Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şirvan düzü — Kür-Araz ovalığının Kür çayından sol tərəfdə, Mingəçevir su anbarı ilə Xəzər dənizi arasaında yerləşən ərazi.
| Şirvan düzü | |
|---|---|
| Coğrafiyası | |
| Çaylar | Araz, Kür, Əlicançay, Türyançay, Göyçay, Girdimançay |
| Göl | Hacıqabul |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Rayonlar | Şirvan, Hacıqabul, Kürdəmir, Göyçay, Ucar, Zərdab, Ağdaş |
| | |
| | |
Şirvan düzündə Şirvan (köhnə adı Əli Bayramlı), Hacıqabul, Kürdəmir, Göyçay, Ucar, Ağdaş, Zərdab rayonları yerləşir. Keçmişdə Şirvan adı altında Azərbaycan rayonlarının bütün şərq hissəsi, yəni Şirvan düzü, Qobustan, Abşeron yarımadası və Şimal-şərqi Azərbaycan nəzərdə tutulurdu. Hazırda isə Şirvan anlayışı Şirvan düzü, Ağsu, Şamaxı rayonlarını əhatə edir. Düz şirvan əyalətinin adı ilə adlanmışdır. Şirvan tarixi ərazi vahidi kimi Kür çayı ilə Şabran, Xəzər dənizi ilə Qəbələ arasındakı ərazidən ibarətdir. Orta əsr mənbələrində ölkə də adlanmışdır. İlk dəfə VII əsr erməni mənbələrində Albaniyada Sasani mərbazanlarının idarə etdiyi 11 əyalətdən birinin də Şirvan olması göstəlrilmişdir. Şirvanşahlar dövləti Şirvan ərazisində yaranmışdı. Şirvanşahlar dövlətinə son qoyan (1538) Səfəvilərin yaratdıqları inzibati ərazi vahidlərindən biri də Şirvan bəylərbəyi idi. XVIII əsrin ortalarında yaranmış xanlıqlardan biri Şirvan ərazisini əhatə edən Şamaxı xanlığı olmuşdur.
Şirvan toponiminin arealı genişdir. Azərbaycanda Axtaçı Şirvan (Sabirabad rayonu), Şirvanlı (Ağdam, Bərdə, Oğuz rayonları), Şirvanmeşə (İsmayıllı rayonu), Şirvanovka (Qusar rayonu), Cənubi Azərbaycanda Şiervandeh, Şirvanşahlı, Şirvanşahlı Əliya., Siran, Şiran adlı kəndlər, Türkmənistanda Şirvan, Şirvanqala, Türkiyədə Şirvan, Şirvan Mazik məntəqələri var. XIX əsrdə Quba qəzasında Şirvanşalı, Zəngəzur qəzasında Şirvanşahlı, Dağıstanda Şirvanlar, İrəvan quberniyasında Şirvancuq adlı kəndlər mövcud idi. Orta əsr müəllifləri Xorasanda Şirvan adlı tarixi ərazinin olduğunu göstərirdilər. Bəzi müəlliflərin fikrincə, Şirvan əvvəllər bir şəhərin adı olmuş, sonralar bu ad tarixi və düzə aid edilmişdir. IX–XIII əsr ərəb müəlliflərinin əsərlərində Şabran və Şamaxı şəhərlərinin arasında Şirvan şəhərinin adı da qeyd olunmuşdur. Şirvan adı yalnız Sasanilər dövründə çəkilir. Ərəb mənbələrində Şirvan, fars mənbələrində Şervan, Suriya mənbələrində Sirvan, Parfiya dövrünə aid Zərdüşt məbədinin kitabəsində Siran və ya Sauran variantında iəsadüf edilməsi adın Sasanilərdən çox əvvəl mövcud olduğunu göstərir.
Hazırda Şirvan düzü torpaqlarının çox hissəsi (70%-ə qədəri) kənd təsərrüfatında istifadə edilmir. Ərazinin torpaqlarının istifadə olunmasına burada mövcud olan çayların az sulu olması nəticəsində suvarma suyunun çatışmaması, torpaqlarda təkrar şorlaşmanın əmələ gəlməsi və s. səbəblər maneçilik törədir.
Mingəçevir su hövzəsinin tikilməsilə əlaqədar olaraq Yuxarı Şirvan kanalının çəkilməsi burada suvarılacaq əkin sahələrinin xeyli genişlənməsinə imkan yaradır ki, bu da Şərqi Şirvanda torpaqların meliorativ xüsusiyyətlərinin öyrənilməsini birinci dərəcəli vəzifə kimi qarşıya qoyur. Şərqi Şirvanda belə bir tədqiqatla-torpaqların su-duz rejiminin öyrənilməsilə məşğul olunmadığından 1952-ci ildən sonra bu məsələnin öyrənilməsinə başlanmışdır.
İqlimi
Məlumdur ki, iqlim şəraiti bu və ya digər ərazidə landşaftın formalaşmasında və onun differensasiyasına təsir edən mühüm amillərdən biridir. Ə. M. Şıxlinskinin təsnifatına görə tətbiq olunan ərazidə müşahidə edilən iqlim tipindən biri yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru çöl iqlimidir. Bu iqlim tipi ərazinin cüzi nəmlənməsi və əsasən qışın isti keçməsilə fərqlənir. Yayı çox isti, quru keçir. Ayrı- ayrı günlərdə havanın temperaturu 36–400 çatır. İkincisi, qışı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqlimidir. Bu iqlim tipi Şirvan düzünün qərb və dağətəyi sahələrində müşahidə edilib, zəif nəmlənməsi, mülayim, az yağıntılı qışı və nisbətən isti yayı ilə səciyyələnir.
Ərazidə günəşli saatların illik miqdarı 2100–2400 arasında dəyişir. Yüksəkliyin artması və buludluğun çoxalması ilə günəşli saatların illik miqdarı və ümumi günəş radiasiyası azalır. Şirvan düzündə radiasiya balansının illik miqdarı tədricən azalıb 40 kkal/sm2-ə enir. Ərazidə havanın orta illik temperaturu 14–150 arasında dəyişir. Məlumdur ki, hava temperaturunun müəyyən hədlərdən keçid müddətlərinin təyin edilməsi landşaftın dinamikasında, xüsusilə onun indiqatoru olan bitkilərin vegetasiyasında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Ə. M. Şıxlinskinin məlumatına görə, Şirvan düzündə torpağın temperaturu havanın temperaturundan, torpaq tarixindən və bitki örtüyündən asılı olaraq qeyri-bərabər paylanmışdır. Düzənliyin torpaq səthində ən alçaq orta aylıq temperatur 1–3,50, ən yüksək isə 30–350 müşahidə edilir. Torpaq səthində və bitki orqanizmində gedən bir sıra proseslər havanın rütubətliyi ilə də əlaqədardır. Hava rütubətliyinin paylanmasına torpağın səth örtüyü, dəniz, çay və göllər boyu təsir göstərir.
Şirvan düzündə yağıntılar qeyri-bərabər paylanmışdır. Ərazidə yağıntıların miqdarı ora hesabla 254–510 mm arasında dəyişir. Ən çox yağıntı yazda və payızda düşür. Qar çox az yağır. Qar örtüyünün qalınlığı 20–25 sm, yerdəqalma müddəti 10–13 gündür. Ərazinin şimalındakı yağıntılı və dumanlı günlərin miqdarı cənuba nisbətən iki dəfə çoxdur. Dumanlı günlərin miqdarı 43–47 gün arasındadır.
Şirvan düzündə əsən küləklər yerli şəraitin və kənardan daxil olan hava kütlələrinin təsiri ilə əmələ gəlir. Bu küləklər fəsillərin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq tez-tez istiqamətini dəyişir.
Şirvan düzünün küləkləri Ə. A. Mədətzadənin məlumatlarına görə musson xarakterlidir. Küləklər kənd təsərrüfatı və ümumiyyətlə, bitki aləmi üçün çox zərərlidir.
