Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Araz — Türkiyə, İran, Azərbaycan və Ermənistan əraziləri və sərhədləri ilə axan çaydır. Çay öz mənbəyini Türkiyə ərazisindəki (Cadılar yurdu Nəzrin Bingöl massivi) Ərzurum dağlarından götürür. Azərbaycan Respublikası və İran ərazilərindən keçərək, Azərbaycanın Sabirabad şəhəri yaxınlığında Suqovuşan adlanan ərazisində Kür çayı ilə birləşib Xəzər dənizinə tökülür. Bu çay iki Azərbaycanı — Cənubi Azərbaycan ilə Şimali — Azərbaycan Respublikasını bir-birindən ayıran çay olaraq, hər iki tərəfin mədəniyyətində əks olunur.
| Araz | |
|---|---|
| türk. Aras, fars. ارس, erm. Արաքս | |
 Culfa yaxınlığında Araz çayı | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | Ərzurum ili, Türkiyə |
| • Yüksəkliyi | 2 990 m |
| Mənsəbi | Kür çayına, Suqovuşan, Azərbaycan |
| • Yüksəkliyi | -15 m |
| Uzunluğu | 1 072 km |
| Su sərfi | 285 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 109886,6 km² |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Toponimi
Araz çayının adı ilk dəfə Hekatey (er.əv. VI əsr) Herodot (er.əv.V əsr) tərəfindən çəkilmişdir. Araz adının mənbələlərdə ilk dəfə bu əsrlərdə qeyd olunması heçdə onun həmin əsrlərdə yaranması demək deyildir. Sadəcə olaraq bu barədə tarixi mənbə yoxdur. Er.əv.VIII əsrə aid Urartu dilində aid mənbədə (Urartu çarı I Arkiştinin-er.əv..785-753-cü illər arasında yazdırdığı kitabədə) Araz çayı Muna adlandırılır. Məhz bu çar ilk dəfə Muna çayını keçərək indiki Ermənistan ərazisinə hərbi səfər etmişdir.Tədqiqatçılar Muna adının mənasını aça bilməmişlər. Bu məsələyə geniş yer verməkdən imtina edərək, təkcə onu deməklə kifayətlənirik ki, Altay-dil ailəsinə mənsub tunqus-mancur dillərində mu, mye su deməkdir.
Hidronimi
Araz hidroniminin mənası barədə müxtəlif fikirlər deyilmişdir. Lakin bu fikirlərin heç biri düz deyil. Erməni tarixçiləri Araz adını Urartu dili vasitəsi ilə izah etməyə təşəbbüs etmişlər. Məsələn, erməni tarixçilərinə görə Urartu mənbələrində indiki Ermənistan ərazisində qeyd olunan Eriaxi əyalətinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu təşkil edən xi hissəsi Urartu dilində əlavə olunmuş şəkilçisidirsə, Eria sözündən Araz (ermənicə tələffüzdə Eracx) adı necə yarana bilər? H.Y.Marr bu hidronimi qədin fars dili əsasında ariləri qoruyan mənasını verdiyini yazmışdır. Y.B.Yusifov bu adın hind- Avropa dillərində art su, çay və türk dillərindəokus çay su sözlərinin, Ə.Ş.Haqverdiyev isə türk dillərində ar çay, su və az, us, üz, çay, su sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini yazmışlar. Bu nöqteyi nəzərlərdə inandırıcı deyil. Ona görə ki, çayın adı eynimənalı iki sözün birləşməsindən yarana bilməz. Əslində Araz hidronimi qədim türk dillərində ərəz, uras, oraz, uraz, sakit, dinc, xeyirxah, xeyirli sözündəndir. Bu ad çayın sahillərində yaşamış tayfaların təsərrüfat həyatında müsbət rolu ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun hər iki sahilində yaşamış xalqlar suvarma əkinçiliyi məqsədilə tarix boyu arxlar və kanallar çəkmiş və suyunu içmişlər.
