Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mil düzü — Kür-Araz ovalığının cənub qərb hissəsində, Kür və Araz çaylarının qovuşduğu yerdə, Kür çayının sağ sahili ilə Araz çayının sol sahili arasını əhatə edən ərazi.
| Mil düzü | |
|---|---|
| Ümumi məlumatlar | |
| Mütləq hündürlüyü | 7 m |
| Coğrafiyası | |
| Çaylar | Araz, Kür |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Rayonlar | İmişli, Beyləqan |
| | |
| | |
Hal-hazırda Mil düzündə böyük miqyasda suvarma və meliorasiya işləri aparılır. Bunun nəticəsində də ərazinin torpaqlarında müəyyən dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklərin hansı istiqamətdə getməsini müəyyənləşdirmək məqsədilə Mil düzü şəraitində tədqiqat işləri davam etməkdədir.
Hidrogeoloji şərait
Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsinin və minerallaşma dərəcəsinin dəyişməsi bilavasitə torpaqlarda öz əksini tapır. Heç də həmişə qrunt sularının səviyyəsinin qalxması torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmur. Bu, torpaqların litoloji tərkibindən, kapillyar qaldırma qabiliyyətindən, strukturasından asılıdır. Belə ki, düzənlik ərazilərdə dayanıqlı aqroirriqasiya landşaftlarının formalaşmasında və biomüxtəlifliyin qorunmasında qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinin və yerləşmə dərinliyinin rolu çoxdur. Bu zaman qrunt sularının kritik səviyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ayrı-ayrı aqrolandşaftlarda qranulometrik tərkibdən asılı olaraq qrunt sularının kritik səviyyəsi müxtəlif ola bilər. Belə ki, intensiv suvarma dövründə Mil düzündə gilli torpaqlarda qrunt sularının səviyyəsinin 1,2-1-1,3 dərinlikdə olması kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün təhlükə yaradır. Gillicəli torpaqlarda isə təhlükəli səviyyə 1,3-1,5 m-dir (N.K.Mikayılov, 2000). Qrunt sularının minerallaşma dərəcəsinin çox olması səthə yaxın yerləşən suların təhlükəliliyini bir qədər də artırır. Çox minerallaşmış qrunt suları hətta 1,5-1,8 dərinlikdə yerləşdikdə belə torpaqlarda duzların toplanmasına səbəb ola bilər. Ona görə də, qrunt sularının səviyyəsinin cüzi qalxması aqroirriqasiya landşaftlarında mənfi hallara gətirib çıxara bilər.
Mil düzündə irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin başlamadığı dövrlə müasir dövrün landşaftlarının torpaqlarının şorlaşma xəritələrinin müqayisəsi aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir. Kürboyu zolaqda, Kür və Arazın birləşdiyi az ərazidəki (3%-ə qədər) landşaftlarda şorlaşmamış, zəif və orta şorlaşmış torpaqlar çox şorlaşmış torpaqlara çevrilmişdir. 20%-ə qədər landşaftlarda torpaqların şorlaşma dərəcəsi dəyişməmiş, lakin şorlaşma artmışdır. 8%-ə qədər ərazidəki landşaftlarda çox şoran torpaqlar orta və zəif şorlaşmış torpaqlara çevrilmişdir. Bir qrup landşaftlarda torpaqların şorlaşması azalmış, lakin şorlaşma dərəcəsi dəyişməmişdir (15%). Torpaqların şorlaşmasının əsaslı dəyişikliyə uğramadığı landşaftlar da təxminən bu qədər ərazi tutur. Meliorativ tədbirlərin aparılmadığı və ya az aparıldığı ərazilərin landşaftları barədə məlumat azdır.
Süni parçalanma
Mil düzündə intensiv əkinçiliyin başlanması ilə relyefdə dəyişiklik xətti qalxma və enmə istiqamətdə gedir ki, bu da aqrolandşaftların morfoloji differerensasiyasına kifayət qədər təsir göstərir. Ərazi təbii cəhətdən zəif parçalandığından, son zamanlar burada aparılan irriqasiya-meliorasiya tədbirləri süni parçalanmanı artırmışdır. Bunu Mil düzünün süni parçalanma xəritə-sxemini təhlil etdikdə aydın görmək olar. Tədqiqatlar göstərir ki, relyefin süni parçalanması ərazinin meliorativ cəhətdən mənimsənilməsinin intensivliyindən asılıdır. Ərazinin meliorativ vəziyyətindən asılı olaraq orada müxtəlif sağlamlaşdırıcı tədbirlər, suvarma üsulları həyata keçirilir.
Mil düzündə süni parçalanma izoxətləri Araz çayı, Yuxarı Qarabağ kanalı və Orcenekigze adına kanalları boyunca daha sıxdır və həm də ən yüksək qiymət alırlar. Araz çayının sol sahilində olan məhsuldar torpaqlar daha intensiv suvarılır ki, bunun da nəticəsində süni parçalanmanın sıxlığı 5–6 km/km-2ə çatır. Orcenikidze adına kanal boyunca izoxətlər kanal istiqamətində uzanır və sıxlıq 3,5-4,0 km/km2 _i keçmir. Burada parçalanmanın qiymətinin çox da yüksək olmaması ərazinin meliorativ vəziyyətinin nisbətən əlverişli olması ilə əlaqədardır və əsasən suvarma kanalları hesabına artır. Kollektor-drenaj şəbəkəsinin zəif inkişaf etməsi süni parçalanmanın qiymətini aşağı salır.
Yuxarı Qarabağ kanalından suvarılan ərazilərdə süni parçalanmanın qiyməti 4,0-5,0 km/km2-ə qədər artır. Bu ərazilərdə meliorativ şərait əlverişsizdir. Ona görə də parçalanma həm suvarma kanalları, həm də kollektor-drenaj şəbəkəsi hesabındadır.
Mil düzündə müasir relyefin irriqasiya-meliorasiya tədbirləri nəticəsində dəyişməsi həm də hamarlanma (planirovka), irriqasiya gətirmələrinin qeyri-bərabər paylanması və tikinti fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Ərazinin suvarılan torpaqlarında bu və ya digər suvarma üsullarını tətbiq etmək üçün mikrorelyef formaları hamarlanır, dağıdılır. Relyefin dəyişməsinin dərəcəsi hamarlanmanın miqyasından asılıdır.
Yuxarı Qarabağ kanalı çəkilərkən aparılan hamarlanma işləri zamanı relyef xeyli dəyişmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, torpaq işləri zamanı aqroirroqasiya landşaftları daxilində mikrotexnogen qalxmalar və enmələr formasında səthlər yaranır. Əgər əvvəllər hamarlanma zamanı suvarılan torpaqlarda işlərin həcmi 600m3/ha təşkil edirdisə, hazırda bu rəqəm 2,0-2,5 min m3/ha-dan çoxdur. Bu onunla əlaqədardır ki, yaxşı məhsuldar ərazilər artıq mənimsənilmişdir. İndi mənimsənilən ərazilərin relyefi isə daha mürəkkəbdir. Hamarlanma suvarma və yuma zamanı rütubətin bərabər paylanmasını təmin edir. Orta mürəkkəblikdə hamarlanma zamanı mikroçökəkliklərdə torpaq qatı 60-80% pozulur (40 sm-lik qat kəsilir) ki, bu da aqrolandşaftların məhsuldarlığında özünü göstərir.
Mil düzündə relyefin dəyişməsi həm də irriqasiya-meliorasiya tikintisi işlərində, yəni kanal, kollektor, bəndlərin tikilməsi və yenidən qurulması üçün torpaqların götürülməsi zamanı baş verir. Ona görə də ərazinin aqroirriqasiya landşaftlarında özünəməxsus antropogen mənşəli relyef formalaşmışdır. Burada 3–5 m (bəzən 6 m) hündürlüyündə kollektorboyu və kanalboyu yüksəkliklər, kanallararası və drenlərarası çökəkliklər növbələşir. Relyefdə yaranan nahamarlıqlar irriqasiya gətirmələrini həm mexaniki tərkibinə, həm də həcminə görə sahəvi paylanmaya səbəb olur.