Hidroqrafiya
Şirvan düzünə daxil olan çaylar tranzit xarakterlidir. Bu çaylar Kür hövzəsinə aid olub, Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacında 2000–3500 m yüksəklikdən başlanır. Əlicançay, Türyançay, Göyçay və Girdimançay alçaq dağlıqdan Şirvan düzünə çıxdıqdan sonra bir sıra qollara ayrılır. Gətirmə konusları səthindən yer altına süzülən və kənar hissələrdə qaynamalar halında səthə çıxan sulardan Qarasu çayları yaranır. S. Rüstəmovun məlumatına görə Şirvan düzü çaylarının qidalanmasında yağıntılar, xüsusilə qar suları əsas yer tutur. Onlarda illik axının 65–70% – ə qədəri yaz və qismən yay aylarında olur. Türyançay Baş Qafqaz silsiləsinin Bazardüzü və Tufan zirvələrinin ətəklərindən, 3680 m mütləq yüksəklərindən başlayıb, Zərdab şəhərinin qərbində, 3,5 m yüksəklikdə Kürə tökülür. Yuxarı axımda Türyançayın sutoplayıcı sahəsi 1842 km2, su sərfi 15,6 m³/san illik axının həcmi isə 491 min m³-dir.
Göyçay öz başlanğıcını Savalan aşırımı və Babadağ zirvəsinin ətəklərində 2500–3000 m hündürlükdən götürüb 9 m-lik mütləq yüksəklikdə Qarasuya tökülürdü.
Sonradan keçirilən meliorativ tədbirlərlə əlaqədar olaraq birbaşa Kürə birləşdirilmişdir. Sutoplayıcı sahəsi 1770 km2, orta illik su sərfi 12,5 m³/san-dır. Çayın uzunluğu 50–60 km-dir.
Girdimançay Babadağ Zirvəsinin ətəklərində 3000 m yüksəklikdən başlayaraq 9 m yüksəklikdə Qarasuya tökülürdü. Sonradan süni yataq vasitəsilə Kür çayına axıdılmağa başlandı. Sutoplayıcı sahəsi 232 km2, su sərfi 2,34 km3/ san-dır. Şirvan düzü daxilində uzunluğu 25,2 km-ə yaxındır. S. Rüstəmov Şirvan düzündə 2 hidroloji rayon (Şirvan düzü və Kür – Araz) ayırmışdır. İkincidə birinciyə nisbətən çay şəbəkəsi azdır. Şirvan düzünün ümumi çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,46–0,5 ka/ km2–dır. Ərazidə cənubdan Şimala, şərqdən qərbə yağıntıların artması ilə əlaqədar olaraq çay şəbəkəsinin sıxlığı çoxalır. Şirvan düzü çaylarında il ərzində axım qeyri-bərabərdir.
Yuxarıda göstərilən daimi axara malik çaylardan əlavə alçaq dağlıqdan başlanan və güclü leysan yağışları zamanı müvəqqəti axara malik müxtəlif uzunluqda bir çox quru dərə və yarğanlar da mövcuddur. Həmin dərələrin bəzisində su anbarlarının yaradılmasında istifadə olunmuşdur. Digər tərəfdən belə quru dərələr şor suları toplayan və şorlaşmanın qarşısını alan təbii drenajlardır.
Şirvan düzündə göllərin ən böyük gölü Hacıqabuldur. Sahəsi 16 km2 yaxın olan bu göldə suyun səviyyəsini sabit saxlamaq üçün Kür çayından bura su axıdılır. Gölün suyu şirindir. Göldən balıqçılığı inkişaf etdirmək üçün istifadə olunur.
Şirvan düzünün quru, arid iqlim şəraiti suvarmadan maksimum istifadə olunmasını tələb edir. Relyefin düzən olması ərazini bütünlüklə suvarmağa və mövcud hidroqrafiya şəbəkəsindən tam istifadə etməyə şərait yaradır. Mingəçevir su anbarından başlanan və 123 km-dən məsafədə uzanan Yuxarı Şirvan kanalı 47 min ha-dan çox sahəsi suvarmağa imkan verir. Şirvanın çay şəbəkəsindən daha səmərəli istifadə etmək üçün alçaq dağlığı kəsib düzənliyə çıxan sahələrdə sutoplayıcı qurğular yaradılmışdır. Şirvan düzü çayların gətirmə konuslarında zəngin yeraltı şirin su ehtiyatları vardır. Bu ehtiyatlardan mədəni landşaftların inkişafında, həmçinin məişətdə səmərəli istifadə edilə bilər.
Qrunt suları . Şirvan düzü qrunt suları ilə zəngindir. Ərazinin qrunt suları təzyiqsiz və nisbətən sərbəst səthə malikdir. Qrunt sularının qida mənbəyini yağıntılar, çay suları və suvarma ilə əlaqədar olaraq sızan sular təşkil edir. Düzənliyin ümumi meyilliyi qrunt sularının qida mənbəyinə yaxın və uzaqlığı ilə əlaqədar, ərazidə bu suların səviyyə zənginliyinə görə paylanmasında müəyyən qanunauyğunluq müşahidə edilir. Belə ki, Kür çayından dağ ətəyinə doğru hipsometrik yüksəkliyin artması ilə qrunt sularının səviyyə dərinliyi artır. Kür çayı sahil boyu ərazilərdə eni 5–6 km olan zolaqda qrunt sularının səviyyə – dərinliyi 1 m, Göyçay qrunt konusunda 1,5–2 m-dir. Son vaxtlar bataqlıqların qurudulması, şoranlıqların yuyulması və s. çəkilmiş kollektor və drenaj şəbəkələrinin qrunt sularının səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur.
Şirvan düzündə qrunt sularının axını çox zəif olub, əsasən düzənliyin ümumi meyilliyi istiqamətindəndir. Şirvan düzünün şərq hissəsinə nisbətən qərb hissəsində çaylar çox sulu olduğundan və süni suvarmadan daha geniş istifadə edildiyindən qrunt suları səthə daha yaxın yerləşir. Məlumdur ki, qrunt suları qida mənbəyindən uzaqlaşdıqca onun intisar tapdığı süxurların daha çox minerallaşmış olması, qida mənbəyinə yaxın sahələrdən yuyulmuş mineralların uzaq sahələrdə akkumlyasiya olunması və buxarlanma ilə əlaqədar olaraq minerallaşması artır. Şirvan düzünün şərq hissəsində qrunt sularının minerallaşmasına alçaq dağlıqda olan palçıq vulkanları da nisbətən təsir göstərir.
Torpaq örtüyü
Şirvan düzünün torpaq örtüyü müxtəlifdir. Düzənliyin dağətəyi sahələrində açıq- şabalıdı və boz qonur, çayların gətirmə konuslarında açıq- çəmən, boz- qonur, Kür sahilində allüvial-çəmən və tuqay meşə, düzənliyin şərq hissəsində və gətirmə konusların ətraf hissələrində boz, boz – çəmən və şorlaşmış torpaqlardır.
Boz, boz- qonur, qonur və açıq şabalıdı torpaqlar prolüvial – delüvial və delüvial çöküntülər üzərində inkişaf etmişdir. Volubuyeve görə həmin torpaqların A qatının rəngi açıq strukturları yastı layları, B1 qatı qonur rəngli olub, prizmavari strukturalı, B2 qatı allüvial karbonatlı, S qatı isə az dəyişən süxurlardan ibarətdir. Humusun miqdarı üst layda 2%- ə qədər olub, alt laylara doğru azalır. Karbonatlar 1–3 %, 40–50 sm dərinliyində 10–20% və daha çox olur. Torpaqların şorlaşmış növlərində duzların miqdarı 0,1–0,2 % və daha az olur. 100–125 sm-dən aşağıda 1,0 %-ə çatır.
H. Ə. Əliyev Şirvan düzünün şərq hissəsində boz, boz- çəmən torpaqların şorakətli növlərinin inkişaf etdiyini və bu torpaqlarda humusun 2–3 %, karbonatların miqdarı isə 5,5 – 16% olduğunu və daim laylara doğru karbonatların miqdarının artdığını göstərir. K. Ə. Ələkbərov və Ə. Q. Zeynalov boz torpaqlarda humusun 1,5–2,5 % dərin qatlarda daha az, karbonatın isə dərin laylarda 15–20% olduğunu müəyyən etmişdir.
