Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Muğan düzü — Araz çayının və Talış dağları silsiləsinin şimal hissəsində Savalan dağının ətrafından Xəzər dənizinə kimi uzanır.
| Muğan düzü | |
|---|---|
| Coğrafiyası | |
| Çaylar | Araz, Kür |
| Göl | |
| Yerləşməsi | |
| Ölkələr | |
| Rayonlar | Sabirabad, Saatlı, Biləsuvar, Cəlilabad, Şirvan, Salyan, Parsabad |
| | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimologiyası
Muğan adı zərdüştlükdə "atəşpərəstlər" mənasını verən "mūγàn" sözündən yaranıb. Şimal hissəsinin qədim adı Alan düzü olmuşdur. Bu ad alanlarla bağlıdır.
Coğrafi yerləri
Bu yaşıl gözəl düzənliyin bir çox görməli yerləri var:
- Araz çayının sahili
- Şahrak gölü
- Muğanda böyük kənd təsərrüfatı və Heyvandarlıq kompleksləri
- Oltan mağarası (Parsabad)
- Qız qalası
- Xudafərin körpüsü
- Xərmən, Nadir təpələri
- Aslandüzdə qədim məzarlıq
Ümumi məlumatlar
Muğan düzü Kür-Araz ovalığının bir hissəsidir. Şimal-qərbdə Araz çayı vasitəsilə Mil düzündən, Kür çayı vasitəsilə Şirvan düzündən ayrılır. Cənubda və cənub-şərqdə Lənkəran ovalığına və Salyan düzünə qovuşur. Düzün cənub-qərb davamı Cənubi Azərbaycan ərazisindədir. Tarixən Araz çayı Muğan düzündən axaraq bilavasitə Xəzər dənizinə tökülürdü. 1896-cı ildə Araz öz sağ sahilini yuyub Muğan düzünün bir hissəsini basmışdır. Yalnız 1916-cı ildə bu yuyulmanın qarşısı alınmış, Araz öz yatağına qaytarılmışdır. Düzənlikdəki, bir çox göl və bataqlıq da (Ağçala, Mahmudçala və digərləri) həmin daşqın zamanı əmələ gəlmişdir. Muğan düzünün çox hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağı olub, Kür çayı, xüsusən də Araz çayının gətirdiyi çöküntülərdən əmələ gəlmişdir. Kür-Araz ovalığı, o cümlədən Muğan düzü Azərbaycanın ən qədim əkinçilik bölgəsidir. Burada qədim zamanlarda istifadə edilən arxların izləri vardır. Bu arxlardan bəziləri təmir edilmiş, yeni arx və kanallar da çəkilmişdir.
Mənbələrdə Azərbaycan ərazisində Muğan və Muğanniyə adlı iki coğrafi obyekdən bəhs olunur. Orta əsrlərdə Qəbələ ilə həmsərhəd olub, Girdiman və Göyçay çaylarının aşağı axarı boyu ərazi Muğaniyyə adlanırdı. Bəzi tədqiqatçılara görə, Muğan vilayəti və düzünün adı orta əsrlərdə mövcud olmuş Muğan şəhərinin adı ilə bağlıdır. Orta əsr ərəb mənbələrində (IX–X əsrlər) Xəzər dənizi sahilində, Kürün mənbəyindən təqribən 100 kilometr, cənubda Ərdəbilin 50 kilometrliyində yerləşən Muğan şəhəri iki çay arasında təsvir olunmuşdur. İbn Xordadbeh (IX əsr) Muğan hakimi Şəklə haqqında, Müqəddəsi (X əsr) başdan-başa bağ-bağatla əhatə olunmuş bu şəhərin gözəlliyi, əhalisinin hörmətcil və səxavətli olması barədə məlumat vermişdilər.
Bir fikrə görə, şəhər XIII əsrdə monqol yürüşləri, digər fikrə görə isə, XV əsrdə Teymuri sultanı Əbu Səidlə Ağqoyunlu Uzun Həsən arasında baş vermiş vuruşma zamanı dağıdılmışdır. Qərnati, Zəkəriyyə Qəzvini və başqaları ümumiyyətlə, Muğan ölkəsi, onun geniş ərazidə yerləşməsi, iqliminin Azərbaycanınbaşqa yerlərinə nisbətən isti, heyvandarlıq üçün yararlı otlaqlara malik olması haqqında məlumat verir, yerli əhalini türkmənlər adlandırırlar. Antik müəlliflər (Hekatey, Herodot və başqaları) də tarixi Mukan ərazisində (indiki Muğan düzü) mik/muk tayfası haqqında məlumat vermişlər.