Aqroirriqasiya landşaftlarının rekonstruksiyası
Təbiətin optimallaşdırılması təbiətdən düzgün istifadənin ayrılmaz hissəsi olmaqla, landşaftların səmərəli istifadəsi, bərpası, qorunması və dəyişdirilməsini əhatə edir.
Meliorativ tədbirləri həyata keçirərkən aqroirriqasiya komplekslərinin meliorativ vəziyyətini dəqiq analiz etmək lazımdır. Bu da, özündə çoxlu müxtəlif xarakterli təbii və təsərrüfat amillərini birləşdirir. Onların içərisində vacibləri relyef, torpaq–qrunt, hidrogeoloji şərait, torpağın su–duz rejimi, komplekslərdə baş verən fiziki-coğrafi, geokimyəvi və biokimyəvi proseslərdir. Bütün bu amillərin birlikdə öyrənilməsi aqroirriqasiya komplekslərinin məhsuldarlığını müəyyən etməyə və ayrı-ayrı landşaftların torpaq–meliorativ vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər hazırlamağa imkan verir.
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq “Mil düzünün aqroirriqasiya landşaftlarının rekonstruksiyası” xəritə-sxemi tərtib edilmişdir. Həmin xəritənin və legendanın tərtibi zamanı ərazinin meliorativ mürəkkəblik dərəcəsi nəzərə alınmışdır. Bu zaman səthin meylliyi, ərazinin şaquli və üfüqi parçalanma dərəcəsi, relyefin forması və hipsometriyası, torpaq – qruntun mexaniki tərkibi, şoranlaşması, su – fiziki xüsusiyyətləri, qrunt sularının minerallaşması, səviyyəsi və s. əsas götürülmüşdür. Aparıcı təbii komponentlər və meliorativ cəhətdən mürəkkəblik dərəcəsi əsasında ayrı-ayrı landşaft qrupları ayrılmışdır.
Onların vəziyyəti, formalaşma mərhələsi və insanların təsərrüfat fəaliyyətinin istiqaməti nəzərə alınaraq təbiəti mühafizə və meliorativ tədbirlər sistemi işlənib hazırlanmışdır.
Xəritənin analizi göstərir ki, ayrılmış müxtəlif aqroirriqasiya kompleksləri aparılacaq meliorasiya tədbirləri və görüləcək rekonstruksiya işlərinə görə bir – birindən fərqlənir:
Təbii cəhətdən zəif drenlənmiş məcra düzənliklərində nisbətən az məhsuldar aqroirriqasiya kompleksləri formalaşmışdır. Onlar meliorativ şəraitinin əlverişsiz olması ilə xarakterizə olunur. Ona görə də hər yerdə su-duz rejiminin tənzimlənməsinə, hamarlanmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı mübarizə aparmaq lazımdır. Bu kompleks tədqiq olunan ərazinin az bir hissəsini əhatə edir.
– prolüvial düzənliklərin zəif drenlənmiş aqroirriqasiya landşaftlarında kompleks meliorativ tədbirlərə, yəni irriqasiya eroziyası, təkrar şoranlaşma və bataqlıqlaşmaya qarşı tədbirlərə ehtiyac var. Ərazi təbii cəhətdən zəif drenləndiyindən uzun illər ərzində qədimdən suvarılan komplekslərdə əlverişsiz su – duz rejimi yaranmışdır. Ona görə də, burada ekoloji tarazılığı gözləmək üçün üfüqi (600 – 800 ; 3,0 – 3,5 m ), ayrı – ayrı hallarda şaquli drenajlar (600 – 700; 20 – 30 l/san) çəkmək lazımdır. İnfiltrasiya tədbirlərinin də əhəmiyyəti böyükdür. Yeni suvarılan komplekslərdə qrunt suları çox da dərində olmadığından, üfüqi drenajların sıxlığı daha çox olmalıdır (300–400 m; bəzən 200 m). Torpaq–qruntun filtrasiya xüsusiyyətləri zəif olduğundan burada şaquli drenajların çəkilməsi məsləhət deyil.
in aqroirriqasiya landşaftları meliorativ cəhətdən daha çox dəyişdirilmişdir. Tələb olunan meliorativ tədbirlərdən asılı olaraq onlar üç qrupa bölünür və təqribən ərazinin üçdə bir hissəsini.
Bunlardan birincisi təbii cəhətdən zəif drenlənmiş allüvial düzənliklərin relyefi dəyişdirilmiş, keyfiyyətcə yeni torpaq – bitki qruplarına malik olan, suvarma eroziyasına, təkrar şoranlaşmaya, bataqlıqlaşmaya qarşı işləri nəzərə almaqla meliorativ tədbirlərin aparılmasına ehtiyac olan aqroirriqasiya landşaftlarıdır. Bu komplekslər Mil düzünün mərkəzi hissəsində və cənubunda yayılmışdır. Qədimdən suvarılan komplekslərdə su – duz rejimini tənzimləmək üçün üfüqi drenajları 500 – 600 metrdən və hətta bəzən 300 – 400 metrdən keçirmək lazımdır.
Yeni suvarılan komplekslər kənd təsərrüfatı istifadəsinə nisbətən yuxarılarda daxil olduğundan, onlar yüksək məhsuldarlıq almaq üçün meliorativ cəhətdən əlverişsizdir və köklü (əsaslı) meliorasiya işlərinə ehtiyac var (hamarlama, yuma, drenləmə və s.). Ona görə də üfüqi drenlər arasındakı məsafə 300 – 400 m və 200 m, dərinliyi isə 3,0 – 3,5 olmalıdır. Qrunt suları yer səthinə yaxın yerləşdiyindən (1,3 – 1,8 m) və kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün təhlükə yaratmağından filtrasiyaya qarşı tədbirlər görülməli, suvarma normasına əməl edilməlidir.
Təbii drenlənməmiş və zəif drenlənmiş allüvial düzənliklərin mürəkkəb meliorativ tədbirlərə, xüsusilə təkrar şoranlaşmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac olan kompleksləri (IV) Mil düzünün şimal hissəsində və az miqdarda Araz çayı sahilində yerləşir. Qədimdən suvarılan komplekslərdə mövcud olan üfüqi drenlər (keçən əsrin 50-60-cı illərində çəkilmişlər) ərazinin duz – su rejimini kifayət qədər tənzimləyə bilmir. Əvvəllər çəkilmiş drenlərin aralıq məsafəsi 300 – 400 m, dərinliyi 2,5 - 3,0 olmuşdur. Hazırda onların bir hissəsinin fəaliyyət göstərməməsi geokomplekslərin vəziyyətinə mənfi təsir edir. Gələcəkdə aqroirriqasiya komplekslərinin su – duz rejimini tənzimləmək üçün drenlərarası məsafəni 200 – 300 metrə, dərinliyini 3,0 – 3,5 metrə çatdırmaq lazımdır. Ancaq bu halda onlar qrunt sularının səviyyəsini kritik səviyyədən aşağı saxlaya bilər. Bu qrup komplekslərin 50% - də dərinliyi 1,0 – 1,2 m, intervalı 40 – 50 m olan kiçik drenlər çəkilməlidir ki, bunlar da torpağın şoranlığının azalmasına səbəb ola bilər. Belə tədbirlərin görülməsi pambığın məhsuldarlığını yüksəltməyə xeyli imkan verər.
Təbii drenlənməmiş və axarsız allüvial düzənliklərin çox mürəkkəb meliorasiya tədbirlərinə, təkrar şoranlaşmaya və bataqlıqlaşmaya qarşı tədbirlərə ehtiyac olan aqroirriqasiya kompleksləri (V) Mil düzünün şərq hissəsində yerləşir. Bu komplekslər yayılan ərazilərdə gilli və gillicəli süxurlar üstünlük təşkil edir ki, onlar da filtrasiya əmsalının 0,5 – 2 m / sutka olması ilə xarakterizə olunur. Qrunt suları yer səthindən 1– 3 m dərinlikdədir və minerallaşma dərəcəsi 25- 50 /l təşkil edir. Pambığın məhsuldarlığı orta səviyyədədir. Qədimdən suvarılan komplekslərdə meliorativ şərait çox mürəkkəb olduğundan meliorasiya işləri müntəzəm olaraq digər profilaktiki tədbirlərlə birlikdə, yəni gipsləmə, əhəngləmə və s. ilə birlikdə aparılır. Həmin ərazilərdə sıx (300 – 400 m) və dərin (3,0 – 3,5 m ) üfüqi drenlərin çəkilməsi filtrasiya itkilərini azaltmaq üçün vacibdir.