Düzənliyin mərkəzi hissəsində boz-çəmən, çökəkliklərdə karbonatlı torpaqlar inkişaf etmişdir. R. H. Məmmədova görə bu torpaqlarda humusun miqdarı 2–3% və ya bir hektarda 300–400 tondur.
Çəmən torpaqları əsasən relyefin dayaz çuxurlarında yerləşib, rəngi tünd, bəzən qaramtıl olub, poladı çalarlığı var. 50–60 sm dərinliyində göyümsov və pas rəngli ləklər müşahidə edilir. Bu torpaqlarda humusun miqdarı 2–3%, üst layda karbonat 3–6%, dərin laylarda isə daha çoxdur. Humuslu layın qalınlığı 60–70 sm-dir. Ərazidə çəmən torpaqları çayların gətirmə konuslarında, həmçinin allüvial çöküntüləri üzərində daha geniş yayılmışdır.
Çala torpaqlar Şirvan düzünün Kür sahili boyu reylefin çökək hissəsində allüvial, allüvial–göl çöküntülər üzərində yayılmışdır. Relyef xüsusiyyətindən asılı olaraq, çala torpaqlar əsasən ağır gillicəli olub, müvəqqəti nəmlənmənin təsiri altıında əmələ gəlir. Çəmən torpaqlarından fərqli olaraq bərk kipliyi olan çala torpaqlarda humusun miqdarı çoxdur. Kəlləvari quruluşu çala torpaqlarda humus 3–4%, karbonatlar 6–7% -dir. Tuqay torpaqları, eyniadlı meşələrin altında inkişaf etmişdir. Bu torpaqların əmələ gəlməsində çay sularının yeraltı ilə vadilərə sızması və bununla əlaqədar olaraq rütubətlənmə şəraiti əsas rol oynayır. Meşələr torpağın üzərini kölgələndirir və mikro iqlim yaradır. Tuqay meşə torpaqlarının mexaniki tərkibi müxtəlifdir.
Ə. Q. Zeynalov, U. H. Teymurova görə tuqay torpaqlarında humusun miqdarı bəzən 7–10%, becərilən növlərində isə 3–3,55-dir. Bataqlıq – çəmən torpaqları Şirvan düzünün cənub və gətirmə konusarası çökəkliklərdə yayılmışdır. Bu torpaqlar ifrat rütubətlik şəraitində reylefin çala hissələrində əmələ gəlir. Bu torpaqların mineral tərkibi müxtəlif olub torpaq kompleksində sulfat- natrium birləşmələri ilə şorlaşma əlamətləri müşahidə olunur.
Şoran torpaqları düzənliyin şərq və cənub–şərq hissələrində, Padar qalxması ilə Ləngəbir silsiləsi arasında, həmçinin Hacıqabul-Muğan stansiyalarının ətraflarında geniş yayılmışdır. Ləngəbiz silsiləsi ilə Padar qalxması arasındakı çökəklikdə torpaqların şorlaşmasına palçıq vulkanlarıının yuyulmuş brekçiyalarından gətirilən duzlar təsir etmişdir.
Şirvan düzünün şərq hissəsində, həmçinin gətirmə konusarası çökəkliklərində sulfatlı-xloridli şoran torpaqlar yayılmışdır. Bu torpaqlarda duzların miqdarı 3% və daha çox olur. R. H. Məmmədov şərqi Şirvan ərazisinin humusun, duzların, udulmuş əsasların və karbonatların dəyişməsinə görə üç böyük zonaya ayırır.1 . Yuxarı zona qismən humuslu olub, 1ml-lik qatda orta hesabla 3% və ya 1 ha-da 400 ton humus.2. Orta zona 1m -lik qatda 2% və ya 1 ha -da 300 ton humus. 3. Aşağı zona az humuslu, 1 m -lik qatda 1,4% və ya 1 ha-da 2001 ton humus.
M. R. Abdullayev relyef və genetik xüsusiyyətləri nəzərə olaraq, Şərqi Şirvan düzü torpaqlarını aşağıdakı meliorativ rayonlara ayırır. 1. Çayların gətirmə konusunun yuxarı hissəsi. Torpaqlarda şorluluq az, kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı- kalsiumlu, kalsiumlu- natriumludur. Torpağın tərkibindəki duzlar fəsillər üzrə az dinamik olub, orta illik rütubətlər 10–20% – dir. 2. Çayların gətirmə konuslarının orta qurşağı. Burada torpaqlar bir qədər şordur. Qrunt suları şorlaşmış, onun dərinliyi 0,5–2,5 m -dir. Torpaqlar yaxşı su keçirmə qabiliyyətinə malikdir. Kimyəvi tərkibli sulfatlı – maqneziumlu, kalsiumlu- natriumludur. 3. Çayların təkrar gətirmə konusları qurşağı. Az şorlaşmış bu torpaqların kimyəvi tərkibi hidrokorbanatlı – kalsiumlu və natriumludur. Qrunt suları dərində olduğundan, rütübəti 20–30 % – ə çatdırmaq lazımdır. 4 . Nisbətən ağır mexaniki tərkibli və şorlanmış torpaqları olan şleyb qurşağı. 5. Aydın ifadə olunmuş mezorelyefin ağır mexaniki tərkibi və şorlaşmış Qarasu ətrafı depressiya rayonu. 6. Ağır mexaniki tərkibli şorlaşmış torpaqları olan, relyefi qabarıq seçilən Qarasu ətrafı depressiya rayonu. 8. Qədim Xəzərin terraslı Padar uvalı rayonu. 9. Padar depressiya rayonu. Düzənliyin mərkəzi Kür çayı sahili ərazilərdəki çala, qobu, qədim yataq, yarğan, basdırılmış qalxmalar, axmazlar, sahil yolları müxtəlif torpaq növlərinin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Çökək sahələrdə qrunt sularının təsiri ilə tünd- boz, qabarıq hissələr açıq-boz, düzən hissələrdə isə çəmən torpaqlar inkişaf etmişdir. Boz torpaqlar kimi çəmən torpaqlar da tünd çəmən, adi çəmən və açıq çəmən növlərə ayrılır. Mexaniki tərkibli yüngül olan açıq çəmən torpaqlarda humus 1,5 −2 %, karbonatlar isə 3–5 % -dir. Ağır gilli və gillicəli bərk kipliyə malik adi çəmən torpaqlarda suvarmadan və yağışdan sonra quruyarkən qaysaqlar və çatlar əmələ gəlir. Yastı dibli çökəkliklərdən, yalarası alçaqmalarda bataqlaşmış torpaqlara təsadüf edilir. Tərkibində 4–5% humusu olan bu torpaqlar səthə yaxın yerləşən qrunt sularının təsiri ilə əmələ gəlir.
Bitki örtüyü
Ərazinin hakim florası arid iqlim şəraitində inkişaf edən yarımsəhra və quru çöl qruplaşmalarından ibarətdir. Düzənlikdə bitki örtüyünün diferrensasiyası əsas iki istiqamətdə – Şərqdən Qərbə və Cənubdan Şimala baş verir. Tuqay meşələri, Qarağan, Qarağan – yovşan, Yovşan bitki qrupları bir birini əvəz edir. Şirvan düzünün ümumi fonunda müşahidə edilən mikrorelyef formaları basdırılmış qalxmalar, qapalı və yastı çökəkliklər, sahil yalları, qədim yataqlar, Qarasu çökəkliyi, Konusarası çökəkliklər, çay yataqları, yarğan və qobular, insanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində yaranmış tirə və təpələr bu və ya digər bitkiliyin inkişafına təsir edərək, onun ərazi daxilində növ müxtəlifliyi və differansasiyasını yaradır. Çalalarda nisbi nəmlənmə şəraiti, qrunt suları ilə əlaqədar olub talalar şəklində tala- çəmən bitkiləri inkişaf etmişdir. Dağətəyi mailli prolüvial – delüvial düzənlikdə ağot, taxıl, yovşan geniş yayılmışdır.