Etimologiyası
Həqiqətən də azərbaycanlılar işərisində Kürə nisbətən Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kür Dəli Kür, Araz isə Xan Araz kimi mənalandırırlır. X əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havrəlin Araz barədə yazdıqları yada düşür: Araz çayının suyu şirin, ləzzətli və yüngüldür. Müqayisə üçün deyək ki, qədim Sırdərya çayına qədim türklər Sil deyirdilər, bu da qədim türk dillərində təmiz, yaxşı sözündəndir. yazdığlna görə Sırdərya çayı da Araz adlanırdı. Həm Orta Asiyada, Həm cənubi Qafqazda iki çayın Araz adlanması antik mənbələrdə Araz çayları barədə məlumatların məkan koordinatlarının müəyyənləçdirilməsində dolaşıqlar əmələ gətirmişdir. Orta Asiyanın irandilli xalqları Amu-dərya çayına Behrot deyirdilər. Bu ad qədim farsca brh xoşxasiyyətli, xeyirxah və rot (rud) çay söpzlərindən ibarətdir. Şərqi Türkiyədə və Naxçıvan MR ərazisindən axan Arpa şaylarının adları da heç də arpa, taxıl bitkisinin adı ilə yox, Altay dil ailəsinə mənsub bızi dillərdə abra xeyir verən, xilas edən, firavan yaşamağa səbəb olan sözündəndir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının təklif etdiyimiz etimologiyası sıra təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ksenefont (er.əv.V əsr) Mesopotomiyada bir çayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.
Ekoloji vəziyyəti
Araz çayında yaranan ekoloji vəziyyət Kür çayında olduğundan da təhlükəlidir. Çayın sol qollarından biri olan Razdan öz suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birinci yer tutur. Razdan, Çarensavan, Abovyan, Yerevan şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 mln. m3 təşkil etmişdir. Yay aylarında Arazda səviyyə aşağı düşdüyü dövrdə Razdanda çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti hava şəraitində suyun "çiçəklənməsi" baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- B.Ə.Budaqov,Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. "Oğuz eli " nəşriyyatı Bakı, 1998 səh: 67–68
- Марр.Н .Я.Избр.работы, том V, М-Л,1935, s.2
- Юсифов Ю.Б. Торонимы и этническая истогия дгевного Азегбайджана.Azərbaycan onomostikasının problemlərinə həsr olunmuş konfransın materialları.Bakı, 1987,c. 112.
- Ə.Ş.Haqverdiyev Araz hidroniminin məmşəyinə dair. Azərbaycan onomostikasının problemlərinə dair konfransın materialları, c.207–208
- Xəlilov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri, Bakı 2006
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Araz Turkiye Iran Azerbaycan ve Ermenistan erazileri ve serhedleri ile axan caydir Cay oz menbeyini Turkiye erazisindeki Cadilar yurdu Nezrin Bingol massivi Erzurum daglarindan goturur Azerbaycan Respublikasi ve Iran erazilerinden kecerek Azerbaycanin Sabirabad seheri yaxinliginda Suqovusan adlanan erazisinde Kur cayi ile birlesib Xezer denizine tokulur Bu cay iki Azerbaycani Cenubi Azerbaycan ile Simali Azerbaycan Respublikasini bir birinden ayiran cay olaraq her iki terefin medeniyyetinde eks olunur Arazturk Aras fars ارس erm ԱրաքսCulfa yaxinliginda Araz cayiOlkeler IranErmenistan Azerbaycan TurkiyeMenbeyi Erzurum ili Turkiye Yuksekliyi 2 990 mMensebi Kur cayina Suqovusan Azerbaycan Yuksekliyi 15 mUzunlugu 1 072 kmSu serfi 285 m sHovzesinin sahesi 109886 6 km menbeyi mensebiAraz cayi Qafqazin fiziki xeritesinde 39 20 sm e 41 19 s u 40 01 sm e 48 27 s u Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu adin diger istifade formalari ucun bax Araz deqiqlesdirme Araz cayiToponimiAraz cayinin adi ilk defe Hekatey er ev VI esr Herodot er ev V esr terefinden cekilmisdir Araz adinin menbelelerde ilk defe bu esrlerde qeyd olunmasi hecde onun hemin esrlerde yaranmasi demek deyildir Sadece olaraq bu barede tarixi menbe yoxdur Er ev VIII esre aid Urartu dilinde aid menbede Urartu cari I Arkistinin er ev 785 753 cu iller arasinda yazdirdigi kitabede Araz cayi Muna adlandirilir Mehz bu car ilk defe Muna cayini kecerek indiki Ermenistan erazisine herbi sefer