Beləliklə, demək olar ki, Mil düzünün əksər hissəsində əsaslı meliorativ tədbirlərə ehtiyac var. Ərazinin 80% -ində üfüqi drenajlar, 15% -də şaquli drenajlar çəkilməlidir. Xeyli ərazidə torpaqlar duzlardan yuyulmalıdır. Lakin, müəyyən edilmişdir ki, ərazi axarsız və az meylli olduğundan, aparılan meliorativ tədbirlər gözlənilən nəticəni vermir.
Meliorasiya tədbirləri
Mil düzü Azərbaycanın mühüm aqrar rayonlarından biridir. Burada çoxsahəli təsərrüfat sahələri içərisində pambıqçılıq daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. O, taxılçılıq və heyvandarlıqla yanaşı suvarma şəraitində inkişaf edir. Torpaq fondunun istifadə səviyyəsi təbii şəraitdən, irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin intensivliyindən asılıdır. Ərazinin çox hissəsində aqroirriqasiya komplekslərinin yaradılması şorlaşmış torpaqların əvvəlcədən meliorasiyasından sonra aparılmalıdır.
Tədqiqatlar göstərir ki, Mil düzü şorlaşmış torpaqların meliorasiyası kompleks meliorativ tədbirlər sisteminin həyata keçirilməsi ilə olmalıdır. Bu tədbirlər həm şorlaşmanın gələcək inkişafına yol verməmək üçün xəbərdarlıqedici tədbirlərdən, həm də torpaq-qruntun duzlardan təmizlənməsi üçün görülən köklü meliorasiya tədbirlərindən ibarətdir. Xəbərdarlıqedici tədbirlərə həmçinin qrunt sularına müxtəlif mənbələrdən lazımsız daxilolmaların azaldılması, kənd təsərrüfatı bitkilərinə yüksək aqrotexniki qulluq, əkinlərin düzgün aparılması və s. aiddir.
Köklü əsaslı meliorasiyanın əsası drenajların çəkilməsi və torpaqların duzlardan yuyulmasıdır. Ona görə də, meliorasiya landşaftların funksiyasını, təbii-resurs potensialını, dayanıqlığını, etibarlılığını və estetikliyini idarə edən tədbirlər sistemidir. Aqroirriqasiya komplekslərinin məhsuldarlığını artırmaq üçün torpaqdan istifadə əmsalını, suvarma və drenaj kanallarının faydalı fəaliyyət əmsalını yüksəltmək lazımdır. Su resurslarından istifadənin optimallaşdırılması irriqasiya sistemlərinin faydalı fəaliyyət əmsalından, təsərrüfatlararası və təsərrüfatdaxili kanalların istifadəsinin xarakterindən, suvarma normasından, hidrotexniki qurğularla təchiz olunma dərəcəsindən asılıdır.
Yuxarı Qarabağ kanalı istifadəyə verilən ilk illərdə Mil düzündə kanaldan intensiv filtrasiya baş vermişdir. Bu da, kanalətrafı zolaqda qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına səbəb olmuşdur. Ancaq, kanalın çoxillik istifadəsi zamanı kalmatasiya nəticəsində infiltrasiya itkisi xeyli azalmışdır. Buna həm də, magistral və paylayıcı kanallara beton üzlüklərin çəkilməsi, yağış üsulu ilə suvarmanın artırılması köməklik etmişdir. Əgər, Yuxarı Qarabağ kanalının faydalı fəaliyyət əmsalı 0,8-0,9-a qaldırılsa, kanalboyu ərazilərdə meliorativ şərait yaxşılaşar, həm də qənaət olunmuş su hesabına əlavə 15-20 min ha yeni torpaq sahəsi suvarmaq olar. Deməli, Mil düzündə kanalların faydalı fəaliyyət əmsalının artırılması qrunt sularının filtrasiya hesabına qidalanmasını xeyli azaldır. Drenaj sisteminin qurulması əlverişli meliorativ və hidroloji fəaliyyətin yaradılmasına səbəb ola bilər. Onun parametrləri isə geofiltrasiyanın intensivliyinə uyğun olmalıdır. Mil düzü təbii cəhətdən az drenlənmiş ərazi olduğundan, orada dayanıqlı aqrokomplekslərin yaradılması üçün süni drenlərin çəkilməsi vacibdir. Məlum olmuşdur ki, açıq drenlərdən istifadə zamanı yararlı ərazilərin 15-20%-i drenlərin və çöküntülərin altında qalır. Ona görə də təbii drenlənməmiş ərazilərdə imkan olduqda qapalı drenlərin yaradılması vacibdir. Belə ki, onlar normal fəaliyyət göstərdikdə kifayət qədər suvarılan torpaqlar mühafizə olunur. Kürboyu zolaqda maili düzənliklərdə qapalı drenli ərazilərin sahəsini bir neçə dəfə artırmaq olar. Belə ki, burada torpaq-qrunt az şoranlaşmışdır və yüksək filtrasiya qabiliyyətinə malikdir. Az minerallaşmış qrunt suları isə əsasən kritik səviyyədən aşağıda yerləşir.
Qrunt sularının minerallaşması
Mil düzünün qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi və kimyəvi tərkibi yalnız təbii amillərlə deyil, həm də irriqasiya-meliorasiya tədbirlərinin təsiri ilə formalaşır. Ən çox minerallaşma dərəcəsi kontakt depressiyalarda, konuslararası çökəkliklərdə və gətirmə konuslarının kənar hissələrində müşahidə edilir və 25-50 qr/l-ə qədər qalxır.
Mil düzünün şərq hissəsində qrunt suları daha çox minerallaşmışdır. Belə ki, Ağgöl və Mehmangöl çökəkliklərində qrunt sularının minerallaşması 50-100 q/l-dən artıq qiymət alır (İsrafilov,1972). Ərazidə qrunt sularının minerallaşmasının qiyməti ön dağlıqdan Kürboyu zolağa doğru artır. Ən az minerallaşma (2 qr/l-ə qədər) Araz və Qarqarçayın gətirmə konuslarının yuxarı hissələrində müşahidə edilir. Bu sular tipinə görə natrium və kalsium kationlarının üstünlük təşkil etdiyi hidrokarbonatlı-xloridli və sulfatlı tipə aiddir. Orcenikidze? adına kanalla kollektor arasında yerləşən suvarılan torpaqlarda qrunt sularının minerallaşması 1-25 qr/l-ə qədər olsa da, kimyəvi tərkibində sulfat ionları üstünlük təşkil edir. Müşahidə illəri ərzində minerallaşma 1-25qr/l olan qrunt sularının yayıldığı ərazilər nisbətən genişlənmiş, lakin 25qr/l-dən çox duzluğu olan qrunt sularının sahəsi isə azalmışdır.
Ayrı-ayrı landşaft tiplərinə qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi müxtəlif diapazonda dəyişmişdir. Ərazinin 35%-də qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi nisbətən azalmış, lakin tipi dəyişməmişdir. Kürboyu zolaqda daha çox minerallaşmış qrunt suları nisbətən az minerallaşmış qrunt sularına (10 qr/l) çevrilmişdir. Belə landşaftların ərazisi 20%-ə yaxındır. Ərazidə ayrı-ayrı ləkələr şəklində qrunt suların minerallaşma dərəcəsi artmışdır. Belə landşaftların ərazisi isə 15%-dən çoxdur.