Muğan, Qarasu və Hacıqabul stansiyalarında şimalda, Ləngəbiz silsiləsinin dağətəyi prolüvial-delüvial mənşəli maili düzənlik hissəsində, quru dərə və yarğanların gətirmə konuslarında, Padar, Şahsünnü, Arşalı basdırılmış qalxmalarının tağ hissələrində və yataqyanı yollarda yovşan bitki formasiyası formalaşmışdır.
Şirvan düzünün dağətəyi qovuşan şimal hissəsindən, həmçinin quru dərə və yarğanların gətirmə konuslarından ağot, şiyav, yovşan, taxılkimilər və müxtəlif otlar cır nar, qaratikan, böyürtkan, iydə və s. bitki qrupları inkişaf etmişdir. Türyançay, Göyçay, Girdiman və Ağsu çaylarının gətirmə konuslararası çökəkliklərdə qrunt sularının səthə yaxın olmasının təsiri ilə bataqlıq və şoran bitkiləri, axmazlarda bataqlıq bitkiləri, tirələrdə böyürtkan, söyüd kolları, yovşan və müxtəlif otlar, yarğan və qobularda yulğun, böyürtkan və rütübətsevən otlar yayılmışdır. Bitki örtüyündə üfüqi zonallıq müşahidə edilir. Kür çayı sahilində ensiz zolaq əmələ gətirən allüvial çöküntülər üzərində cil fəsiləsindən olan birillik ot bitkiləri; Kür çayı sahilində Tuqay meşələri; düzənliyin mərkəzində qarağan yarımsəhra; bir qədər şimalda yovşan yarımsəhra; dağ ətəklərində kserofit kollu quru çöl bitkiləri yerləşir. Düzənliyin yastı şərq hissəsində torpağın şorluluq dərəcəsindən asılı olaraq qara şoran şahsevdi, ətli şoran, qışotlu kimi birillik şoran bitkiləri, mikrotəpələrdə sarıbaş yayılmışdır. Bitki örtüyü fəsilli dinamiki xarakter daşıyır. Yazın əvvəlində yağıntıların artması ilə efemerlər inkişaf edib yaşıl örtük əmələ gətirir. May ayının ikinci yarısında isə onlar vegetasiya dövrünü başa çatdırır. Düzənlikdə quraqlığa davamlı bitkilər qalır. Payızda yağıntıların artması ilə yenidən efemerlər canlanmağa başlayır. Şirvan düzü yarımsəhralarında daha çox yayılan bitki qırtıc, yapon tanqal otu, bərk quramid, xırda yonca və s.-dir. Ağdaş və Göyçay rayonları sahələrində kərmək, Ağsu və Girdiman çaylarının konuslarında, həmçinin Kür sahili düzənliklərdə biyan çox yayılmışdır. Kür boyu qırılmış Tuqay meşələrinin yerində çala və çöküntülərdə nəmlənmiş torpaqlar üzərində çala- çəmən bitkiləri yerləşmişdir. Çala- çəmən bitkilərinin xarakter nümayəndəsi olan qarğı Ağsu, Göyçay və Türyançay çayının gətirmə konusları üzərindəki arxların sahillərində, Qarasuyun yatağında, axmazlar inkişaf etmişdir.
Qrunt suları səthə yaxın olan çalalarda, gölməçələrdə və axmazlarda, Hacıqabul gölünün sahillərində, Kürdəmir, Zərdab, Ucar rayonları ərazilərindəki bataqlıqlarda su bataqlıq bitkilərindən qamış suçiçəyi, çiyən və s. yayılmışdır. Son vaxtlar bataqlıqların qurudulması ilə su bataqlıq bitkilərinin arealı xeyli azalmışdır. Təsvir edilən ərazi daxilində Kür çayı və çox kiçik sahələrdə isə Göyçay və Türyançay sahillərində parçalanmış zolaq şəklində yerləşdiyi halda, hazırda insan fəaliyyətinin təsiri ilə qırıldığından talalar şəklində saxlanmışdır.
Şirvan düzünün Qarxun, Ağzıbir, Pirəzə, Körpükənd, Əlvənd yaxınlığında Kür çayı sahilindəki Tuqay meşələri nisbətən yaxşı qalmışdır. Bu meşələrin xarakter ağacları ağyarpaq qovaq, qarağac, uzunyarpaq palıd, cənub söyüdü, tut ağacı, iydə, armud, kollardan: yulğun, nar, zirinc, yemişan, qaratikan və başqalarıdır. Çayın yatağından uzaqlaşdıqca meşələrdə mikrozonallıq müşahidə edilir. Çayın sahilində əvvəlcə söyüd, yulğun ağaclarından ensiz zolaq ibarətdir, sonra ağyarpaq qovaq ağaclarının əksəriyyəti təşkil etdiyi geniş zolaq, daha sonra qarağac, palıd, göyrüş ağacları zolağı yerləşir. Ot bitkiləri hiqrofidlər üçün çayda suyun filtrasiya təsirindən uzaqlaşdıqca mezofil bitkilərlə əvəz olunur.
Heyvanat aləmi
Şirvan düzü relyefin cənubdan şimala yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq heyvanat aləminin yerləşməsinə müəyyən dəyişiklik müşahidə edilir. Bu dəyişiklik aşağıdakı landşaft kompleksləri üzrə daha aydın görünür.
Yarımsəhra və quru çöl üçün ahu-ceyran səciyyəvidir. Keçmişdə bu heyvan sürü ilə yaşadığı halda, hazırda onların sayı çox azalmışdır. Ərazidə tülkü, porsuq, ev və meşə siçanları, vilyams ərəbdovşanı və dovşan yaşayır. Şirvan düzünün şimal qərbində xırda cücülərlə qidalanan iri quşlar, kirpi, uzunquyruq, ağdöş və dünyada ən xırda məməli olan iyli kutora yaşayır.
Relyefin çökək sahələrindəki qamışlıqlarda habelə Tuqay meşələrində çöl donuzu vardır. Yarımsəhra və quru çöl zonasında 22 növ yuvalayan quş yaşayır. Bunlardan oynaq daşquşu, adi daşquşu, kəkilli turağay, çöl turağaylarını göstərmək olar. Qaraqarın çil, qırmızıdimdik ördək və ağbaş cüllüt yuvalamaq üçün köhnə tülkü yuvalarından istifadə edir. Yarğanlar və çay dərələrinin yamaclarındakı yuvalarda göyərçin və ev yapalığı yaşayır. Ərazinin alçaq dağlıq və Tuqay sahələrində qara çalağan, ley, çöl sağırtoğanları və qaraquş, ağbaş Asiya kərkəzi, leşyeyən qartal və s. yuva salır. Bura başqa ərazilərdən bəzgək, dovdaq, boz qaz, qırmızıdöş qazlar gəlirlər. Qış yaxınlaşan zaman ərazidə çöl sapsarının və laçınların sayı artır.
Göllərdə isə su quşları qışlayırlar. Yarımsəhra və quru çöl üçün sürünənlərin müxtəlif növləri səciyyəvidir. Çayların gətirmə konuslarında göl və bataqlıqların sahillərində bağaqlıq tisbağaları yaşayır. Şirvan düzündə ilanlardan: qırmızıqarın təlxə, gürzə, çöl əfi ilanı, xallı təlxə yaşayır. Demək olar ki, ərazinin hər yerində tarantul yuvaları vardır. Onurğasızlardan zəhərli qara qurdlar, bövlər, sarı əqrəblər gəmiricilərin yuvalarında gənələr yaşayır. Yay fəslindən Şirvan düzündə çoxlu həşəratlara, zərqanadlılara, çəyirtkələrə təsadüf olunur.