İran Milli Ensklopediyası
MuğanQacarlarlala Rusiya İmperiyası arasında Türkmənçay müqaviləsindən sonra (sonra Sovet İttifaqı, sonra da Azərbaycan Respublikası) bölünən Xəzərin qərbində, Azərbaycanın tarixi bölgəsində geniş bir düzənliyi bildirir. Fars sektoru 1993-cü ilə qədər Şərqi Azərbaycan əyalətinin tərkibində olmuş, bundan sonra Ərdəbil vilayətinin şimal hissəsini də əhatə etmişdir. Topoqrafiya, torpaq, bitki örtüyü və hidrologiya kimi amillər onun Çoruzlü Dağ boyunca cənub sərhədlərini, dəniz səviyyəsindən orta hesabla 700 m yüksəklikdəki antiklinalları müəyyənləşdirir. Düzənlik qərbdə Karasu ilə, şimalda və şərqdə Aras, Fars sərhədi və Balharu dərəsi ilə məhdudlaşır. Fars Mohanının mərkəzi, Araz çayının cənub kənarına paralel olaraq 25–30 km uzanan son dərəcə məhsuldar bir ərazidir.
Geoloji və geomorfoloji baxımdan Dəşdi-Muğan, cənubdakı Üçüncü dağ sistemlərindən eroziya materialı ilə doldurulmuş senklinin içərisindədir. Çoruzlu Dağın şimalında, Muğanın səthi, şimaldan Dördüncü yataqları ilə örtülmüş az və ya çox narahat olmayan Neogen yataqlarından ibarətdir. Bu, Pleistosen dövründə Kür-Araz vadisinin geniş ərazilərini əhatə edən Xəzər dənizinin buzlaq və buzlaq sonrası dövrlərinin fluvio-lakustrin çöküntülərindən başqa bir şey deyildir. Düz düz səthlərə hamar bir keçid, son zamanlarda və bir çox əvvəlki dövrlərdə də suvarma sxemlərinin inkişafına kömək edən mərkəzi Monana'nın xarakterik bir xüsusiyyətidir.
İqlim əkinçilik və heyvandarlıq üçün əlverişlidir. İllik temperatur Xəzər dənizinin "dəniz" təsirini göstərir. Ən soyuq ay kimi yanvar ayında orta temperaturu 3–5 ° C olan nisbətən mülayim qışlar yalnız nadir şaxtalar və nisbətən az qar yağışı ilə üst-üstə düşür. Yaylar isti ola bilər: İyul ümumiyyətlə 26 ilə 28 °C arasındadır, bu da ümumi kontinental temperatur rejimini göstərir. Kontinentallıq illik yağış üçün də tipikdir. Qonşu Xəzərdəki müşahidələrdən fərqli olaraq (məsələn, illik yağıntısı 1000 mm-dən çox olan Astarada), Monana stansiyaları ildə orta hesabla 300 mm-dən çox yağıntı qəbul etmir.
Monanın çöl xarakterinin formalaşmasında geologiya və iqlim həlledici rol oynamışdır. Torpaqşünaslıq (torpaqşünaslıq) baxımından qəhvəyi çöl torpaqları üstünlük təşkil edir (bax Devan və Famuri, xəritə). Eyni zamanda, onlar bir növ az çəmən çöl olan təbii bitki örtüyünə cavabdır. Çiçəkli komponentlərinə Poa, Stipa və Bromus kimi tipik bitki növləri daxildir; digər tərəfdən Astragalus və ya Artemisia növləri həm əlverişsiz ətraf mühit şərtlərini, həm də bitki örtüyünün uzunmüddətli otlaq istifadəsinin təsirinə uyğun seçilməsini göstərir. Muğan əsrlər boyu köçəri qəbilələr üçün otlaq sahəsi kimi xidmət edirdi və ikinci dərəcəli kənd təsərrüfatı ilə.
Farsca "Dašt-e Moḡān" adına baxmayaraq, iqlim, bitki örtüyü, bitki və heyvanat aləmi, eləcə də insanların bu mühitdə olması bu bölgənin sözün tam mənasında bir Daşt olmadığını çox açıq şəkildə göstərir. Buna baxmayaraq, çöl suvarılan və məskunlaşmamışdan əvvəl, yay aylarının çoxu həqiqi bir tire idi, yəni çöl quru və açıq-aşkar qısır idi.
Muğan sərhədlərinin tərifi müxtəlifdir. Daha dar mənada, bu, indiki Azərbaycan Respublikasının əsas hissəsi olan Araz və Aşağı Kür çaylarının təpəsindəki Xəzər dənizinə qədər olan ərazidir. Bəzən Darayortun (Karasu) ağzından kənara qərbə doğru Toda Afarinə qədər uzandığına inanılır; və daha cənubda, Çalavat və Çaleş silsilələri də daxil olmaqla Çoruzlu dağlıqlarının kənarında.
Cənub-Şərqi Qafqaz həm heyvandarlıq, həm də əkinçilik işləri üçün hər zaman çox əlverişli şərtlər təklif etmişdir. Bol yay otlaqlarına sahib olan yüksək dağlar Şirvanın (bax: Şervan), Karaban (Mil) və Muğanın geniş və məhsuldar düzənliklərini tutur ki, bu da müvafiq olaraq geniş qış otlamasını təmin edir. Düzənliklər böyük suvarma qurğularının tikintisini də cəlb edir.
Düzənliklər fəth edənlər üçün sevimli bir qışlaq yeri idi, baxmayaraq ki, bütün ərazinin güclü dövlətlər tərəfindən mübahisələndirilməsi təəccüblü deyil. Rusiya ilə Fars arasında, eləcə də Anadolu ilə Orta Asiya arasında ticarətin baş verdiyi və ya yaxınlığında baş verdiyi təbii bir qovşaqdır. Səfəvilər dövründən bəri Avropadan gələn səyyahlar və tacirlər ümumiyyətlə səyahət edirdilər
Azərbaycanda Muğan adı ilə bağlı 18 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Tədqiqatçılar bu toponimləri muq etonimi ilə əlaqələndirirlər. Ermənistanda Muğan, Gürcüstanda Muğanlı (Muğanlo), Özbəkistanda Muğan, Cənubi Azərbaycanda Muğan və Muğancuq, Tacikistanda Muğ qalası, Türkiyədə isə Muğancık və Moğan (Işıklı) kəndləri və Moğanaltı (Işıklı) mintiqası qeydə alınmışdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Dyakonov Mixayloviç, İqor. Midiya Tarixi. 1956. 376. (#accessdate_missing_url)
- Алан дүзү // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 212.
- "Arxivlənmiş surət". 2023-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-07.
- "Arxivlənmiş surət". 2023-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-07.
- Azərbaycan toponimlərinin ensklopedik lüğəti, II cilddə. Bakı-2007. II cild, səh.118.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Mugan duzu Araz cayinin ve Talis daglari silsilesinin simal hissesinde Savalan daginin etrafindan Xezer denizine kimi uzanir Mugan duzuCografiyasiCaylar Araz KurGolYerlesmesi39 37 59 sm e 48 21 43 s u Olkeler Azerbaycan IranRayonlar Sabirabad Saatli Bilesuvar Celilabad Sirvan Salyan ParsabadMugan duzuMugan duzu Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiyasiMugan adi zerdustlukde atesperestler menasini veren mugan sozunden yaranib Simal hissesinin qedim adi Alan duzu olmusdur Bu ad alanlarla baglidir Cografi yerleriBu yasil gozel duzenliyin bir cox gormeli yerleri var Araz cayinin sahili Sahrak golu Muganda boyuk kend teserrufati ve Heyvandarliq kompleksleri Oltan magarasi Parsabad Qiz qalasi Xudaferin korpusu Xermen Nadir tepeleri Aslanduzde qedim mezarliqUmumi melumatlarMugan duzu Kur Araz ovaliginin bir hissesidir Simal qerbde Araz cayi vasitesile Mil duzunden Kur cayi vasitesile Sirvan duzunden ayrilir Cenubda ve cenub serqde Lenkeran ovaligina ve Salyan duzune qovusur Duzun cenub qerb davami Cenubi Azerbaycan