Relyefi
Mil düzündə antropogen landşaftların strukturunda aqroirriqasiya landşaftlarının xüsusi çəkisi kifayət qədərdir. Belə ki, ərazi arid olduğundan irriqasiya-meliorasiya tələblərinə ciddi ehtiyac var. Bu tədbirlər isə landşaftlarda köklü (əsaslı) komponent dəyişikliklərinə gətirib çıxarır. Ona görə də, bioekoloji müxtəlifliyi qorumaq, dayanıqlı landşaftlar yaratmaq üçün təbii şərait ətraflı araşdırılmalı, su resurslarının idarə olunması probleminə ciddi fikir verilməlidir.
Mingəçevir su anbarı istifadəyə verilənə qədər düzənlik ərazilərin aqroirriqasiya landşaftlarının arealları o qədər də geniş deyildi və neqativ hallar kəskin xarakter daşımırdı. Lakin, bu ərazilərin intensiv suvarılmasına başlanması ilə magistral, paylayıcı kanalların, drenaj və kollektorların sıx şəbəkəsi yaranmışdır. Geniş mühəndis-tikinti işlərinin aparılması ilə ərazidə landşaftların siması xeyli dəyişmişdir. Çoxillik suvarma, meliorasiya və digər tədbirlər nəticəsində torpaq-bitki örtüyü dəyişmiş, yeni mikrotexnogen relyef formaları yaranmışdır. Aparılan bu tədbirlər aqrolanşaftların dayanıqlığının artırılmasına, onların məhsuldarlığının yüksəldilməsinə yönəlmiş olsa da, həmişə nəzərdə tutulan effekti vermir.
Mil düzündə ekoloji cəhətdən dayanıqlı məhsuldar aqroirriqasiya landşaftları yaratmaq üçün ərazinin hidrogeoloji, gemorfoloji və torpaq-iqlim şəraiti diqqətlə araşdırılmalıdır. Respublikamızın mürəkkəb meliorativ şəraitə malik olan düzənlik ərazilərində rejim parametrlərinə (suvarma rejimi və norması, mineral və üzvi gübrələrin verilməsi və s.) əməl olunması aqroirriqasiya landşaftlarının məhsuldarlığının saxlanılmasına və onların özü-özünü tənzimləməsinə imkan verir. Bu regionda ekoloji cəhətdən dayanıqlı kompleksləri yaratmaq üçün vacib olan əsas amillər relyef, süxurların bioloji tərkibi, qrunt sularının dərinliyi və minerallaşma dərəcəsi, təbii və süni drenlənmə və s.-dir.
Mil düzündə relyefin dəyişməsi qədim zamanlara təsadüf edir ki, bu da əkinçiliyin başlanması ilə əlaqədardır. Həmin vaxtdan səth sularından istifadə edən əkinçilər əvvəllər sadə kanallar və drenajlar çəkmiş, sonralar isə mürəkkəb kanallar və bəndlər çəkmişlər. Bu kanallar, drenajlar, bəndlər və s. ölçülərinə görə kiçik olmuş, relyefə zəif təsir göstərmişdir. Ona görə də onların izləri müasir landşaftlarda demək olar ki, saxlanılmamışdır. Daha sonralar müntəzəm suvarmanın inkişafı ilə əlaqədar relyefin dəyişməsi kəskin artmışdır. Bir çox suvarma kanallarının müasir relyefdə qalıqları yastı tirələr və mikroçökəkliklər şəklində, həmçinin basdırılmış kurqanlar şəklində qalmışdır.
Qrunt sularının səviyyə dəyişməsi
Mil düzündə landşaftların formalaşmasında hidroloji şəraitin rolu respublikamızın digər regionlarına nisbətən daha çoxdur. Belə ki, burada qrunt sularının minerallaşma dərəcəsi nisbətən yüksək, səviyyəsi isə səthə daha yaxındır.
Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsi 0–10 m arasında dəyişir. Onların səviyyəsi ön dağlığa doğru aşağı düşür. Kürboyu və Arazboyu zonada qrunt sularının səviyyəsinin yüksək olması intensiv suvarma tədbirləri ilə əlaqədardır. Şərq istiqamətdə qrunt sularının səviyyəsi 3-5 və 1-3m-ə qədər qalxır.
Tədqiq olunan ərazinin böyük hissəsində qrunt sularının səviyyəsi 3m-dən yüksəkdir. Çökək hissələrdə göl və bataqlıqlar əmələ gəlir. Ərazinin az bir hissəsində səviyyə 5 m-dən aşağıdır. Mil düzünün şimal-qərbində isə qrunt sularının səviyyəsi 5–10 m arasında dəyişir. Qeyd olunduğu kimi, ən yüksək səviyyə isə Kürboyu və Arazboyu zolaqda müşahidə edilir.
Mil düzündə qrunt sularının səviyyəsi get-gedə güclənən suvarma və drenaj şəbəkəsinin təsiri altında formalaşır. Nəhəng irriqasiya sistemlərinin tikintisindən sonra qrunt sularının səviyyəsi kəskin qalxmış və müasir aqroirriqasiya landşaftlarının karkasının formalaşmasına ciddi təsir göstərmişdir. Suvarılan ərazilərdə yaranan aqrolandşaftlarda səhralaşmanın qarşısı alınmış, məhsuldarlıq artmışdır. Suvarılmayan ərazilərdə səhralaşma prosesi güclənmiş, məhsuldarlıq və bitkilərin növ tərkibi azalmışdır. Respublikamızda qrunt sularının səviyyəsi və minerallaşmasına aid müntəzəm müşahidələr XX əsrin 30-cu illərindən başlamışdır. 50-ci illərdən sonra suvarmanın intensiv inkişafı qrunt sularına daha çox təsir göstərmişdir.
Mil düzündə 1930-cu illərdə 3–5 m dərinlikdə yerləşən qrunt suları 36,8% təşkil edirdisə, 1955-ci ildə bu rəqəm 35,5% olmuşdur. 5–10 m dərinlikdə yerləşən sular və bu illərdə uyğun olaraq 24,3% və 32,2% təşkil etmişdir. 1975-ci ildə isə 3–5 m dərinlikdəki qrunt suları 8%, 5–10 m dərinlikdəki sular isə 2,8% olmuşdur. 1990-cı ildə isə bu dərinlikdə olan sular uyğun olaraq 3,8% və 1,5% təşkil etmişdir.
Mil düzündə 3 m dərinliyə qədər olan qrunt suları 1930-cu ildə 22,6% sahə tuturdusa, 1955-ci ildə o artıb 26,7% olmuşdur. Sonrakı illərdə bu proses daha intensiv getmiş və 1975-ci ildə 3 m-ə qədər dərinlikdə yerləşən qrunt suları ərazinin 86,4%-ni təşkil etmişdir. 1990-cı ildə bu dərinlikdəki qrunt suları artıq ərazinin 94,4%-də yayılmışdı. Mil düzünün Yuxarı Qarabağ kanalından hündürdə yerləşən aqrokomplekslərində qrunt sularının səviyyəsində dəyişiklik nisbətən az olmuşdur. Kanaldan aşağıdakı komplekslərdə qrunt sularının səviyyəsinin çox dəyişməsi isə burada intensiv suvarmanın aparılması ilə əlaqədardır.
Mil düzünün ayrı-ayrı landşaftlarında qrunt sularının səviyyəsinin irriqasiya meliorasiya tədbirləri başlamamışdan və hazırkı dövrlə müqayisəsi müxtəlif ərazilərdə bu təsirlərin fərqli olmasını göstərir. Belə ki, qrunt sularının səviyyəsinin 1–2 m aşağı düşdüyü landşaftlar böyük olmayan ləkələr şəklindədir. Səviyyənin 2 m-dən çox düşdüyü landşaftlar daha az yer tutur. Bu landşaftlar meliorasiya işlərini çox aparıldığı və kollektor-drenaj şəbəkəsinin sıx olduğu ərazilərdir. Qrunt sularının səviyyəsinin 1m-dən çox qalxdığı landşaftlar daha çox ərazi tutur (40%-ə qədər). Suların səviyyənin 2 m-dən çox qalxdığı sahələr nisbətən az olsalar da, qrunt sularının yaxın olduğu sahələrdə bu öz mənfi nəticələrini daha çox göstərir. Qrunt sularının səviyyəsinin praktiki olaraq dəyişmədiyi landşaftlar adətən suvarma aparılmayan ərazilərdədir.
Deməli, Mil düzündə aparılan irriqasiya-meliorasiya tədbirləri gözlənilən nəticəni verməmiş və ərazidəki aqroirriqasiya landşaftlarının 80%-dən çoxunda qrunt sularının səviyyəsi bu və ya digər dərəcədə qalxmışdır.
İstinadlar
- İbrahimov T.O., Yunusov M.İ., Yusifov D.E. Mil düzü landşaftlarının mühafizəsi. Bakı 2012.
Mənbə
İbrahimov T.O., Yunusov M.İ., Yusifov D.E. Mil düzü landşaftlarının mühafizəsi. Bakı 2012.
Xarici keçidlər
- İrriqasiya 2019-02-08 at the Wayback Machine
- Şoran torpaqlar
- melioartiv tədbirlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mil duzu Kur Araz ovaliginin cenub qerb hissesinde Kur ve Araz caylarinin qovusdugu yerde Kur cayinin sag sahili ile Araz cayinin sol sahili arasini ehate eden erazi Mil duzuUmumi melumatlarMutleq hundurluyu 7 mCografiyasiCaylar Araz KurYerlesmesi39 52 17 sm e 48 37 00 s u Olke AzerbaycanRayonlar Imisli BeyleqanMil duzuMil duzu Hal hazirda Mil duzunde boyuk miqyasda suvarma ve meliorasiya isleri aparilir Bunun neticesinde de erazinin torpaqlarinda mueyyen deyisiklikler bas verir Bu deyisikliklerin hansi istiqametde getmesini mueyyenlesdirmek meqsedile Mil duzu seraitinde tedqiqat isleri davam etmekdedir Hidrogeoloji seraitMil duzunde qrunt sularinin seviyyesinin ve minerallasma derecesinin deyismesi bilavasite torpaqlarda oz eksini tapir Hec de hemise qrunt sularinin seviyyesinin qalxmasi torpaqlarin soranlasmasina sebeb olmur Bu torpaqlarin litoloji terkibinden kapillyar qaldirma qabiliyyetinden struktura sin dan asilidir Bele ki duzenlik erazilerde dayaniqli aqroir riqasiya landsaftlarinin formalasma sin da ve biomuxtelifliyin qorunmasinda qrunt sularinin minerallasma derecesinin ve yerles me derinliyinin rolu coxdur Bu zaman qrunt sularinin kritik seviyyesi muhum ehemiyyet kesb edir Ayri ayri aqrolandsaftlarda qranulometrik terkibden asili olaraq qrunt sularinin kritik seviyyesi muxtelif ola biler Bele ki intensiv suvarma dovrunde Mil duzunde gilli torpaqlarda qrunt sulari nin seviyyesinin 1 2 1 1 3 derinlikde olmasi kend teserrufati bitkileri ucun tehluke yaradir Gilliceli torpaqlarda ise tehlukeli seviyye 1 3 1 5 m dir N K Mikayilov 2000 Qrunt sularinin minerallasma derecesinin cox olmasi sethe yaxin yerlesen sularin tehlukeliliyini bir qeder de artirir Cox minerallasmis qrunt sulari hetta 1 5 1 8 derinlikde yerles dikde bele torpaqlarda duzlarin toplanmasina sebeb ola biler Ona gore de qrunt sularinin seviyyesinin cuzi qalxmasi aqroirriqasiya landsaftlarinda menfi hallara getirib cixara biler Mil duzunde irriqasiya meliorasiya tedbirlerinin baslama digi dovrle muasir dovrun landsaftlarinin torpaqlarinin sorlas ma xeritelerinin muqayisesi asagidaki neticelere gelmeye imkan vermisdir Kurboyu zolaqda Kur ve Arazin birlesdiyi az erazideki 3 e qeder landsaftlarda sorlasmamis zeif ve orta sorlasmis torpaqlar cox sorlasmis torpaqlara cevrilmisdir 20 e qeder landsaftlarda torpaqlarin sorlasma derecesi deyismemis lakin sorlasma artmisdir 8 e qeder erazideki landsaftlarda cox soran torpaqlar orta ve zeif sorlasmis torpaqlara cevrilmisdir Bir qrup landsaftlarda torpaqlarin sor las masi azalmis lakin sorlasma derecesi deyismemisdir 15 Torpaqlarin sorlasmasinin esasli deyisikliye ugramadigi landsaftlar da texminen bu qeder erazi tutur Meliorativ tedbir le rin aparilmadigi ve ya az aparildigi erazilerin landsaftlari barede melumat azdir Suni parcalanmaMil duzunde intensiv ekinciliyin baslanmasi ile relyefde deyisiklik xetti qalxma ve enme istiqametde gedir ki bu da aqrolandsaftlarin morfoloji differerensasiyasina kifayet qeder tesir gosterir Erazi tebii cehetden zeif parcalandigindan son zamanlar burada aparilan irriqasiya meliorasiya tedbirleri suni parcalanmani artirmisdir Bunu Mil duzunun suni parcalanma xerite sxemini tehlil etdikde aydin gormek olar Tedqiqatlar gosterir ki relyefin suni parcalanmasi erazinin meliorativ cehetden menimsenilmesinin intensivliyinden asilidir Erazinin meliorativ veziyyetinden asili olaraq orada muxtelif saglamlasdirici tedbirler suvarma usullari heyata kecirilir Mil duzunde suni parcalanma izoxetleri Araz cayi Yuxari Qarabag kanali ve Orcenekigze adina kanallari boyunca daha sixdir ve hem de en yuksek qiymet alirlar Araz cayinin sol sahilinde olan mehsuldar torpaqlar daha intensiv suvarilir ki bunun da neticesinde suni parcalanmanin sixligi 5 6 km km 2e catir Orcenikidze adina kanal boyunca izoxetler kanal istiqametinde uzanir ve sixliq 3 5 4 0 km km2 i kecmir Burada parcalanmanin qiymetinin cox da yuksek olmamasi erazinin meliorativ veziyyetinin nisbeten elverisli olmasi ile elaqedardir ve esasen suvarma kanallari hesabina artir Kol lektor drenaj sebekesinin zeif inkisaf etmesi suni parcalan manin qiymetini asagi salir Yuxari Qarabag kanalindan suvarilan erazilerde suni parcalanmanin qiymeti 4 0 5 0 km km2 e qeder artir Bu erazilerde meliorativ serait elverissizdir Ona gore de parcalan ma hem suvarma kanallari hem de kollektor drenaj sebekesi hesabindadir Mil duzunde muasir relyefin irriqasiya meliorasiya tedbirleri neticesinde deyismesi hem de hamarlanma planirovka irriqasiya getirmelerinin qeyri beraber paylan ma si ve tikinti fealiyyeti neticesinde bas verir Erazinin suvarilan torpaqlarinda bu ve ya diger suvarma usullarini tetbiq etmek ucun mikrorelyef formalari hamarlanir dagidilir Relyefin deyismesinin derecesi hamarlanmanin miqyasindan asilidir Yuxari Qarabag kanali cekilerken aparilan hamarlanma isleri zamani relyef xeyli deyismisdir Mueyyen edilmisdir ki torpaq isleri zamani aqroirroqasiya landsaftlari daxilinde mikrotexnogen qalxmalar ve enmeler formasinda sethler yaranir Eger evveller hamarlanma zamani suvarilan torpaq larda islerin hecmi 600m3 ha teskil edirdise hazirda bu reqem 2 0 2 5 min m3 ha dan coxdur Bu onunla elaqedardir ki yaxsi mehsuldar eraziler artiq menimsenilmisdir Indi menimsenilen erazilerin relyefi ise daha murekkebdir Hamar lan ma suvarma ve yuma zamani rutubetin beraber paylanmasini temin edir Orta murekkeblikde hamarlanma zamani mikrocokekliklerde torpaq qati 60 80 pozulur 40 sm lik qat kesilir ki bu da aqrolandsaftlarin mehsuldarliginda ozunu gosterir Mil duzunde relyefin deyismesi hem de irriqasiya meliorasiya tikintisi islerinde yeni kanal kollektor