Ərazidəki Tuqay meşələri yarımsəhra zonasında olan faunanın böyük hissəsini cəlb edir. Burada donuz, çaqqal, qamışlıq pişiyi, dovşan, Zaqafqaziya kirpisi kimi məməlilər çoxdur. Yarasaların üç növünə təsadüf olunur. Uca ağacların başında qara çalağanlar, vağlar, qarıldağlar və ağ leyləklər yuva salırlar. Bunlardan başqa yekəqulaq və yatağan bayquş, zığ – zığ, qarğa, qu quşu, sarıköynək Tuqay meşələri üçün xarakter quşlardır. Qaraquş, İspaniya sərçələri kaloniyalar əmələ gətirirlər. Ov quşlarından qırqovul və turac vardır. Reptillərdən yaşıl kərtənkələ və iri ayaqsız kərtənkələ, Kür çayının axmazlarında isə sarımsaq qurbağasına rast gəlinir. Həşaratlar, böcəklər və ilbiclər burada çoxdur. Ərazidə qamışlı və gilli göllər, bataqlıqlarda çöl donuzu, qamışlıq pişiyi, çaqqal, boz sıçovul, quşlardan: anqut, xırda ağ vağ, yaşıldimdik ilbis, ördək, qamışlıq quşu, sultantoyuğu, balıqcıl və s vardır. Qışlamaq üçün bura külli miqdarda qarabatlaq, ördək, cürə, cümüldağ, qaz toplaşır. Axmazlarda külmə, çapaq, naxa, durna, sıf balıqları kürü tökür. Göllər və çaylarda çay xərçəngi yaşayır. Bataqlıqların qurudulması heyvanat aləminə mənfi təsir göstərmişdir.
İstinadlar
- Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. II cild, səh.220.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sirvan duzu Kur Araz ovaliginin Kur cayindan sol terefde Mingecevir su anbari ile Xezer denizi arasainda yerlesen erazi Sirvan duzuCografiyasiCaylar Araz Kur Elicancay Turyancay Goycay GirdimancayGol HaciqabulYerlesmesi40 12 30 sm e 48 25 10 s u Olke AzerbaycanRayonlar Sirvan Haciqabul Kurdemir Goycay Ucar Zerdab AgdasSirvan duzuSirvan duzu Sirvan duzunde Sirvan kohne adi Eli Bayramli Haciqabul Kurdemir Goycay Ucar Agdas Zerdab rayonlari yerlesir Kecmisde Sirvan adi altinda Azerbaycan rayonlarinin butun serq hissesi yeni Sirvan duzu Qobustan Abseron yarimadasi ve Simal serqi Azerbaycan nezerde tutulurdu Hazirda ise Sirvan anlayisi Sirvan duzu Agsu Samaxi rayonlarini ehate edir Duz sirvan eyaletinin adi ile adlanmisdir Sirvan tarixi erazi vahidi kimi Kur cayi ile Sabran Xezer denizi ile Qebele arasindaki eraziden ibaretdir Orta esr menbelerinde olke de adlanmisdir Ilk defe VII esr ermeni menbelerinde Albaniyada Sasani merbazanlarinin idare etdiyi 11 eyaletden birinin de Sirvan olmasi gostelrilmisdir Sirvansahlar dovleti Sirvan erazisinde yaranmisdi Sirvansahlar dovletine son qoyan 1538 Sefevilerin yaratdiqlari inzibati erazi vahidlerinden biri de Sirvan beylerbeyi idi XVIII esrin ortalarinda yaranmis xanliqlardan biri Sirvan erazisini ehate eden Samaxi xanligi olmusdur Sirvan toponiminin areali genisdir Azerbaycanda Axtaci Sirvan Sabirabad rayonu Sirvanli Agdam Berde Oguz rayonlari Sirvanmese Ismayilli rayonu Sirvanovka Qusar rayonu Cenubi Azerbaycanda Siervandeh Sirvansahli Sirvansahli Eliya Siran Siran adli kendler Turkmenistanda Sirvan Sirvanqala Turkiyede Sirvan Sirvan Mazik menteqeleri var XIX esrde Quba qezasinda Sirvansali Zengezur qezasinda Sirvansahli Dagistanda Sirvanlar Irevan quberniyasinda Sirvancuq adli kendler movcud idi Orta esr muellifleri Xorasanda Sirvan adli tarixi erazinin oldugunu gosterirdiler Bezi muelliflerin fikrince Sirvan evveller bir seherin adi olmus sonralar bu ad tarixi ve duze aid edilmisdir IX XIII esr ereb muelliflerinin eserlerinde Sabran ve Samaxi seherlerinin arasinda Sirvan seherinin adi da qeyd olunmusdur Sirvan adi yalniz Sasaniler dovrunde cekilir Ereb menbelerinde Sirvan fars menbelerinde Servan Suriya menbelerinde Sirvan Parfiya dovrune aid Zerdust mebedinin kitabesinde Siran ve ya Sauran variantinda iesaduf edilmesi adin Sasanilerden cox evvel movcud oldugunu gosterir Hazirda Sirvan duzu torpaqlarinin cox hissesi 70 e qederi kend teserrufatinda istifade edilmir Erazinin torpaqlarinin istifade olunmasina burada movcud olan caylarin az sulu olmasi neticesinde suvarma suyunun catismamasi torpaqlarda tekrar sorlasmanin emele gelmesi ve s sebebler manecilik toredir Mingecevir su hovzesinin tikilmesile elaqedar olaraq Yuxari Sirvan kanalinin cekilmesi burada suvarilacaq ekin sahelerinin xeyli genislenmesine imkan yaradir ki bu da Serqi Sirvanda torpaqlarin meliorativ xususiyyetlerinin oyrenilmesini birinci dereceli vezife kimi qarsiya qoyur Serqi Sirvanda bele bir tedqiqatla torpaqlarin su duz rejiminin oyrenilmesile mesgul olunmadigindan 1952 ci ilden sonra bu meselenin oyrenilmesine baslanmisdir IqlimiMelumdur ki iqlim seraiti bu ve ya diger erazide landsaftin formalasmasinda ve onun differensasiyasina tesir eden muhum amillerden biridir E M Sixlinskinin tesnifatina gore tetbiq olunan erazide musahide edilen iqlim tipinden biri yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimidir Bu iqlim tipi erazinin cuzi nemlenmesi ve esasen qisin isti kecmesile ferqlenir Yayi cox isti quru kecir Ayri ayri gunlerde havanin temperaturu 36 400 catir Ikincisi qisi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimidir Bu iqlim tipi Sirvan duzunun qerb ve dageteyi sahelerinde musahide edilib zeif nemlenmesi mulayim az yagintili qisi ve nisbeten isti yayi ile seciyyelenir Erazide gunesli saatlarin illik miqdari 2100 2400 arasinda deyisir Yuksekliyin artmasi ve buludlugun coxalmasi ile gunesli saatlarin illik miqdari ve umumi gunes radiasiyasi azalir Sirvan duzunde radiasiya balansinin illik miqdari tedricen azalib 40 kkal sm2 e enir Erazide havanin orta illik temperaturu 14 150 arasinda deyisir Melumdur ki hava temperaturunun mueyyen hedlerden kecid muddetlerinin teyin edilmesi landsaftin dinamikasinda xususile onun indiqatoru olan bitkilerin vegetasiyasinda muhum ehemiyyete malikdir E M Sixlinskinin melumatina gore Sirvan duzunde torpagin temperaturu havanin temperaturundan torpaq tarixinden ve bitki ortuyunden asili olaraq qeyri beraber paylanmisdir Duzenliyin torpaq sethinde en alcaq orta ayliq temperatur 1 3 50 en yuksek ise 30 350 musahide edilir Torpaq sethinde ve bitki orqanizminde geden bir sira prosesler havanin rutubetliyi ile de elaqedardir Hava rutubetliyinin paylanmasina torpagin seth ortuyu deniz cay ve goller boyu tesir gosterir Sirvan duzunde yagintilar qeyri beraber paylanmisdir Erazide yagintilarin miqdari ora hesabla 254 510 mm arasinda