Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Enriko Fermi (29 sentyabr 1901[…], Roma, İtaliya krallığı[…] – 28 noyabr 1954[…], Çikaqo, İllinoys[…]) — müasir nəzəri və eksperimental fizikaya böyük töhfələr vermiş dahi italyan fiziki.
| Enriko Fermi | |
|---|---|
| it. Enrico Fermi | |
 | |
| Doğum tarixi | 29 sentyabr 1901[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 28 noyabr 1954[…](53 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | mədə xərçəngi |
| Elm sahələri | Nüvə fizikası, kvant mexanikası, fizika, Nüvə reaksiyası, hissəciklər fizikası, nəzəri fizika |
| Elmi dərəcəsi | |
| İş yerləri |
|
| Təhsili |
|
| Tanınmış yetirmələri | Tsanq-Dao Li, Emilio Gino Segre, Ouen Çemberlen |
| Üzvlüyü |
|
| Mükafatları | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Fermi 1938-ci ildə faşist İtaliyasından emiqrasiya edərək ABŞ-yə yollanmışdır. 1939–1945-ci illərdə Kolumbiya Universitetinin professoru kimi çalışmış, ABŞ-nın nüvə enerjisi sahəsində apardığı tədqiqatlara rəhbərlik etmişdir.
Fermi – kvant fizikasının banilərindən biridir. 1925-ci ildə birgə Pauli prinsipinə tabe olan və sonralar adlandırılacaq hissəciklərin statistikasını işləyib hazırlamışdır.
1933-cü ildən sonra Fermi özünü bütövlüklə kvant fizikası məsələlərinə həsr edir. 1934-cü ildə o β-parçalanma nəzəriyyəsini irəli sürür. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, β -parçalanma zamanı elektrondan savayı neytrinolar adlanan hissəciklər də ayrılır. Ferminin bu nəzəriyyəsi elementar hissəcikərin qarşılqlı təsirinin müasir nəzəriyyəsinin prototipi kimi göstərilir.
1934-cü ildə Enriko Fermi elementlərin neytronların təsirinə məruz qoymaqla nüvə fizikası sahəsində ilk mühüm eksperimental tədqiqatı həyata keçirir. Jolio-Kürinin süni radioaktivlik hadisəsinin kəşfindən sonra Fermi neytronların yüksüz olmaqları və nüvənin təsirinə məruz qalmamaları səbəbindən radioaktiv elementlərin alınmasında daha effektiv vasitə – hissəcik olması qənaətinə gəlir. Bu elmi mülahizə sonralar özünü doğruldur və nəticədə 60-dan artıq yeni radioaktiv izotoplar alınır və neytronların ləngiməsi hadisəsi müəyyən olunur.
Ferminin rəhbərlik etdiyi tədqiqat qrupunun gördüyü işlər elm aləmində olduqca yüksək qiymətləndirilir və neytron fizikası elminə giriş rolunu oynayır. Radiaktiv elementlərin neytron bombardmanı ilə alması və ləng neytronların təsiri altında nüvə reaksiyaların müəyyən etməsinə görə Fermi 1938-ci il fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülür. Stokholma mükafatın təqdim olunması mərasiminə ailəsi ilə birgə qatılan Fermi vətəni İtaliyaya baş çəkmir. Belə ki, o vaxtlar İtalya Mussolinin faşist diktaturası altında inildəyir və ölkədə faktiki olaraq elmi tətqiqatlar ləğv olunur. Fermi mükafatı aldıqdan sonra yenidən ABŞ-yə yollanır və burada ona bir neçə universitetdən professorluq təklif olunur. Fermi Nyu-Yorkdakı Kolumbiya universitetini seçir.
1939-cu ilin yanvar ayında Fermi uranın parçalanması zamanı sürətli neytonların ayrılması və ayrılan neytronların sayının udulmuş neytronların sayından çox olduğu halda zəncirvarı reaksiyaya gedən yolun açıq olmasının mümkünlüyü fikrini irəli sürür.
Aparılmış eksprementlər sürətli neytonların mövcudluğunu təsdiq edir, lakin bir parçalanma hadisəsi çərçivəsində ayrılan neytronların sayını dəqiq təyin etmək mümkün olmur. Bu dövrdə Fermi uran-qrafit sistemində zəncirvarı reaksiyalar nəzəriyyəsi üzərində çalışmalara başlayır. 1941-ci ilin yazında bu nəzəriyyə işlənilib hazırlanır və elə həmin ilin yayında eksperimentlər seriyasına başlanılır. Bu tədqiqatlarda əsas məqsəd neytron axının hesablanması olur. Otuza yaxın təcrübə sınaqdan keçirilir və 1942-ci ilin iyun ayında neytronların artma əmsalının vahiddən böyük qiyməti əldə olunur. Bu təcrübənin praktiki əhəmiyyəti uran və qrafitdən daha böyük çərçivədə zəncirvari reakiyaların alınmasının mümkünlüyü və nüvə reaktorunun işlənilməsi demək idi.