bendlerin tikilmesi ve yeniden qurulmasi ucun torpaqlarin goturulmesi zamani bas verir Ona gore de erazinin aqroirriqasiya landsaftla rinda ozunemexsus antropogen menseli relyef formalas misdir Burada 3 5 m bezen 6 m hundurluyunde kollektor boyu ve kanalboyu yukseklikler kanallararasi ve drenlerarasi cokeklikler novbelesir Relyefde yaranan nahamar liqlar irriqasiya getirmelerini hem mexaniki terkibine hem de hecmine gore sahevi paylanmaya sebeb olur Aqroirriqasiya landsaftlarinin rekonstruksiyasiTebietin optimallasdirilmasi tebietden duzgun istifade nin ayril maz hissesi olmaqla landsaftlarin semereli istifadesi ber pasi qorunmasi ve deyisdirilmesini ehate edir Meliorativ tedbirleri heyata kecirerken aqroirriqasiya komplekslerinin meliorativ veziyyetini deqiq analiz etmek lazimdir Bu da ozunde coxlu muxtelif xarakterli tebii ve teser rufat amillerini birlesdirir Onlarin icerisinde vacibleri relyef torpaq qrunt hidrogeoloji serait torpagin su duz rejimi komplekslerde bas veren fiziki cografi geokimyevi ve biokimyevi proseslerdir Butun bu amillerin birlikde oyrenil mesi aqroirriqasiya komplekslerinin mehsuldarligini mueyyen etmeye ve ayri ayri landsaftlarin torpaq meliorativ veziyyetini yaxsilasdirmaq ucun tedbirler hazirlamaga imkan verir Yuxarida deyilenleri nezere alaraq Mil duzunun aqroir riqasiya landsaftlarinin rekonstruksiyasi xerite sxemi tertib edilmisdir Hemin xeritenin ve legendanin tertibi zamani erazinin meliorativ murekkeblik derecesi nezere alin mis dir Bu zaman sethin meylliyi erazinin saquli ve ufuqi par ca lanma derecesi relyefin formasi ve hipsometriyasi torpaq qruntun mexaniki terkibi soranlasmasi su fiziki xususiy yetleri qrunt sularinin minerallasmasi seviyyesi ve s esas goturulmusdur Aparici tebii komponentler ve meliorativ cehet den murekkeblik derecesi esasinda ayri ayri landsaft qruplari ayrilmisdir Onlarin veziyyeti formalasma merhelesi ve insanlarin teser rufat fealiyyetinin istiqameti nezere alinaraq tebieti muha fize ve meliorativ tedbirler sistemi islenib hazirlanmisdir Xeritenin analizi gosterir ki ayrilmis muxtelif aqroir riqasiya kompleksleri aparilacaq meliorasiya tedbirleri ve goru le cek rekonstruksiya islerine gore bir birinden ferqlenir Tebii cehetden zeif drenlenmis mecra duzenliklerinde nisbeten az mehsuldar aqroirriqasiya kompleksleri formalas misdir Onlar meliorativ seraitinin elverissiz olmasi ile xarakte rize olunur Ona gore de her yerde su duz rejiminin tenzim len me sine hamarlanmaya ve bataqliqlasmaya qarsi mubarize apar maq lazimdir Bu kompleks tedqiq olunan erazinin az bir hissesini ehate edir proluvial duzenliklerin zeif drenlenmis aqroir riqasiya landsaftlarinda kompleks meliorativ tedbirlere yeni ir riqasiya eroziyasi tekrar soranlasma ve bataqliqlasmaya qarsi tedbirlere ehtiyac var Erazi tebii cehetden zeif drenlen di yin den uzun iller erzinde qedimden suvarilan kompleks lerde elverissiz su duz rejimi yaranmisdir Ona gore de burada ekolo ji taraziligi gozlemek ucun ufuqi 600 800 3 0 3 5 m ayri ayri hallarda saquli drenajlar 600 700 20 30 l san cekmek lazimdir Infiltrasiya tedbirlerinin de ehemiyyeti boyukdur Yeni suvari lan kompleks le rde qrunt sulari cox da derinde olmadigindan ufuqi drenajlarin sixligi daha cox olmalidir 300 400 m bezen 200 m Torpaq qruntun filtrasiya xususiyyetleri zeif oldugundan burada saquli drenajlarin cekilmesi meslehet deyil in aqroirriqasiya landsaftlari meliorativ cehetden daha cox deyisdirilmisdir Teleb olunan meliorativ tedbirlerden asili olaraq onlar uc qrupa bolunur ve teqriben erazinin ucde bir hissesini Bunlardan birincisi tebii cehetden zeif drenlenmis alluvial duzenliklerin relyefi deyisdirilmis keyfiyyetce yeni torpaq bitki qruplarina malik olan suvarma eroziyasina tekrar soran las maya bataqliqlasmaya qarsi isleri nezere almaqla meliorativ tedbirlerin aparilmasina ehtiyac olan aqroirriqasiya landsaf t la ri dir Bu kompleksler Mil duzunun merkezi hissesinde ve cenubunda yayilmisdir Qedimden suvarilan komplekslerde su duz rejimini tenzimlemek ucun ufuqi drenajlari 500 600 metrden ve hetta bezen 300 400 metrden kecirmek lazimdir Yeni suvarilan kompleksler kend teserrufati istifadesine nisbeten yuxarilarda daxil oldugundan onlar yuksek mehsul dar liq almaq ucun meliorativ cehetden elverissizdir ve koklu esasli meliorasiya islerine ehtiyac var hamarlama yuma drenleme ve s Ona gore de ufuqi drenler arasindaki mesafe 300 400 m ve 200 m derinliyi ise 3 0 3 5 olmalidir Qrunt sula ri yer sethine yaxin yerlesdiyinden 1 3 1 8 m ve kend teserrufati bitkileri ucun tehluke yaratmagindan filtrasi yaya qarsi tedbirler gorulmeli suvarma normasina emel edilme lidir Tebii drenlenmemis ve zeif drenlenmis alluvial duzenlik lerin murekkeb meliorativ tedbirlere xususile tekrar soranlas maya ve bataqliqlasmaya qarsi tedbirlerin heyata kecirilmesine ehtiyac olan kompleksleri IV Mil duzunun simal hissesinde ve az miqdarda Araz cayi sahilinde yerlesir Qedimden suvari lan komplekslerde movcud olan ufuqi drenler kecen esrin 50 60 ci illerinde cekilmisler erazinin duz su rejimini kifayet qeder tenzimleye bilmir Evveller cekilmis drenlerin araliq mesafesi 300 400 m derinliyi 2 5 3 0 olmusdur Hazirda onla rin bir hissesinin fealiyyet gosterme mesi geokomplekslerin veziyyetine menfi tesir edir Gelecekde aqroirriqasiya kompleksle rinin su duz rejimini tenzimlemek ucun drenler arasi mesafeni 200 300 metre derinliyini 3 0 3 5 metre catdirmaq lazimdir Ancaq bu halda onlar qrunt sularinin seviy yesini kritik seviyyeden asagi saxlaya biler Bu qrup kompleks lerin 50 de derinliyi 1 0 1 2 m intervali 40 50 m olan kicik drenler cekilmelidir ki bunlar da torpagin soranliginin azalmasina sebeb ola biler Bele tedbirlerin gorulmesi pambi gin mehsuldarligini yukseltmeye xeyli imkan verer Tebii drenlenmemis ve axarsiz alluvial duzenliklerin cox murekkeb meliorasiya tedbirlerine tekrar soranlasmaya ve bataqliqlasmaya qarsi tedbirlere ehtiyac olan aqroirriqasiya kompleksleri V Mil duzunun serq hissesinde yerlesir Bu kompleksler yayilan erazilerde gilli ve gilliceli suxurlar ustun luk teskil edir ki onlar da filtrasiya emsalinin 0 5 2 m sutka olmasi ile xarakterize olunur Qrunt sulari yer sethinden 1 3 m derin likdedir ve minerallasma