deyisir En cox yaginti yazda ve payizda dusur Qar cox az yagir Qar ortuyunun qalinligi 20 25 sm yerdeqalma muddeti 10 13 gundur Erazinin simalindaki yagintili ve dumanli gunlerin miqdari cenuba nisbeten iki defe coxdur Dumanli gunlerin miqdari 43 47 gun arasindadir Sirvan duzunde esen kulekler yerli seraitin ve kenardan daxil olan hava kutlelerinin tesiri ile emele gelir Bu kulekler fesillerin deyismesi ile elaqedar olaraq tez tez istiqametini deyisir Sirvan duzunun kulekleri E A Medetzadenin melumatlarina gore musson xarakterlidir Kulekler kend teserrufati ve umumiyyetle bitki alemi ucun cox zererlidir HidroqrafiyaSirvan duzune daxil olan caylar tranzit xarakterlidir Bu caylar Kur hovzesine aid olub Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamacinda 2000 3500 m yukseklikden baslanir Elicancay Turyancay Goycay ve Girdimancay alcaq dagliqdan Sirvan duzune cixdiqdan sonra bir sira qollara ayrilir Getirme konuslari sethinden yer altina suzulen ve kenar hisselerde qaynamalar halinda sethe cixan sulardan Qarasu caylari yaranir S Rustemovun melumatina gore Sirvan duzu caylarinin qidalanmasinda yagintilar xususile qar sulari esas yer tutur Onlarda illik axinin 65 70 e qederi yaz ve qismen yay aylarinda olur Turyancay Bas Qafqaz silsilesinin Bazarduzu ve Tufan zirvelerinin eteklerinden 3680 m mutleq yukseklerinden baslayib Zerdab seherinin qerbinde 3 5 m yukseklikde Kure tokulur Yuxari aximda Turyancayin sutoplayici sahesi 1842 km2 su serfi 15 6 m san illik axinin hecmi ise 491 min m dir Goycay oz baslangicini Savalan asirimi ve Babadag zirvesinin eteklerinde 2500 3000 m hundurlukden goturub 9 m lik mutleq yukseklikde Qarasuya tokulurdu Sonradan kecirilen meliorativ tedbirlerle elaqedar olaraq birbasa Kure birlesdirilmisdir Sutoplayici sahesi 1770 km2 orta illik su serfi 12 5 m san dir Cayin uzunlugu 50 60 km dir Girdimancay Babadag Zirvesinin eteklerinde 3000 m yukseklikden baslayaraq 9 m yukseklikde Qarasuya tokulurdu Sonradan suni yataq vasitesile Kur cayina axidilmaga baslandi Sutoplayici sahesi 232 km2 su serfi 2 34 km3 san dir Sirvan duzu daxilinde uzunlugu 25 2 km e yaxindir S Rustemov Sirvan duzunde 2 hidroloji rayon Sirvan duzu ve Kur Araz ayirmisdir Ikincide birinciye nisbeten cay sebekesi azdir Sirvan duzunun umumi cay sebekesinin sixligi 0 46 0 5 ka km2 dir Erazide cenubdan Simala serqden qerbe yagintilarin artmasi ile elaqedar olaraq cay sebekesinin sixligi coxalir Sirvan duzu caylarinda il erzinde axim qeyri beraberdir Yuxarida gosterilen daimi axara malik caylardan elave alcaq dagliqdan baslanan ve guclu leysan yagislari zamani muveqqeti axara malik muxtelif uzunluqda bir cox quru dere ve yarganlar da movcuddur Hemin derelerin bezisinde su anbarlarinin yaradilmasinda istifade olunmusdur Diger terefden bele quru dereler sor sulari toplayan ve sorlasmanin qarsisini alan tebii drenajlardir Sirvan duzunde gollerin en boyuk golu Haciqabuldur Sahesi 16 km2 yaxin olan bu golde suyun seviyyesini sabit saxlamaq ucun Kur cayindan bura su axidilir Golun suyu sirindir Golden baliqciligi inkisaf etdirmek ucun istifade olunur Sirvan duzunun quru arid iqlim seraiti suvarmadan maksimum istifade olunmasini teleb edir Relyefin duzen olmasi erazini butunlukle suvarmaga ve movcud hidroqrafiya sebekesinden tam istifade etmeye serait yaradir Mingecevir su anbarindan baslanan ve 123 km den mesafede uzanan Yuxari Sirvan kanali 47 min ha dan cox sahesi suvarmaga imkan verir Sirvanin cay sebekesinden daha semereli istifade etmek ucun alcaq dagligi kesib duzenliye cixan sahelerde sutoplayici qurgular yaradilmisdir Sirvan duzu caylarin getirme konuslarinda zengin yeralti sirin su ehtiyatlari vardir Bu ehtiyatlardan medeni landsaftlarin inkisafinda hemcinin meisetde semereli istifade edile biler Qrunt sulari Sirvan duzu qrunt sulari ile zengindir Erazinin qrunt sulari tezyiqsiz ve nisbeten serbest sethe malikdir Qrunt sularinin qida menbeyini yagintilar cay sulari ve suvarma ile elaqedar olaraq sizan sular teskil edir Duzenliyin umumi meyilliyi qrunt sularinin qida menbeyine yaxin ve uzaqligi ile elaqedar erazide bu sularin seviyye zenginliyine gore paylanmasinda mueyyen qanunauygunluq musahide edilir Bele ki Kur cayindan dag eteyine dogru hipsometrik yuksekliyin artmasi ile qrunt sularinin seviyye derinliyi artir Kur cayi sahil boyu erazilerde eni 5 6 km olan zolaqda qrunt sularinin seviyye derinliyi 1 m Goycay qrunt konusunda 1 5 2 m dir Son vaxtlar bataqliqlarin qurudulmasi soranliqlarin yuyulmasi ve s cekilmis kollektor ve drenaj sebekelerinin qrunt sularinin seviyyesinin asagi dusmesine sebeb olmusdur Sirvan duzunde qrunt sularinin axini cox zeif olub esasen duzenliyin umumi meyilliyi istiqametindendir Sirvan duzunun serq hissesine nisbeten qerb hissesinde caylar cox sulu oldugundan ve suni suvarmadan daha genis istifade edildiyinden qrunt sulari sethe daha yaxin yerlesir Melumdur ki qrunt sulari qida menbeyinden uzaqlasdiqca onun intisar tapdigi suxurlarin daha cox minerallasmis olmasi qida menbeyine yaxin sahelerden yuyulmus minerallarin uzaq sahelerde akkumlyasiya olunmasi ve buxarlanma ile elaqedar olaraq minerallasmasi artir Sirvan duzunun serq hissesinde qrunt sularinin minerallasmasina alcaq dagliqda olan palciq vulkanlari da nisbeten tesir gosterir Torpaq ortuyuSirvan duzunun torpaq ortuyu muxtelifdir Duzenliyin dageteyi sahelerinde aciq sabalidi ve boz qonur caylarin getirme konuslarinda aciq cemen boz qonur Kur sahilinde alluvial cemen ve tuqay mese duzenliyin serq hissesinde ve getirme konuslarin etraf hisselerinde boz boz cemen ve sorlasmis torpaqlardir Boz boz qonur qonur ve aciq sabalidi torpaqlar proluvial deluvial ve deluvial cokuntuler uzerinde inkisaf etmisdir Volubuyeve gore hemin torpaqlarin A qatinin rengi aciq strukturlari yasti laylari B1 qati qonur rengli olub prizmavari strukturali B2 qati alluvial karbonatli S qati ise az deyisen suxurlardan ibaretdir Humusun miqdari ust layda 2 e qeder olub alt laylara dogru azalir Karbonatlar 1 3 40 50 sm derinliyinde 10 20 ve daha cox olur Torpaqlarin sorlasmis novlerinde duzlarin miqdari 0 1 0 2 ve daha az olur 100 125 sm den asagida 1 0 e catir H E Eliyev Sirvan duzunun serq hissesinde boz boz cemen