etmisdir Tedqiqatcilar Muna adinin menasini aca bilmemisler Bu meseleye genis yer vermekden imtina ederek tekce onu demekle kifayetlenirik ki Altay dil ailesine mensub tunqus mancur dillerinde mu mye su demekdir HidronimiAraz hidroniminin menasi barede muxtelif fikirler deyilmisdir Lakin bu fikirlerin hec biri duz deyil Ermeni tarixcileri Araz adini Urartu dili vasitesi ile izah etmeye tesebbus etmisler Meselen ermeni tarixcilerine gore Urartu menbelerinde indiki Ermenistan erazisinde qeyd olunan Eriaxi eyaletinin adindan yaranmisdir Lakin Eriaxi adinin sonunu teskil eden xi hissesi Urartu dilinde elave olunmus sekilcisidirse Eria sozunden Araz ermenice teleffuzde Eracx adi nece yarana biler H Y Marr bu hidronimi qedin fars dili esasinda arileri qoruyan menasini verdiyini yazmisdir Y B Yusifov bu adin hind Avropa dillerinde art su cay ve turk dillerindeokus cay su sozlerinin E S Haqverdiyev ise turk dillerinde ar cay su ve az us uz cay su sozlerinin birlesmesinden emele geldiyini yazmislar Bu noqteyi nezerlerde inandirici deyil Ona gore ki cayin adi eynimenali iki sozun birlesmesinden yarana bilmez Eslinde Araz hidronimi qedim turk dillerinde erez uras oraz uraz sakit dinc xeyirxah xeyirli sozundendir Bu ad cayin sahillerinde yasamis tayfalarin teserrufat heyatinda musbet rolu ile elaqedar olaraq yaranmisdir Araz cayindan onun her iki sahilinde yasamis xalqlar suvarma ekinciliyi meqsedile tarix boyu arxlar ve kanallar cekmis ve suyunu icmisler EtimologiyasiHeqiqeten de azerbaycanlilar iserisinde Kure nisbeten Araz sakit aramli cay sayilir Kur Deli Kur Araz ise Xan Araz kimi menalandirirlir X esr ereb cografiyasunasi Ibn Havrelin Araz barede yazdiqlari yada dusur Araz cayinin suyu sirin lezzetli ve yunguldur Muqayise ucun deyek ki qedim Sirderya cayina qedim turkler Sil deyirdiler bu da qedim turk dillerinde temiz yaxsi sozundendir yazdiglna gore Sirderya cayi da Araz adlanirdi Hem Orta Asiyada Hem cenubi Qafqazda iki cayin Araz adlanmasi antik menbelerde Araz caylari barede melumatlarin mekan koordinatlarinin mueyyenlecdirilmesinde dolasiqlar emele getirmisdir Orta Asiyanin irandilli xalqlari Amu derya cayina Behrot deyirdiler Bu ad qedim farsca brh xosxasiyyetli xeyirxah ve rot rud cay sopzlerinden ibaretdir Serqi Turkiyede ve Naxcivan MR erazisinden axan Arpa saylarinin adlari da hec de arpa taxil bitkisinin adi ile yox Altay dil ailesine mensub bizi dillerde abra xeyir veren xilas eden firavan yasamaga sebeb olan sozundendir Gorunduyu kimi Araz cayi adinin teklif etdiyimiz etimologiyasi sira teskil edir Qeyd etmek lazimdir ki Ksenefont er ev V esr Mesopotomiyada bir cayin adini Araz kimi qeyd etmisdir Ekoloji veziyyetiAraz cayinda yaranan ekoloji veziyyet Kur cayinda oldugundan da tehlukelidir Cayin sol qollarindan biri olan Razdan oz suyunun cirklenme derecesine gore Ermenistanda birinci yer tutur Razdan Carensavan Abovyan Yerevan seherlerinin senaye muessiselerinin cirkab sulari ve cayin sahilinde yerlesen basqa yasayis menteqelerinin meiset tullantilari bu caya atilir 1980 ci illerde Razdana buraxilan cirkab sularinin orta illik miqdari 210 mln m3 teskil etmisdir Yay aylarinda Arazda seviyye asagi dusduyu dovrde Razdanda cirkab sularinin serfi azalmir Neticede su anbarinda cox tehlukeli veziyyet yaranir Isti hava seraitinde suyun ciceklenmesi bas verir ve baliqlarin kutlevi qirilmasina sebeb olur Hemcinin baxKur XezerIstinadlarB E Budaqov Q E Qeybullayev Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti Oguz eli nesriyyati Baki 1998 seh 67 68 Marr N Ya Izbr raboty tom V M L 1935 s 2 Yusifov Yu B Toronimy i etnicheskaya istogiya dgevnogo Azegbajdzhana Azerbaycan onomostikasinin problemlerine hesr olunmus konfransin materiallari Baki 1987 c 112 E S Haqverdiyev Araz hidroniminin memseyine dair Azerbaycan onomostikasinin problemlerine dair konfransin materiallari c 207 208 Xelilov S B Azerbaycanin ekocografi problemleri Baki 2006Xarici kecidler