erazisindedir Tarixen Araz cayi Mugan duzunden axaraq bilavasite Xezer denizine tokulurdu 1896 ci ilde Araz oz sag sahilini yuyub Mugan duzunun bir hissesini basmisdir Yalniz 1916 ci ilde bu yuyulmanin qarsisi alinmis Araz oz yatagina qaytarilmisdir Duzenlikdeki bir cox gol ve bataqliq da Agcala Mahmudcala ve digerleri hemin dasqin zamani emele gelmisdir Mugan duzunun cox hissesi deniz seviyyesinden asagi olub Kur cayi xususen de Araz cayinin getirdiyi cokuntulerden emele gelmisdir Kur Araz ovaligi o cumleden Mugan duzu Azerbaycanin en qedim ekincilik bolgesidir Burada qedim zamanlarda istifade edilen arxlarin izleri vardir Bu arxlardan bezileri temir edilmis yeni arx ve kanallar da cekilmisdir Menbelerde Azerbaycan erazisinde Mugan ve Muganniye adli iki cografi obyekden behs olunur Orta esrlerde Qebele ile hemserhed olub Girdiman ve Goycay caylarinin asagi axari boyu erazi Muganiyye adlanirdi Bezi tedqiqatcilara gore Mugan vilayeti ve duzunun adi orta esrlerde movcud olmus Mugan seherinin adi ile baglidir Orta esr ereb menbelerinde IX X esrler Xezer denizi sahilinde Kurun menbeyinden teqriben 100 kilometr cenubda Erdebilin 50 kilometrliyinde yerlesen Mugan seheri iki cay arasinda tesvir olunmusdur Ibn Xordadbeh IX esr Mugan hakimi Sekle haqqinda Muqeddesi X esr basdan basa bag bagatla ehate olunmus bu seherin gozelliyi ehalisinin hormetcil ve sexavetli olmasi barede melumat vermisdiler Bir fikre gore seher XIII esrde monqol yurusleri diger fikre gore ise XV esrde Teymuri sultani Ebu Seidle Agqoyunlu Uzun Hesen arasinda bas vermis vurusma zamani dagidilmisdir Qernati Zekeriyye Qezvini ve basqalari umumiyyetle Mugan olkesi onun genis erazide yerlesmesi iqliminin Azerbaycaninbasqa yerlerine nisbeten isti heyvandarliq ucun yararli otlaqlara malik olmasi haqqinda melumat verir yerli ehalini turkmenler adlandirirlar Antik muellifler Hekatey Herodot ve basqalari de tarixi Mukan erazisinde indiki Mugan duzu mik muk tayfasi haqqinda melumat vermisler Iran Milli EnsklopediyasiMuganQacarlarlala Rusiya Imperiyasi arasinda Turkmencay muqavilesinden sonra sonra Sovet Ittifaqi sonra da Azerbaycan Respublikasi bolunen Xezerin qerbinde Azerbaycanin tarixi bolgesinde genis bir duzenliyi bildirir Fars sektoru 1993 cu ile qeder Serqi Azerbaycan eyaletinin terkibinde olmus bundan sonra Erdebil vilayetinin simal hissesini de ehate etmisdir Topoqrafiya torpaq bitki ortuyu ve hidrologiya kimi amiller onun Coruzlu Dag boyunca cenub serhedlerini deniz seviyyesinden orta hesabla 700 m yukseklikdeki antiklinallari mueyyenlesdirir Duzenlik qerbde Karasu ile simalda ve serqde Aras Fars serhedi ve Balharu deresi ile mehdudlasir Fars Mohaninin merkezi Araz cayinin cenub kenarina paralel olaraq 25 30 km uzanan son derece mehsuldar bir erazidir Geoloji ve geomorfoloji baximdan Desdi Mugan cenubdaki Ucuncu dag sistemlerinden eroziya materiali ile doldurulmus senklinin icerisindedir Coruzlu Dagin simalinda Muganin sethi simaldan Dorduncu yataqlari ile ortulmus az ve ya cox narahat olmayan Neogen yataqlarindan ibaretdir Bu Pleistosen dovrunde Kur Araz vadisinin genis erazilerini ehate eden Xezer denizinin buzlaq ve buzlaq sonrasi dovrlerinin fluvio lakustrin cokuntulerinden basqa bir sey deyildir Duz duz sethlere hamar bir kecid son zamanlarda ve bir cox evvelki dovrlerde de suvarma sxemlerinin inkisafina komek eden merkezi Monana nin xarakterik bir xususiyyetidir Iqlim ekincilik ve heyvandarliq ucun elverislidir Illik temperatur Xezer denizinin deniz tesirini gosterir En soyuq ay kimi yanvar ayinda orta temperaturu 3 5 C olan nisbeten mulayim qislar yalniz nadir saxtalar ve nisbeten az qar yagisi ile ust uste dusur Yaylar isti ola biler Iyul umumiyyetle 26 ile 28 C arasindadir bu da umumi kontinental temperatur rejimini gosterir Kontinentalliq illik yagis ucun de tipikdir Qonsu Xezerdeki musahidelerden ferqli olaraq meselen illik yagintisi 1000 mm den cox olan Astarada Monana stansiyalari ilde orta hesabla 300 mm den cox yaginti qebul etmir Monanin col xarakterinin formalasmasinda geologiya ve iqlim helledici rol oynamisdir Torpaqsunasliq torpaqsunasliq baximindan qehveyi col torpaqlari ustunluk teskil edir bax Devan ve Famuri xerite Eyni zamanda onlar bir nov az cemen col olan tebii bitki ortuyune cavabdir Cicekli komponentlerine Poa Stipa ve Bromus kimi tipik bitki novleri daxildir diger terefden Astragalus ve ya Artemisia novleri hem elverissiz etraf muhit sertlerini hem de bitki ortuyunun uzunmuddetli otlaq istifadesinin tesirine uygun secilmesini gosterir Mugan esrler boyu koceri qebileler ucun otlaq sahesi kimi xidmet edirdi ve ikinci dereceli kend teserrufati ile Farsca Dast e Moḡan adina baxmayaraq iqlim bitki ortuyu bitki ve heyvanat alemi elece de insanlarin bu muhitde olmasi bu bolgenin sozun tam menasinda bir Dast olmadigini cox aciq sekilde gosterir Buna baxmayaraq col suvarilan ve meskunlasmamisdan evvel yay aylarinin coxu heqiqi bir tire idi yeni col quru ve aciq askar qisir idi Mugan serhedlerinin terifi muxtelifdir Daha dar menada bu indiki Azerbaycan Respublikasinin esas hissesi olan Araz ve Asagi Kur caylarinin tepesindeki Xezer denizine qeder olan erazidir Bezen Darayortun Karasu agzindan kenara qerbe dogru Toda Afarine qeder uzandigina inanilir ve daha cenubda Calavat ve Cales silsileleri de daxil olmaqla Coruzlu dagliqlarinin kenarinda Cenub Serqi Qafqaz hem heyvandarliq hem de ekincilik isleri ucun her zaman cox elverisli sertler teklif etmisdir Bol yay otlaqlarina sahib olan yuksek daglar Sirvanin bax Servan Karaban Mil ve Muganin genis ve mehsuldar duzenliklerini tutur ki bu da muvafiq olaraq genis qis otlamasini temin edir Duzenlikler boyuk suvarma qurgularinin tikintisini de celb edir Duzenlikler feth edenler ucun sevimli bir qislaq yeri idi baxmayaraq ki butun erazinin guclu dovletler terefinden mubahiselendirilmesi teeccublu deyil Rusiya ile Fars arasinda elece de Anadolu ile Orta Asiya arasinda ticaretin bas verdiyi ve ya yaxinliginda bas verdiyi tebii bir qovsaqdir Sefeviler dovrunden beri Avropadan gelen seyyahlar ve tacirler umumiyyetle seyahet edirdiler Azerbaycanda Mugan adi ile bagli 18 yasayis menteqesi movcuddur Tedqiqatcilar bu toponimleri muq etonimi ile elaqelendirirler Ermenistanda Mugan Gurcustanda Muganli Muganlo Ozbekistanda Mugan Cenubi Azerbaycanda Mugan ve Mugancuq Tacikistanda Mug qalasi Turkiyede ise Mugancik ve Mogan Isikli kendleri ve Moganalti Isikli mintiqasi qeyde alinmisdir Hemcinin baxMugan MuganliIstinadlarDyakonov Mixaylovic Iqor Midiya Tarixi 1956 376 accessdate missing url Alan dүzү Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 212 Arxivlenmis suret 2023 08 07 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 07 Arxivlenmis suret 2023 08 07 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 07 Azerbaycan toponimlerinin ensklopedik lugeti II cildde Baki 2007 II cild seh 118