derecesi 25 50 l teskil edir Pambigin mehsuldarligi orta seviyyededir Qedimden suvarilan komplekslerde meliorativ serait cox murekkeb oldugundan meliorasiya isleri muntezem olaraq diger profilak tiki tedbirlerle birlikde yeni gipsleme ehengleme ve s ile birlikde aparilir Hemin erazilerde six 300 400 m ve derin 3 0 3 5 m ufuqi drenlerin cekilmesi filtrasiya itkilerini azaltmaq ucun vacibdir Belelikle demek olar ki Mil duzunun ekser hissesinde esasli meliorativ tedbirlere ehtiyac var Erazinin 80 inde ufuqi drenajlar 15 de saquli drenajlar cekilmelidir Xeyli erazide torpaqlar duzlardan yuyulmalidir Lakin mueyyen edilmisdir ki erazi axarsiz ve az meylli oldugundan aparilan meliorativ tedbirler gozlenilen neticeni vermir Meliorasiya tedbirleriMil duzu Azerbaycanin muhum aqrar rayonlarindan biridir Burada coxsaheli teserrufat saheleri icerisinde pambiq ci liq daha boyuk ehemiyyet kesb edir O taxilciliq ve heyvan dar liqla yanasi suvarma seraitinde inkisaf edir Torpaq fondunun istifade seviyyesi tebii seraitden irriqasiya melio rasiya tedbir lerinin intensivliyinden asilidir Erazinin cox his sesinde aqroirriqasiya komplekslerinin yaradilmasi sorlasmis torpaqlarin evvelceden meliorasiyasindan sonra aparilmalidir Tedqiqatlar gosterir ki Mil duzu sorlasmis torpaqlarin meliorasiyasi kompleks meliorativ tedbirler sisteminin heyata kecirilmesi ile olmalidir Bu tedbirler hem sorlasmanin gele cek inkisafina yol vermemek ucun xeberdarliqedici tedbir le r den hem de torpaq qruntun duzlardan temizlenmesi ucun goru len kok lu meliorasiya tedbirlerinden ibaretdir Xeberdarliqedici tedbirlere hemcinin qrunt sularina muxtelif menbelerden la zim siz daxilolmalarin azaldilmasi kend teserrufati bitkilerine yuk sek aqrotexniki qulluq ekinlerin duzgun aparilmasi ve s aiddir Koklu esasli meliorasiyanin esasi drenajlarin cekilmesi ve torpaqlarin duzlardan yuyulmasidir Ona gore de meliorasiya landsaftlarin funksiyasini tebii resurs potensialini dayaniq li gini etibarliligini ve estetikliyini idare eden tedbirler sistemidir Aqroirriqasiya komplekslerinin mehsul dar li gi ni artirmaq ucun torpaqdan istifade emsalini suvarma ve drenaj ka nal larinin faydali fealiyyet emsalini yukseltmek lazimdir Su resurslarindan istifadenin optimallasdirilmasi irriqa s iya sistemlerinin faydali fealiyyet emsalindan teser rufat la rarasi ve teserrufatdaxili kanallarin istifadesinin xarakte rin den suvarma normasindan hidrotexniki qurgularla techiz olunma derecesinden asilidir Yuxari Qarabag kanali istifadeye verilen ilk illerde Mil duzunde kanaldan intensiv filtrasiya bas vermisdir Bu da kanaletrafi zolaqda qrunt sularinin seviyyesinin qalxmasina sebeb olmusdur Ancaq kanalin coxillik istifadesi zamani kalmatasiya neticesinde infiltrasiya itkisi xeyli azalmisdir Buna hem de magistral ve paylayici kanallara beton uzluklerin cekilmesi yagis usulu ile suvarmanin artirilmasi komeklik etmis dir Eger Yuxari Qarabag kanalinin faydali fealiyyet ems ali 0 8 0 9 a qaldirilsa kanalboyu erazilerde meliorativ sera it yaxsilasar hem de qenaet olunmus su hesabina elave 15 20 min ha yeni torpaq sahesi suvarmaq olar Demeli Mil duzunde kanallarin faydali fealiyyet emsalinin artirilmasi qrunt sularinin filtrasiya hesabina qidalanmasini xeyli azaldir Drenaj sisteminin qurulmasi elverisli meliorativ ve hidroloji fealiy yetin yaradilmasina sebeb ola biler Onun parametrleri ise geofiltrasiyanin intensivliyine uygun olmalidir Mil duzu tebii cehet den az drenlenmis erazi oldugundan orada dayaniqli aqrokomplekslerin yaradilmasi ucun suni drenlerin cekilmesi vacib dir Melum olmusdur ki aciq drenlerden istifade zamani yararli erazilerin 15 20 i drenlerin ve cokuntulerin altinda qalir Ona gore de tebii drenlenmemis erazilerde imkan olduq da qapali drenlerin yaradilmasi vacibdir Bele ki onlar normal fealiyyet gosterdikde kifayet qeder suvarilan torpaqlar muhafi ze olunur Kurboyu zolaqda maili duzenliklerde qapali drenli erazilerin sahesini bir nece defe artirmaq olar Bele ki burada torpaq qrunt az soranlasmisdir ve yuksek filtrasiya qabiliy yetine malikdir Az minerallasmis qrunt sulari ise esasen kritik seviyyeden asagida yerlesir Qrunt sularinin minerallasmasiMil duzunun qrunt sularinin minerallasma derecesi ve kimyevi terkibi yalniz tebii amillerle deyil hem de irriqasiya meliorasiya tedbirlerinin tesiri ile formalasir En cox minerallasma derecesi kontakt depressiyalarda konuslararasi cokekliklerde ve getirme konuslarinin kenar hisselerinde musa hide edilir ve 25 50 qr l e qeder qalxir Mil duzunun serq hissesinde qrunt sulari daha cox minerallasmisdir Bele ki Aggol ve Mehmangol cokekliklerin de qrunt sularinin minerallasmasi 50 100 q l den artiq qiymet alir Israfilov 1972 Erazide qrunt sularinin minerallas masinin qiymeti on dagliqdan Kurboyu zolaga dogru artir En az minerallasma 2 qr l e qeder Araz ve Qarqarcayin getirme konuslarinin yuxari hisselerinde musahide edilir Bu sular tipine gore natrium ve kalsium kationlarinin ustunluk teskil etdiyi hidrokarbonatli xloridli ve sulfatli tipe aiddir Orcenikidze adina kanalla kollektor arasinda yerlesen suvar i lan torpaqlarda qrunt sularinin minerallasmasi 1 25 qr l e qeder olsa da kimyevi terkibinde sulfat ionlari ustunluk teskil edir Musahide illeri erzinde mineral lasma 1 25qr l olan qrunt sularinin yayildigi eraziler nisbeten genislenmis lakin 25qr l den cox duzlugu olan qrunt sularinin sahesi ise azalmisdir Ayri ayri landsaft tiplerine qrunt sularinin minerallasma derecesi muxtelif diapazonda deyismisdir Erazinin 35 de qrunt sularinin minerallasma derecesi nisbeten azalmis lakin tipi deyismemisdir Kurboyu zolaqda daha cox minerallasmis qrunt sulari nisbeten az minerallasmis qrunt sularina 10 qr l cevrilmisdir Bele landsaftlarin erazisi 20 e yaxindir Erazide ayri ayri lekeler seklinde qrunt sularin minerallasma derecesi artmisdir Bele landsaftlarin erazisi ise 15 den coxdur RelyefiMil duzunde antropogen landsaftlarin strukturunda aqroir riqasiya landsaftlarinin xususi cekisi kifayet qederdir Bele ki erazi arid oldugundan irriqasiya meliorasiya teleble rine ciddi ehtiyac var Bu tedbirler ise landsaftlarda koklu esasli komponent deyisikliklerine getirib cixarir Ona gore de bioekoloji muxtelifliyi qorumaq dayaniqli landsaftlar yaratmaq ucun tebii serait etrafli arasdirilmali su resurslarinin idare olunmasi problemine ciddi fikir verilmelidir Mingecevir su anbari istifadeye verilene qeder duzenlik erazilerin aqroirriqasiya landsaftlarinin areallari o qeder de genis deyildi ve neqativ hallar keskin xarakter dasimirdi Lakin bu erazilerin intensiv suvarilmasina baslanmasi ile magistral paylayici kanallarin drenaj ve kollektorlarin six sebekesi yaranmisdir Genis muhendis tikinti islerinin aparil masi ile erazide landsaftlarin simasi xeyli deyismisdir Coxillik suvarma meliorasiya ve diger tedbirler neticesinde torpaq bitki ortuyu deyismis yeni mikrotexnogen relyef formalari yaranmisdir Aparilan bu tedbirler aqrolansaftlarin dayaniq liginin artirilmasina onlarin mehsuldarliginin yuksel dil mesine yonelmis olsa da hemise nezerde tutulan effekti vermir Mil duzunde ekoloji cehetden dayaniqli mehsuldar aqroirriqasiya landsaftlari yaratmaq ucun erazinin hidrogeoloji gemorfoloji ve torpaq iqlim seraiti diqqetle arasdirilmalidir Respublikamizin murekkeb meliorativ seraite malik olan duzenlik erazilerinde rejim parametrlerine suvarma rejimi ve normasi mineral ve uzvi gubrelerin verilmesi ve s emel olunmasi aqroirriqasiya landsaftlarinin mehsuldarliginin saxlanilmasina ve onlarin ozu ozunu tenzimlemesine imkan verir Bu regionda ekoloji cehetden dayaniqli kompleksleri yaratmaq ucun vacib olan esas amiller relyef suxurlarin bioloji terkibi qrunt sularinin derinliyi ve minerallasma derecesi tebii ve suni drenlenme ve s dir Mil duzunde relyefin deyismesi qedim zamanlara tesaduf edir ki bu da ekinciliyin baslanmasi ile elaqedardir Hemin vaxtdan seth sularindan istifade eden ekinciler evveller sade kanallar ve drenajlar cekmis sonralar ise murekkeb kanallar ve bendler cekmisler Bu kanallar drenajlar bendler ve s olculerine gore kicik olmus relyefe zeif tesir gostermis dir Ona gore de onlarin izleri muasir landsaftlarda demek olar ki saxlanilmamisdir Daha sonralar muntezem suvarmanin inkisafi ile elaqedar relyefin deyismesi keskin artmisdir Bir cox suvarma kanallarinin muasir relyefde qaliqlari yasti tireler ve mikrocokeklikler seklinde hemcinin basdirilmis kurqanlar seklinde qalmisdir Qrunt sularinin seviyye deyismesiMil duzunde landsaftlarin formalasmasinda hidroloji seraitin rolu respublikamizin diger regionlarina nisbeten daha coxdur Bele ki burada qrunt sularinin minerallasma derecesi nisbeten yuksek seviyyesi ise sethe daha yaxindir Mil duzunde qrunt sularinin seviyyesi 0 10 m arasinda deyisir Onlarin seviyyesi on dagliga dogru asagi dusur Kurboyu ve Arazboyu zonada qrunt sularinin seviyyesinin yuksek olmasi intensiv suvarma tedbirleri ile elaqedardir Serq istiqametde qrunt sularinin seviyyesi 3 5 ve 1 3m e qeder qalxir Tedqiq olunan erazinin boyuk hissesinde qrunt sularinin seviyyesi 3m den yuksekdir Cokek hisselerde gol ve bataqliq lar emele gelir Erazinin az bir hissesinde seviyye 5 m den asagidir Mil duzunun simal qerbinde ise qrunt sularinin seviyyesi 5 10 m arasinda deyisir Qeyd olundugu kimi en yuksek seviyye ise Kurboyu ve Arazboyu zolaqda musahide edilir Mil duzunde qrunt sularinin seviyyesi get gede guclenen suvarma ve drenaj sebekesinin tesiri altinda formalasir Neheng irriqasiya sistemlerinin tikintisinden sonra qrunt sularinin seviy yesi keskin qalxmis ve muasir aqroirriqasiya landsaft larinin karkasinin formalasmasina ciddi tesir gostermis dir Suvarilan erazilerde yaranan aqrolandsaftlarda sehralasmanin qarsisi alinmis mehsuldarliq artmisdir Suvari l mayan erazilerde sehralasma prosesi guclenmis mehsul darliq ve bitkilerin nov terkibi azalmisdir Respubli ka mizda qrunt sularinin seviyyesi ve minerallasmasina aid muntezem musahideler XX esrin 30 cu illerinden baslamisdir 50 ci illerden sonra suvarmanin intensiv inkisafi qrunt sularina daha cox tesir gostermisdir Mil duzunde 1930 cu illerde 3 5 m derinlikde yerlesen qrunt sulari 36 8 teskil edirdise 1955 ci ilde bu reqem 35 5 olmusdur 5 10 m derinlikde yerlesen sular ve bu illerde uygun olaraq 24 3 ve 32 2 teskil etmisdir 1975 ci ilde ise 3 5 m derinlikdeki qrunt sulari 8 5 10 m derinlikdeki sular ise 2 8 olmusdur 1990 ci ilde ise bu derinlikde olan sular uygun olaraq 3 8 ve 1 5 teskil etmisdir Mil duzunde 3 m derinliye qeder olan qrunt sulari 1930 cu ilde 22 6 sahe tuturdusa 1955 ci ilde o artib 26 7 olmusdur Sonraki illerde bu proses daha intensiv getmis ve 1975 ci ilde 3 m e qeder derinlikde yerlesen qrunt sulari erazinin 86 4 ni teskil etmisdir 1990 ci ilde bu derinlikdeki qrunt sulari artiq erazinin 94 4 de yayilmisdi Mil duzunun Yuxari Qarabag kanalindan hundurde yerlesen aqrokom pleks ler inde qrunt sularinin seviyyesinde deyisiklik nisbeten az olmusdur Kanaldan asagidaki komplekslerde qrunt sularinin seviyyesinin cox deyismesi ise burada intensiv suvarmanin aparilmasi ile elaqedardir Mil duzunun ayri ayri landsaftlarinda qrunt sularinin seviyyesinin irriqasiya meliorasiya tedbirleri baslamamisdan ve hazirki dovrle muqayisesi muxtelif erazilerde bu tesirlerin ferqli olmasini gosterir Bele ki qrunt sularinin seviyyesinin 1 2 m asagi dusduyu landsaftlar boyuk olmayan lekeler seklin dedir Seviyyenin 2 m den cox dusduyu landsaftlar daha az yer tutur Bu landsaftlar meliorasiya islerini cox aparildigi ve kollektor drenaj sebekesinin six oldugu erazilerdir Qrunt sularinin seviyyesinin 1m den cox qalxdigi landsaftlar daha cox erazi tutur 40 e qeder Sularin seviyyenin 2 m den cox qalxdigi saheler nisbeten az olsalar da qrunt sularinin yaxin oldugu sahelerde bu oz menfi neticelerini daha cox gosterir Qrunt sularinin seviyyesinin praktiki olaraq deyismediyi landsaftlar adeten suvarma aparilmayan erazilerdedir Demeli Mil duzunde aparilan irriqasiya meliorasiya tedbirleri gozlenilen neticeni vermemis ve erazideki aqroirriqasiya landsaft la rinin 80 den coxunda qrunt sularinin seviyyesi bu ve ya diger derecede qalxmisdir Istinadlar Ibrahimov T O Yunusov M I Yusifov D E Mil duzu landsaftlarinin muhafizesi Baki 2012 MenbeIbrahimov T O Yunusov M I Yusifov D E Mil duzu landsaftlarinin muhafizesi Baki 2012 Xarici kecidler Irriqasiya 2019 02 08 at the Wayback Machine Soran torpaqlar melioartiv tedbirlerHemcinin baxMugan duzu Sirvan duzu