torpaqlarin soraketli novlerinin inkisaf etdiyini ve bu torpaqlarda humusun 2 3 karbonatlarin miqdari ise 5 5 16 oldugunu ve daim laylara dogru karbonatlarin miqdarinin artdigini gosterir K E Elekberov ve E Q Zeynalov boz torpaqlarda humusun 1 5 2 5 derin qatlarda daha az karbonatin ise derin laylarda 15 20 oldugunu mueyyen etmisdir Duzenliyin merkezi hissesinde boz cemen cokekliklerde karbonatli torpaqlar inkisaf etmisdir R H Memmedova gore bu torpaqlarda humusun miqdari 2 3 ve ya bir hektarda 300 400 tondur Cemen torpaqlari esasen relyefin dayaz cuxurlarinda yerlesib rengi tund bezen qaramtil olub poladi calarligi var 50 60 sm derinliyinde goyumsov ve pas rengli lekler musahide edilir Bu torpaqlarda humusun miqdari 2 3 ust layda karbonat 3 6 derin laylarda ise daha coxdur Humuslu layin qalinligi 60 70 sm dir Erazide cemen torpaqlari caylarin getirme konuslarinda hemcinin alluvial cokuntuleri uzerinde daha genis yayilmisdir Cala torpaqlar Sirvan duzunun Kur sahili boyu reylefin cokek hissesinde alluvial alluvial gol cokuntuler uzerinde yayilmisdir Relyef xususiyyetinden asili olaraq cala torpaqlar esasen agir gilliceli olub muveqqeti nemlenmenin tesiri altiinda emele gelir Cemen torpaqlarindan ferqli olaraq berk kipliyi olan cala torpaqlarda humusun miqdari coxdur Kellevari qurulusu cala torpaqlarda humus 3 4 karbonatlar 6 7 dir Tuqay torpaqlari eyniadli meselerin altinda inkisaf etmisdir Bu torpaqlarin emele gelmesinde cay sularinin yeralti ile vadilere sizmasi ve bununla elaqedar olaraq rutubetlenme seraiti esas rol oynayir Meseler torpagin uzerini kolgelendirir ve mikro iqlim yaradir Tuqay mese torpaqlarinin mexaniki terkibi muxtelifdir E Q Zeynalov U H Teymurova gore tuqay torpaqlarinda humusun miqdari bezen 7 10 becerilen novlerinde ise 3 3 55 dir Bataqliq cemen torpaqlari Sirvan duzunun cenub ve getirme konusarasi cokekliklerde yayilmisdir Bu torpaqlar ifrat rutubetlik seraitinde reylefin cala hisselerinde emele gelir Bu torpaqlarin mineral terkibi muxtelif olub torpaq kompleksinde sulfat natrium birlesmeleri ile sorlasma elametleri musahide olunur Soran torpaqlari duzenliyin serq ve cenub serq hisselerinde Padar qalxmasi ile Lengebir silsilesi arasinda hemcinin Haciqabul Mugan stansiyalarinin etraflarinda genis yayilmisdir Lengebiz silsilesi ile Padar qalxmasi arasindaki cokeklikde torpaqlarin sorlasmasina palciq vulkanlariinin yuyulmus brekciyalarindan getirilen duzlar tesir etmisdir Sirvan duzunun serq hissesinde hemcinin getirme konusarasi cokekliklerinde sulfatli xloridli soran torpaqlar yayilmisdir Bu torpaqlarda duzlarin miqdari 3 ve daha cox olur R H Memmedov serqi Sirvan erazisinin humusun duzlarin udulmus esaslarin ve karbonatlarin deyismesine gore uc boyuk zonaya ayirir 1 Yuxari zona qismen humuslu olub 1ml lik qatda orta hesabla 3 ve ya 1 ha da 400 ton humus 2 Orta zona 1m lik qatda 2 ve ya 1 ha da 300 ton humus 3 Asagi zona az humuslu 1 m lik qatda 1 4 ve ya 1 ha da 2001 ton humus M R Abdullayev relyef ve genetik xususiyyetleri nezere olaraq Serqi Sirvan duzu torpaqlarini asagidaki meliorativ rayonlara ayirir 1 Caylarin getirme konusunun yuxari hissesi Torpaqlarda sorluluq az kimyevi terkibi hidrokarbonatli kalsiumlu kalsiumlu natriumludur Torpagin terkibindeki duzlar fesiller uzre az dinamik olub orta illik rutubetler 10 20 dir 2 Caylarin getirme konuslarinin orta qursagi Burada torpaqlar bir qeder sordur Qrunt sulari sorlasmis onun derinliyi 0 5 2 5 m dir Torpaqlar yaxsi su kecirme qabiliyyetine malikdir Kimyevi terkibli sulfatli maqneziumlu kalsiumlu natriumludur 3 Caylarin tekrar getirme konuslari qursagi Az sorlasmis bu torpaqlarin kimyevi terkibi hidrokorbanatli kalsiumlu ve natriumludur Qrunt sulari derinde oldugundan rutubeti 20 30 e catdirmaq lazimdir 4 Nisbeten agir mexaniki terkibli ve sorlanmis torpaqlari olan sleyb qursagi 5 Aydin ifade olunmus mezorelyefin agir mexaniki terkibi ve sorlasmis Qarasu etrafi depressiya rayonu 6 Agir mexaniki terkibli sorlasmis torpaqlari olan relyefi qabariq secilen Qarasu etrafi depressiya rayonu 8 Qedim Xezerin terrasli Padar uvali rayonu 9 Padar depressiya rayonu Duzenliyin merkezi Kur cayi sahili erazilerdeki cala qobu qedim yataq yargan basdirilmis qalxmalar axmazlar sahil yollari muxtelif torpaq novlerinin emele gelmesinde muhum rol oynayir Cokek sahelerde qrunt sularinin tesiri ile tund boz qabariq hisseler aciq boz duzen hisselerde ise cemen torpaqlar inkisaf etmisdir Boz torpaqlar kimi cemen torpaqlar da tund cemen adi cemen ve aciq cemen novlere ayrilir Mexaniki terkibli yungul olan aciq cemen torpaqlarda humus 1 5 2 karbonatlar ise 3 5 dir Agir gilli ve gilliceli berk kipliye malik adi cemen torpaqlarda suvarmadan ve yagisdan sonra quruyarken qaysaqlar ve catlar emele gelir Yasti dibli cokekliklerden yalarasi alcaqmalarda bataqlasmis torpaqlara tesaduf edilir Terkibinde 4 5 humusu olan bu torpaqlar sethe yaxin yerlesen qrunt sularinin tesiri ile emele gelir Bitki ortuyuErazinin hakim florasi arid iqlim seraitinde inkisaf eden yarimsehra ve quru col qruplasmalarindan ibaretdir Duzenlikde bitki ortuyunun diferrensasiyasi esas iki istiqametde Serqden Qerbe ve Cenubdan Simala bas verir Tuqay meseleri Qaragan Qaragan yovsan Yovsan bitki qruplari bir birini evez edir Sirvan duzunun umumi fonunda musahide edilen mikrorelyef formalari basdirilmis qalxmalar qapali ve yasti cokeklikler sahil yallari qedim yataqlar Qarasu cokekliyi Konusarasi cokeklikler cay yataqlari yargan ve qobular insanin teserrufat fealiyyeti neticesinde yaranmis tire ve tepeler bu ve ya diger bitkiliyin inkisafina tesir ederek onun erazi daxilinde nov muxtelifliyi ve differansasiyasini yaradir Calalarda nisbi nemlenme seraiti qrunt sulari ile elaqedar olub talalar seklinde tala cemen bitkileri inkisaf etmisdir Dageteyi mailli proluvial deluvial duzenlikde agot taxil yovsan genis yayilmisdir Mugan Qarasu ve Haciqabul stansiyalarinda simalda Lengebiz silsilesinin dageteyi proluvial deluvial menseli maili duzenlik hissesinde quru dere ve yarganlarin getirme konuslarinda Padar Sahsunnu Arsali basdirilmis qalxmalarinin tag hisselerinde ve yataqyani yollarda yovsan bitki formasiyasi formalasmisdir Sirvan duzunun dageteyi qovusan simal hissesinden hemcinin quru dere ve yarganlarin getirme konuslarindan agot siyav yovsan taxilkimiler ve muxtelif otlar cir nar qaratikan boyurtkan iyde ve s bitki qruplari inkisaf etmisdir Turyancay Goycay Girdiman ve Agsu caylarinin getirme konuslararasi cokekliklerde qrunt sularinin sethe yaxin olmasinin tesiri ile bataqliq ve soran bitkileri axmazlarda bataqliq bitkileri tirelerde boyurtkan soyud kollari yovsan ve muxtelif otlar yargan ve qobularda yulgun boyurtkan ve rutubetseven otlar yayilmisdir Bitki ortuyunde ufuqi zonalliq musahide edilir Kur cayi sahilinde ensiz zolaq emele getiren alluvial cokuntuler uzerinde cil fesilesinden olan birillik ot bitkileri Kur cayi sahilinde Tuqay meseleri duzenliyin merkezinde qaragan yarimsehra bir qeder simalda yovsan yarimsehra dag eteklerinde kserofit kollu quru col bitkileri yerlesir Duzenliyin yasti serq hissesinde torpagin sorluluq derecesinden asili olaraq qara soran sahsevdi etli soran qisotlu kimi birillik soran bitkileri mikrotepelerde saribas yayilmisdir Bitki ortuyu fesilli dinamiki xarakter dasiyir Yazin evvelinde yagintilarin artmasi ile efemerler inkisaf edib yasil ortuk emele getirir May ayinin ikinci yarisinda ise onlar vegetasiya dovrunu basa catdirir Duzenlikde quraqliga davamli bitkiler qalir Payizda yagintilarin artmasi ile yeniden efemerler canlanmaga baslayir Sirvan duzu yarimsehralarinda daha cox yayilan bitki qirtic yapon tanqal otu berk quramid xirda yonca ve s dir Agdas ve Goycay rayonlari sahelerinde kermek Agsu ve Girdiman caylarinin konuslarinda hemcinin Kur sahili duzenliklerde biyan cox yayilmisdir Kur boyu qirilmis Tuqay meselerinin yerinde cala ve cokuntulerde nemlenmis torpaqlar uzerinde cala cemen bitkileri yerlesmisdir Cala cemen bitkilerinin xarakter numayendesi olan qargi Agsu Goycay ve Turyancay cayinin getirme konuslari uzerindeki arxlarin sahillerinde Qarasuyun yataginda axmazlar inkisaf etmisdir Qrunt sulari sethe yaxin olan calalarda golmecelerde ve axmazlarda Haciqabul golunun sahillerinde Kurdemir Zerdab Ucar rayonlari erazilerindeki bataqliqlarda su bataqliq bitkilerinden qamis suciceyi ciyen ve s yayilmisdir Son vaxtlar bataqliqlarin qurudulmasi ile su bataqliq bitkilerinin areali xeyli azalmisdir Tesvir edilen erazi daxilinde Kur cayi ve cox kicik sahelerde ise Goycay ve Turyancay sahillerinde parcalanmis zolaq seklinde yerlesdiyi halda hazirda insan fealiyyetinin tesiri ile qirildigindan talalar seklinde saxlanmisdir Sirvan duzunun Qarxun Agzibir Pireze Korpukend Elvend yaxinliginda Kur cayi sahilindeki Tuqay meseleri nisbeten yaxsi qalmisdir Bu meselerin xarakter agaclari agyarpaq qovaq qaragac uzunyarpaq palid cenub soyudu tut agaci iyde armud kollardan yulgun nar zirinc yemisan qaratikan ve basqalaridir Cayin yatagindan uzaqlasdiqca meselerde mikrozonalliq musahide edilir Cayin sahilinde evvelce soyud yulgun agaclarindan ensiz zolaq ibaretdir sonra agyarpaq qovaq agaclarinin ekseriyyeti teskil etdiyi genis zolaq daha sonra qaragac palid goyrus agaclari zolagi yerlesir Ot bitkileri hiqrofidler ucun cayda suyun filtrasiya tesirinden uzaqlasdiqca mezofil bitkilerle evez olunur Heyvanat alemiSirvan duzu relyefin cenubdan simala yukselmesi ile elaqedar olaraq heyvanat aleminin yerlesmesine mueyyen deyisiklik musahide edilir Bu deyisiklik asagidaki landsaft kompleksleri uzre daha aydin gorunur Yarimsehra ve quru col ucun ahu ceyran seciyyevidir Kecmisde bu heyvan suru ile yasadigi halda hazirda onlarin sayi cox azalmisdir Erazide tulku porsuq ev ve mese sicanlari vilyams erebdovsani ve dovsan yasayir Sirvan duzunun simal qerbinde xirda cuculerle qidalanan iri quslar kirpi uzunquyruq agdos ve dunyada en xirda memeli olan iyli kutora yasayir Relyefin cokek sahelerindeki qamisliqlarda habele Tuqay meselerinde col donuzu vardir Yarimsehra ve quru col zonasinda 22 nov yuvalayan qus yasayir Bunlardan oynaq dasqusu adi dasqusu kekilli turagay col turagaylarini gostermek olar Qaraqarin cil qirmizidimdik ordek ve agbas cullut yuvalamaq ucun kohne tulku yuvalarindan istifade edir Yarganlar ve cay derelerinin yamaclarindaki yuvalarda goyercin ve ev yapaligi yasayir Erazinin alcaq dagliq ve Tuqay sahelerinde qara calagan ley col sagirtoganlari ve qaraqus agbas Asiya kerkezi lesyeyen qartal ve s yuva salir Bura basqa erazilerden bezgek dovdaq boz qaz qirmizidos qazlar gelirler Qis yaxinlasan zaman erazide col sapsarinin ve lacinlarin sayi artir Gollerde ise su quslari qislayirlar Yarimsehra ve quru col ucun surunenlerin muxtelif novleri seciyyevidir Caylarin getirme konuslarinda gol ve bataqliqlarin sahillerinde bagaqliq tisbagalari yasayir Sirvan duzunde ilanlardan qirmiziqarin telxe gurze col efi ilani xalli telxe yasayir Demek olar ki erazinin her yerinde tarantul yuvalari vardir Onurgasizlardan zeherli qara qurdlar bovler sari eqrebler gemiricilerin yuvalarinda geneler yasayir Yay feslinden Sirvan duzunde coxlu heseratlara zerqanadlilara ceyirtkelere tesaduf olunur Erazideki Tuqay meseleri yarimsehra zonasinda olan faunanin boyuk hissesini celb edir Burada donuz caqqal qamisliq pisiyi dovsan Zaqafqaziya kirpisi kimi memeliler coxdur Yarasalarin uc novune tesaduf olunur Uca agaclarin basinda qara calaganlar vaglar qarildaglar ve ag leylekler yuva salirlar Bunlardan basqa yekequlaq ve yatagan bayqus zig zig qarga qu qusu sarikoynek Tuqay meseleri ucun xarakter quslardir Qaraqus Ispaniya serceleri kaloniyalar emele getirirler Ov quslarindan qirqovul ve turac vardir Reptillerden yasil kertenkele ve iri ayaqsiz kertenkele Kur cayinin axmazlarinda ise sarimsaq qurbagasina rast gelinir Hesaratlar bocekler ve ilbicler burada coxdur Erazide qamisli ve gilli goller bataqliqlarda col donuzu qamisliq pisiyi caqqal boz sicovul quslardan anqut xirda ag vag yasildimdik ilbis ordek qamisliq qusu sultantoyugu baliqcil ve s vardir Qislamaq ucun bura kulli miqdarda qarabatlaq ordek cure cumuldag qaz toplasir Axmazlarda kulme capaq naxa durna sif baliqlari kuru tokur Goller ve caylarda cay xercengi yasayir Bataqliqlarin qurudulmasi heyvanat alemine menfi tesir gostermisdir IstinadlarAzerbaycan toponimlerinin ensklopedik lugeti II cildde Baki 2007 II cild seh 220 Hemcinin baxMugan duzu Mil duzu Sirvan