Fermi neytronla, demək olar ki, əksər kimyəvi elementdə çevirmə aparmış və 60-dan çox radioaktiv izotop almışdı. 100-cü kimyəvi element Ferminin şərəfinə adlandırılıb.
Elmdə Fermi həmişə gənc və enerjili olaraq qalırdı. Əlli yaşına yaxın nüvə enerjisi sahəsində zəngin bilik və təcrübəsi və yeni tədqiqatlar üçün gözəl imkanlarının olmasına baxmayaraq, elmi fəaliyyətinin istiqamətini dəyişir və yüksək enerjili hissəciklər və astrofizika sahələrində işləməyə başlayır. Bu sahələrdə də möhtəşəm elmi nailiyyətlər əldə edə bilir.
Enriko Fermi 28 noyabr 1954-cü ildə ömrünün cəmi 53-cü ilində mədə xərçəngindən vəfat edir. Dahi alim daha 15–20 il yaşasaydı, hansı nailiyyətə çata bilməsini təsəvvür etmək olduqca çətindir. Amma nail olduğu elmi nailiyyətlər belə Pontekorvonun dediyi kimi, 6–8 Nobel mükafatına layiqdir. Bundan da vacibi Fermi dünya fizika tarixində müstəsna istedadlı alim-fizik kimi yaşayır.
1956-cı ildə dahi alimin şərəfinə ABŞ-də enerji sahəsində tədqiqat, enerjidən istifadə və onun istehsalı üzrə istifadəyə dəyərli töhfələr vermiş alimlərə verilən Enriko Fermi mükafatı təsis olunur.
İstinadlar
- Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- https://www.biography.com/people/enrico-fermi-9293405.
- Enrico Fermi // Nationalencyklopedin (швед.). 1999.
- Понтекорво Б. М. Ферми Энрико // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1977. Т. 27 : Ульяновск — Франкфорт. С. 306.
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- NNDB (ing.). 2002.
- http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-3-662-07791-7_11.pdf.
- "Görkəmli fiziklər → Enriko Fermi". 2022-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-09-12.
 | Elm xadimi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Enriko Fermi 29 sentyabr 1901 Roma Italiya kralligi 28 noyabr 1954 Cikaqo Illinoys muasir nezeri ve eksperimental fizikaya boyuk tohfeler vermis dahi italyan fiziki Enriko Fermiit Enrico FermiDogum tarixi 29 sentyabr 1901 1901 09 29 Dogum yeri Roma Italiya kralligi Vefat tarixi 28 noyabr 1954 1954 11 28 53 yasinda Vefat yeri Cikaqo Kuk d Illinoys ABS Vefat sebebi mede xercengiElm saheleri Nuve fizikasi kvant mexanikasi fizika Nuve reaksiyasi hissecikler fizikasi nezeri fizikaElmi derecesi felsefe doktoruIs yerleri Florensiya Universiteti 1924 1926 Sapientsa 1926 1938 Kolumbiya Universiteti 1939 1942 Cikaqo Universiteti 1942 1954 Gottingen Universiteti Leyden UniversitetiTehsili Piza Universiteti Leyden Universiteti 1923 1924 Gottingen Universiteti 1923 1923 Taninmis yetirmeleri Tsanq Dao Li Emilio Gino Segre Ouen CemberlenUzvluyu London Kral Cemiyyeti Leopoldin Alman Milli Elmler Akademiyasi Dei Lincei Akademiyasi 1935 SSRI Elmler Akademiyasi 1929 Amerika Felsefe Cemiyyeti d ABS Milli Elmler Akademiyasi 1945 Mukafatlari Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiFermi 1938 ci ilde fasist Italiyasindan emiqrasiya ederek ABS ye yollanmisdir 1939 1945 ci illerde Kolumbiya Universitetinin professoru kimi calismis ABS nin nuve enerjisi sahesinde apardigi tedqiqatlara rehberlik etmisdir Fermi kvant fizikasinin banilerinden biridir 1925 ci ilde birge Pauli prinsipine tabe olan ve sonralar adlandirilacaq hisseciklerin statistikasini isleyib hazirlamisdir 1933 cu ilden sonra Fermi ozunu butovlukle kvant fizikasi meselelerine hesr edir 1934 cu ilde o b parcalanma nezeriyyesini ireli surur Bu nezeriyyenin mahiyyeti ondan ibaret idi ki b parcalanma zamani elektrondan savayi neytrinolar adlanan hissecikler de ayrilir Ferminin bu nezeriyyesi elementar hissecikerin qarsilqli tesirinin muasir nezeriyyesinin prototipi kimi gosterilir 1934 cu ilde Enriko Fermi elementlerin neytronlarin tesirine meruz qoymaqla nuve fizikasi sahesinde ilk muhum eksperimental tedqiqati heyata kecirir Jolio Kurinin suni radioaktivlik hadisesinin kesfinden sonra Fermi neytronlarin yuksuz olmaqlari ve nuvenin tesirine meruz qalmamalari sebebinden radioaktiv elementlerin alinmasinda daha effektiv vasite hissecik olmasi qenaetine gelir Bu elmi mulahize sonralar ozunu dogruldur ve neticede 60 dan artiq yeni radioaktiv izotoplar alinir ve neytronlarin lengimesi hadisesi mueyyen olunur Ferminin rehberlik etdiyi tedqiqat qrupunun gorduyu isler elm aleminde olduqca yuksek qiymetlendirilir ve neytron fizikasi elmine giris rolunu oynayir Radiaktiv elementlerin neytron bombardmani ile almasi ve leng neytronlarin tesiri altinda nuve reaksiyalarin mueyyen etmesine gore Fermi 1938 ci il fizika uzre Nobel mukafatina layiq gorulur Stokholma mukafatin teqdim olunmasi merasimine ailesi ile birge qatilan Fermi veteni Italiyaya bas cekmir Bele ki o vaxtlar Italya Mussolinin fasist diktaturasi altinda inildeyir ve olkede faktiki olaraq elmi tetqiqatlar legv olunur Fermi mukafati aldiqdan sonra yeniden ABS ye yollanir ve burada ona bir nece universitetden professorluq teklif olunur Fermi Nyu Yorkdaki Kolumbiya universitetini secir 1939 cu ilin yanvar ayinda Fermi uranin parcalanmasi zamani suretli neytonlarin ayrilmasi ve ayrilan neytronlarin sayinin udulmus neytronlarin sayindan cox oldugu halda zencirvari reaksiyaya geden yolun aciq olmasinin mumkunluyu fikrini ireli surur Aparilmis eksprementler suretli neytonlarin movcudlugunu tesdiq edir lakin bir parcalanma hadisesi cercivesinde ayrilan neytronlarin sayini deqiq teyin etmek mumkun olmur Bu dovrde Fermi uran qrafit sisteminde zencirvari reaksiyalar nezeriyyesi uzerinde calismalara baslayir 1941 ci ilin yazinda bu nezeriyye islenilib hazirlanir ve ele hemin ilin yayinda eksperimentler seriyasina baslanilir Bu tedqiqatlarda esas meqsed neytron axinin hesablanmasi olur Otuza yaxin tecrube sinaqdan kecirilir ve 1942 ci ilin iyun ayinda neytronlarin artma emsalinin vahidden boyuk qiymeti elde olunur Bu tecrubenin praktiki ehemiyyeti uran ve qrafitden daha boyuk cercivede zencirvari reakiyalarin alinmasinin mumkunluyu ve nuve reaktorunun islenilmesi demek idi Fermi neytronla demek olar ki ekser kimyevi elementde cevirme aparmis ve 60 dan cox radioaktiv izotop almisdi 100 cu kimyevi element Ferminin serefine adlandirilib Elmde Fermi hemise genc ve enerjili olaraq qalirdi Elli yasina yaxin nuve enerjisi sahesinde zengin bilik ve tecrubesi ve yeni tedqiqatlar ucun gozel imkanlarinin olmasina baxmayaraq elmi fealiyyetinin istiqametini deyisir ve yuksek enerjili hissecikler ve astrofizika sahelerinde islemeye baslayir Bu sahelerde de mohtesem elmi nailiyyetler elde ede bilir Enriko Fermi 28 noyabr 1954 cu ilde omrunun cemi 53 cu ilinde mede xercenginden vefat edir Dahi alim daha 15 20 il yasasaydi hansi nailiyyete cata bilmesini tesevvur etmek olduqca cetindir Amma nail oldugu elmi nailiyyetler bele Pontekorvonun dediyi kimi 6 8 Nobel mukafatina layiqdir Bundan da vacibi Fermi dunya fizika tarixinde mustesna istedadli alim fizik kimi yasayir 1956 ci ilde dahi alimin serefine ABS de enerji sahesinde tedqiqat enerjiden istifade ve onun istehsali uzre istifadeye deyerli tohfeler vermis alimlere verilen Enriko Fermi mukafati tesis olunur IstinadlarCex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi https www biography com people enrico fermi 9293405 Enrico Fermi Nationalencyklopedin shved 1999 Pontekorvo B M Fermi Enriko Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1977 T 27 Ulyanovsk Frankfort S 306 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 NNDB ing 2002 http link springer com content pdf 10 1007 2F978 3 662 07791 7 11 pdf Gorkemli fizikler Enriko Fermi 2022 08 02 tarixinde Istifade tarixi 2013 09 12 Elm xadimi ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin