Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Soya (lat. Glycine max L.) — paxlakimilər fəsiləsinin botaniki cinsi.
Bioloji xüsusiyyətləri
Soya istilik və rütubət sevən bitkidir. Çiçəkləmə və yetişmə dövründə daha yüksək yəni 18–25 °C temperatur tələb edir. Toxumlar 6–8 °C temperaturda cücərir. Soyanın cücərtisi –2–5 °C ətrafında olan yaz şaxtalarını yaxşı keçirir. Bu bitki çiçəkləmə və dənədolma fazasında ən çox su tələb edir. Transpirasiya əmsalı 600-ə yaxındır. Çiçəkləmə fazası 15–40 gün, gecyetişən sortlarda isə 80 günə qədər davam edə bilir. Soya qısa gün bitkisidir. Şoran və şorakət torpaqlardan başqa digər torpaqlar soya üçün əlverişlidir. Soya pH=6,5–7,0 olan neytral reaksiyalı torpaqlarda daha yaxşı inkişaf edir.
Bitkinin tarixi
Soyanın vətəni cənubi-şərqi Asiya hesab olunur. O, çinlilərə bizim eradan 6 min il əvvəl məlum olub sonralar Hindistan, Yaponiya, Koreya, Vyetnam və İndoneziyada becərilmişdir. Avropada nisbətən gec, XVIII əsrdə becərilməyə başlanılıb. Uzaq Şərqdə yaşayan rus mühacirləri soyanı qədimdən becəriblər. Soya ilk paxlalı bitkidir ki, bizim eradan əvvəl 2852–2737-ci illərdə yaşamış çin imperatoru Şen Nunqun kitablarına düşüb. Onlarda Çinin 5 müqəddəs bitkisinin adı var: düyü, soya, buğda, yulaf, darı.
Soyanın xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti
Soya hərtərəfli istifadə olunan qiymətli bitkidir. Dənində zülal çox olduğuna görə paxlalı, yağ çox olduğuna görə isə yağlı bitkilər qrupuna aid edilir. Dəndə 33–45% zülal, 25–27% yağ və 25–27% karbohidratlar vardır (hətta zülal 52%-ə də çatır). Soyanı becərən təsərrüfatlar 2 məhsul: tam qiymətli zülal və bitki yağı alırlar. Soyanın tərkibindəki zülalı suda yaxşı həll olur və yaxşı həzmə gedir. Soya dənində olan zülal arpaya nisbətən 3,6, qarğıdalı dəninə nisbətən isə 4 dəfə çoxdur.
Soyanı ərzaq, yem və texniki məqsədlər üçün becərirlər. Soya dənindən yağ, marqarin, soya pendiri, süd, un, qənnadı məmulatı, konserv və başqa məhsullar alınır.
Soyadan alınan yağ sabunbişirmə sənayesi üçün xammaldır. Eyni zamanda lak, boyaq sənayesində də istifadə olunur. Dünyada istehsal olunan bitki yağı istehsalına görə soya birinci yeri tutur. Onun payına 40%, günəbaxanın payına isə 18–20% düşür. Soyanı digər dənli — paxlalı bitkilərdən fərqləndirən əsas cəhəti onun zülalinin amin turşularının tərkibinə görə heyvan mənşəli zülala yaxın olması və insan orqanizmi tərəfindən asanlıqla mənimsənilməsidir. Lizin, triptofan və metionin kimi amin turşuları soyanın tərkibində vardır. 1 kq buğda dənində 2,5 qram lizin olduğu halda, 1 kq soya ununda 27 qram lizin vardır.
Soya unu və jımığı heyvanlar üçün çox dəyərli yemdir. Jımıxda 47%-ə qədər, unda isə 40%-ə qədər zülal vardır. 1 kq soya dənində 1,31–1,47 yem vahidi, 275–338 qram həzm olunan protein olur. Ümumiyyətlə soyadan 400-ə qədər müxtəlif növ məmulatlar alınır. Soyanı yaşıl yem və silos üçün də becərmək olar. Silos məqsədi üçün qarğıdalı və sorqo ilə qarışıq əkilir. Soyanın 100 kq yaşıl kütləsində 21 yem vahidi, 3,5 kq həzm olunan zülal vardır. Gövdəsinin (saman) 100 kq-da 32 yem vahidi, 5,3 kq zülal vardır ki xırda davarlar (qoyun) tərəfindən yaxşı yeyilir. Ot üçün biçilmiş kütləsinin 100 kq-da 51 yem vahidi, 15,4% zülal, 5,2% yağ, 38,6% sulu karbonlar, 7,2% kül, 22,3% sellüloza vardır. Soya qiymətli yaşıl gübrə və əla sələf bitkisidir.
Becərilməsi və məhsuldarlığı
Dənli-paxlalı bitkilər içərisində soya əkin sahəsinə görə dünyada birinci yeri tutur . Dünya əkinçilik sistemində onun əkin sahəsi 67 mln hektardır. Soyanı təxminən 50-yə yaxın ölkədə becərirlər. Soyanın əkin sahəsi ABŞ-da 30 mln, Çində 15 mln, Braziliyada 3,0 mln hektardır. Bu bitki Hindistanda, Yaponiyada, Vyetnamda, İndoneziyada, Şimali Afrikada, Avstraliyada, Şimali və Cənubi Amerikada, Ukraynada, Rusiyada, Moldaviyada, Şimali Qafqazda, Gürcüstanda və Azərbaycanda becərilir. Dünya üzrə orta məhsuldarlıq 14–15 sentnerdir.
Keçmiş SSRİ-də soyanın əkin sahəsi 1mln hektar və məhsuldarlığı isə orta hesabla 10 sentner olmuşdur. Qabaqcıl təsərrüfatlarda suvarma şəraitində dən məhsuldarlığı 25–30 sentner, yaşıl kütlə məhsuldarlığı isə 250–300 sentner olmuşdur.
Əsasən su ilə yaxşı təmin olunmuş şabalıdı, açıq-şabalıdı boz-qonur torpaqlar və s. soya üçün yararlıdır.
Növbəli əkində soyanı dənli taxıl, qarğıdalı və pambıq bitkisindən sonra becərmək olar. Soyanı, soyadan, günəbaxandan, birillik dənli-paxlalılardan və çoxillik paxlalı yem otlarından sonra əkmək olmaz.
Sələf dənli taxıl bitkiləri olarsa məhsul yığılan kimi küləş sahədən çıxarılmalı və kövşən yeri üzlənilməlidir.
Birinci üzləməni 6–8 sm dərinlikdə LDQ-5 və LDQ-10 markalı üzləyicilərlə üzləmək, əgər ehtiyac varsa 2-ci üzləməni BDT-2,5 və BDT-3 markalı ağır diskli malalarla 10–12 sm dərinlikdə aparırlar. Üzləmədən 10–15 gün sonra sahə PƏ-5–35 markalı kotanla 28–30 sm dərinlikdə şumlanmalıdır.
Qarğıdalıdan sonra sahə iki iz ağır diskli mala ilə disklənməli və bundan sonra əkin qatı dərinliyində (25–27 sm) şumlanmalıdır.
Soya gübrələməyə həssas bitkidir. Təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, soya 20 sentner dən məhsulu əmələ gətirmək üçün 142 kq N, 32 kq P2O5, 35 kq K2O mənimsəyir. Əsas şum altına N 60–90 kq, P2O5 60–90 kq, K2O 30–54 kq verilməlidir. Azot kübrəsinin 30%-i səpinqabağı, qalan hissəsi yemləmə şəklində 2 dəfəyə, o cümlədən 40%-i çıxış alınandan 2–3 həftə sonra, 30%-i isə paxla əmələgəlmə və dənədolma dövründə verilməlidir. Kübrələr RUM-5,1; RMQ-4 markalı kübrə səpən maşınlarla verilə bilər.
Səpin üçün 1-ci sinfə aid olan sort toxumlar götürülməlidir.
Səpindən əvvəl toxum rizotorfinlə (nitragin) hektarlıq toxuma 200 qram hesabı ilə işlənməlidir. Həmin miqdar rizotorfin 1,2 litr suda həll edilərək toxuma çilənməlidir. Bakterioz, kök çürüməsi, aminomikoz, fuzarioz xəstəliklərinə qarşı mübarizə məqsədi üçün səpinə ən azı 3–4 həftə qalmış 1 ton toxuma 1–2 kq 70%-li taçiqran işlənilməlidir.
Məftil qurdlarına və bakterioz xəstəliyinə qarşı fentouramın tətbiqi yaxşı nəticə verir. 60%-li fentouramdan 1 ton toxuma 4,6 kq işlətmək məsləhət görülür.
Toxum PSQİ-5, PS-10, "Mobitoks" maşınlarında yarımquru üsulla dərmanlana bilər. Mütləq kütlədən asılı olaraq hektara 50–90 kq (400–600 min ədəd) cücərə bilən toxum səpilməlidir. Soya gencərgəli nöqtəvi üsulla, yəni cərgəarası 45–60 sm olmaqla səpilə bilər. Torpaq yazda VP-8, VPN-5,6 markalı hamarlayıcılarla və ya təsərrüfatın özündə hazırlanan alətlər ilə səthdən hamarlanmalıdır. Alaqlar göründükdə 6–8 sm dərinlikdə kultivasiya çəkilməlidir. Səpinə 1 həftə qalmış təsiredici maddə hesabı ilə 1,2–1,5 kq treflan herbisidi 200–300 litr suya qarışdıraraq POU, ON-400 və ya OBT-1 yerüstü çiləyicilərlə çilənməli və başdan-başa becərən kultivatorla suvarılmamış sahələrdə BDT-2,5 və ya BDT–3 markalı üzləyicilərlə 8–10 sm dərinlikdə torpağa qarışdırılmalıdır.
Səpin əkin qatında temperatur 10–120C olduqda aparılır. Toxumlar arat olunmuş sahələrə səpilir. Arat olunmayan yerlərdə isə səpindən sonra dərhal suvarma aparılmalıdır. Səpin SZSŞ-3,6; SPÇ-6M; SZ-3,6; SZU-3,6 aqreqatlarla aparılır. Kütləvi çiçəkləmə, paxlaların əmələ gəlməsi və dənin dolması mərhələlərində soya nəmliyə ən çox tələbat göstərir. Bitkinin normal inkişafı üçün vegetasiya müddətində soya ən azı 4 dəfə suvarılmalıdır. Birinci suvarma budaqlanma, 2-ci suvarma çiçəklənmənin başlanğıcında, 3-cü suvarma paxlalar əmələ gəldikdə və 4-cü suvarma dən dolmağa başladıqda keçirilməlidir. Suvarma yağış yağdırma üsulu ilə hektara 500–600 m³, şırımlarla infiltrasiya yolu ilə 700–800 m³ su normasında keçirilir.
Torpağın su-hava xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün çıxış alınanadək bir iz və çıxış vaxtı 1–2 iz KRN-38 yaxud torlu mala ilə malalayırlar. Vegetasiya dövründə cargəaraları 2 dəfə KRN-4,2 markalı kultivatorla yumşaldılmalıdır.
Vegetasiya müddətində tor gənəciyinə və yarpaqyeyən həşəratlara qarşı karbofosun 30%-li emulsiyası ilə hektara 1–1,5 kq, fosfamidlə Bİ-5,8 1 kq normada çiləmə aparılır. Çiçəkləmədən sonra çiləmə kükürd tozu ilə əvəz edilir.
Məhsulun yığılması
Yetişərkən soya paxlası açılmır ona görə də dən itkisi az olur. Dən məqsədi ilə əkdikdə soya tam yetişmə fazasında, yarpaqların töküldüyü, gövdələrin quruduğu və paxlaların saralmağa başladığı dövrdə dəndə 14–16% nəmlik olduqda SK-5 Niva, SK-4A, SKD-5P, SKD-5M, "Sibiryak" kombaynları ilə yığılmalıdır. Kombaynın kəsici aparatı ən aşağıdan biçmək üçün nizamlanmalıdır. Dənin qırılmasının qarşısını almaq üçün barabanla – deka arasında məsafə CK- 4A, CK-5 kombaynlarda girəcəkdə 40 mm, çıxacaqda 28 mm-dən az olmamalıdır. Barabanın dövrü dəqiqədə 400–500 dəfə dövr etməlidir. Yetişməni sürətləndirmək məqsədilə tezyetişən sortlar əkilən sahələrdə desikasiya aparılır. Bu iş dəndə nəmlik 40–45% olduqda maqnezium – xlorat preporatının 20 kq-ı suya qarışdırılaraq sahəyə çilənir. Soya samanı yem üçün istifadə ediləcəksə desikasiya aparılmır. Yığılmış toxumda nəmlik 14% -dən çox olarsa asfalt meydançada günəş altında qurudulmalı və digər qatışıqlardan təmizlənməlidir.
Soya südü
Soya paxlasının zəngin tərkibindən bəhrələnən soya südü paxlanın isladılıb üyüdülməsi və süzülməsindən sonra əmələ gəlir. Bəzi diyetoloqların fikrincə, soya südü qida maddələrinin tərkibi baxımından A, D, E, B vitaminləri, riboflavin və dəmirlə zəngindir. Sadə soya südü protein baxımından çox zəngindir. Adi inək südünə nəzərən lif daha çox olub, inək südündən daha yağlıdır. Bu yağlar orqanizmə zərərli olmayıb, əksinə xolestreol səviyyəsinin aşağı salınmasını təmin edir.
Soya südü aşağıdakı kimi hazırlanır: 1 stəkan – soya; 5,5 stəkan – su; 2,5 xörək qaşığı – şəkər; 0,5 çay qaşığı – duz götürülür. Əvvəlcə soyanı dərin bir qaba əlavə edib üzərinə 3–4 barmaq gələcək qədər su töküb 8–10 saat şişməsini gözləyirik. Bu müddət uzun olarsa soyuducuda saxlamaq məsləhət görülür. Otaq temperaturunda qaldıqda dadı dəyişir. Soyuducuda bir gün saxladıqdan sonra səhəri gün soyaları süzgəc vasitəsi ilə götürürük. Soyanın üst qabığını mümkün olduqca təmizləmək lazımdır. Qabıqları əlimizlə ovuşduraraq təmizləmək olar. Qabığı tam təmizlənmədiyi halda südün dadı xoşagəlməz olur. Bu səbəbdən soyaları qabıqdan ayırmaq məsləhət görülür. Bunun üçün ovduğumuz soyaların üstünə su alırıq. Qabıqlar yüngül olduğu üçün suyun üzərinə qalxır. Süzərək qabıqları atırıq. Təmizlənmiş soya toxumlarını blenderə qoyub üzərinə 2 stəkan su əlavə edib püre halına gətiririk. Sonra alınan məhlulu tənziflə süzürük üzərinə 2,5 xörək qaşığı şəkər və 0,5 çay qaşığı qaya duzunu əlavə edib qaynadırıq. Beləliklə, soya südümüz hazırdır. Soyada genistein ve daidzin başda olmaqla fitoestrogenlər mövcuddur. Estrogenin xüsusilə, klimaksdan əvvəl qadınlarda istilik basması kimi əlamətlərin azalmasında və ürək-damar sağlamlığı baxımından xoşxassəli xolesterolun artırılmasında rolu vardır.
Soya südünün tərkibində laktoza olmadığı üçün xüsusilə laktoza dözümsüzlüyü olan insanlarda üstünlük verilə biləcək ən yaxşı alternativdir. Son illərdə get-gedə artmaqda olan inək südü allergiyası olan insanlara soya südü münasib variantdır. Həmçinin vegeterianlar tərəfindən inək südü əvəzinə istifadə olunur. Soya südünün günlük qida miqdarı 100 ml-dən çox olmamalıdır.
Bəzi araşdırmalar zamanı soya məhsullarına üstünlük verənlərin daha yaxşı çəki itirdiyi müşahidə olunub. Buna soya izoflovanlarının insulin tənzimlənməsi və yağ metabolizmi üzərindəki müsbət təsirlərinin səbəb olduğu qeyd edilir. Bu səbəblə də arıqlamaq istəyənlərin seçimləri sırasına soya südü əlavə oluna bilər.[1]
Soya südünün əsas faydalı xüsusiyyətləri:
- Tərkibində Omeqa-6, omeqa-3 yağ turşuları və dəmir olması səbəbiylə soya südü qan damarlarının divarlarını daha elastik və davamlı edir. Bundan əlavə, bu maddələr azad radikalların hərəkəti ilə qan damarlarının pisləşməsinə və daxili divarlarda xolesterolun əlavə edilməsinə mane olur;
- Qan lipid profilini stabilləşdirir. Həkimlər bu əmlakı soya məhsulu üçün ən yaxşısından biri hesab edirlər. Poli və mono doymuş yağlar xolesterolun qana nəqlinə maneə törədirlər, beləliklə, yüksək sıxlıqlı lipoproteinin konsentrasiyasını ("yaxşı" xolesterol) azaldır;
- Xərçəngin qarşısını alır. Soya südü yaxşı xərçəng əleyhinə xarakteristikaya malikdir. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, istifadəsi kişilərdə prostat xərçəngi və qadınlarda döş xərçənginin inkişaf riskini azaldır;
- Osteoporozun inkişafına mane olur;
- Yüksək antioksidan xüsusiyyətləri sayəsində soya südü, azad radikalların toxumalarda və hüceyrələrdə dağıdıcı təsirinin qarşısını alır, yaşlanmalarını yavaşladır;
- Tərkibində quliten və laktoza olmadığı üçün rahat həzm olunur;
- Zülal mənbəyidir;
- Qadınlarda menopozdan sonra meydana gələn semptomların azalmasına təsir göstərir;
- Mütəmadi istifadə zamanı bölgəsəl yağlanmaları azaldır.[2]
Ədəbiyyat
- Q.Y.Məmmədov. Dənli-paxlalı bitkilərin botaniki quruluşu və bioloji xüsusiyyətləri. Bakı: ADAU, 2009. 2015-06-21 at the Wayback Machine
- S.C. Əliyev və baş. Zülal probleminin həllində dənli-paxlalı bitkilərin rolu. Kirovabad: 1988, 41 səh.
- P.Y. Qrebennikov və baş. Bitkiçilik. Bakı: 1964, 377 səh.
- Ç.M. Novruzov və baş. Bitkiçilik. I cild. Kirovabad: 1979, 93 səh.
- M.İ. Cəfərov və baş. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilmə və yığılma texnologiyası. Bakı: 2000, 264 səh.
- H.M. Xəlilova. Bitkiçilik üzrə laboratoriya məşğələləri. Bakı: 1973, 367 səh.
- П.П.Вавилов. Растениеводство. Москва: 1986, 512 стр.
- C.Ə. Əliyev və baş. Azərbaycan SSR-in suvarma şəraitində soyanın yetişdirilməsi. Bakı: 1982, 51 səh.
- Д.Гберт, И.Фокке, В.Клейн. Выращивание зернобобовых культур на промыщленной основе. Москва: Колос, 1981, 159 стр.
- Б.В. Федосеев. Механизированная технология возделивания и уборки бобовых культур. Москва: Россельхозиздат, 1983, 183 стр.
- Д.Шпаар и др. Зернобобовые культуры. Минск: 2000, 264 стр.
- Г.Т. Лавриненко и др. Соя. Москва: 1978, 187 стр.
- Д.А. Алиев, З.И. Акперов. Фотосинтез и урожай сои. Москва-Баку: 1995, 116 стр.
İstinadlar
1.Mənbə: Фернандес Одиле. Мои рецепты от рака. Откровения врача, победившего болезнь / Одиле Фернандес, – Москва, Эксмо, 2019, 512с. – Рак победим. 2. nkpi.az saytı 2019–11-0
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Soya lat Glycine max L paxlakimiler fesilesinin botaniki cinsi Bioloji xususiyyetleriSoya istilik ve rutubet seven bitkidir Cicekleme ve yetisme dovrunde daha yuksek yeni 18 25 C temperatur teleb edir Toxumlar 6 8 C temperaturda cucerir Soyanin cucertisi 2 5 C etrafinda olan yaz saxtalarini yaxsi kecirir Bu bitki cicekleme ve denedolma fazasinda en cox su teleb edir Transpirasiya emsali 600 e yaxindir Cicekleme fazasi 15 40 gun gecyetisen sortlarda ise 80 gune qeder davam ede bilir Soya qisa gun bitkisidir Soran ve soraket torpaqlardan basqa diger torpaqlar soya ucun elverislidir Soya pH 6 5 7 0 olan neytral reaksiyali torpaqlarda daha yaxsi inkisaf edir Bitkinin tarixiSoyanin veteni cenubi serqi Asiya hesab olunur O cinlilere bizim eradan 6 min il evvel melum olub sonralar Hindistan Yaponiya Koreya Vyetnam ve Indoneziyada becerilmisdir Avropada nisbeten gec XVIII esrde becerilmeye baslanilib Uzaq Serqde yasayan rus muhacirleri soyani qedimden beceribler Soya ilk paxlali bitkidir ki bizim eradan evvel 2852 2737 ci illerde yasamis cin imperatoru Sen Nunqun kitablarina dusub Onlarda Cinin 5 muqeddes bitkisinin adi var duyu soya bugda yulaf dari Soyanin xalq teserrufati ehemiyyetiSoya herterefli istifade olunan qiymetli bitkidir Deninde zulal cox olduguna gore paxlali yag cox olduguna gore ise yagli bitkiler qrupuna aid edilir Dende 33 45 zulal 25 27 yag ve 25 27 karbohidratlar vardir hetta zulal 52 e de catir Soyani beceren teserrufatlar 2 mehsul tam qiymetli zulal ve bitki yagi alirlar Soyanin terkibindeki zulali suda yaxsi hell olur ve yaxsi hezme gedir Soya deninde olan zulal arpaya nisbeten 3 6 qargidali denine nisbeten ise 4 defe coxdur Soyani erzaq yem ve texniki meqsedler ucun becerirler Soya deninden yag marqarin soya pendiri sud un qennadi memulati konserv ve basqa mehsullar alinir Soyadan alinan yag sabunbisirme senayesi ucun xammaldir Eyni zamanda lak boyaq senayesinde de istifade olunur Dunyada istehsal olunan bitki yagi istehsalina gore soya birinci yeri tutur Onun payina 40 gunebaxanin payina ise 18 20 dusur Soyani diger denli paxlali bitkilerden ferqlendiren esas ceheti onun zulalinin amin tursularinin terkibine gore heyvan menseli zulala yaxin olmasi ve insan orqanizmi terefinden asanliqla menimsenilmesidir Lizin triptofan ve metionin kimi amin tursulari soyanin terkibinde vardir 1 kq bugda deninde 2 5 qram lizin oldugu halda 1 kq soya ununda 27 qram lizin vardir Soya unu ve jimigi heyvanlar ucun cox deyerli yemdir Jimixda 47 e qeder unda ise 40 e qeder zulal vardir 1 kq soya deninde 1 31 1 47 yem vahidi 275 338 qram hezm olunan protein olur Umumiyyetle soyadan 400 e qeder muxtelif nov memulatlar alinir Soyani yasil yem ve silos ucun de becermek olar Silos meqsedi ucun qargidali ve sorqo ile qarisiq ekilir Soyanin 100 kq yasil kutlesinde 21 yem vahidi 3 5 kq hezm olunan zulal vardir Govdesinin saman 100 kq da 32 yem vahidi 5 3 kq zulal vardir ki xirda davarlar qoyun terefinden yaxsi yeyilir Ot ucun bicilmis kutlesinin 100 kq da 51 yem vahidi 15 4 zulal 5 2 yag 38 6 sulu karbonlar 7 2 kul 22 3 selluloza vardir Soya qiymetli yasil gubre ve ela selef bitkisidir Becerilmesi ve mehsuldarligiDenli paxlali bitkiler icerisinde soya ekin sahesine gore dunyada birinci yeri tutur Dunya ekincilik sisteminde onun ekin sahesi 67 mln hektardir Soyani texminen 50 ye yaxin olkede becerirler Soyanin ekin sahesi ABS da 30 mln Cinde 15 mln Braziliyada 3 0 mln hektardir Bu bitki Hindistanda Yaponiyada Vyetnamda Indoneziyada Simali Afrikada Avstraliyada Simali ve Cenubi Amerikada Ukraynada Rusiyada Moldaviyada Simali Qafqazda Gurcustanda ve Azerbaycanda becerilir Dunya uzre orta mehsuldarliq 14 15 sentnerdir Kecmis SSRI de soyanin ekin sahesi 1mln hektar ve mehsuldarligi ise orta hesabla 10 sentner olmusdur Qabaqcil teserrufatlarda suvarma seraitinde den mehsuldarligi 25 30 sentner yasil kutle mehsuldarligi ise 250 300 sentner olmusdur Esasen su ile yaxsi temin olunmus sabalidi aciq sabalidi boz qonur torpaqlar ve s soya ucun yararlidir Novbeli ekinde soyani denli taxil qargidali ve pambiq bitkisinden sonra becermek olar Soyani soyadan gunebaxandan birillik denli paxlalilardan ve coxillik paxlali yem otlarindan sonra ekmek olmaz Selef denli taxil bitkileri olarsa mehsul yigilan kimi kules saheden cixarilmali ve kovsen yeri uzlenilmelidir Birinci uzlemeni 6 8 sm derinlikde LDQ 5 ve LDQ 10 markali uzleyicilerle uzlemek eger ehtiyac varsa 2 ci uzlemeni BDT 2 5 ve BDT 3 markali agir diskli malalarla 10 12 sm derinlikde aparirlar Uzlemeden 10 15 gun sonra sahe PE 5 35 markali kotanla 28 30 sm derinlikde sumlanmalidir Qargidalidan sonra sahe iki iz agir diskli mala ile disklenmeli ve bundan sonra ekin qati derinliyinde 25 27 sm sumlanmalidir Soya gubrelemeye hessas bitkidir Tecrubelerle mueyyen edilmisdir ki soya 20 sentner den mehsulu emele getirmek ucun 142 kq N 32 kq P2O5 35 kq K2O menimseyir Esas sum altina N 60 90 kq P2O5 60 90 kq K2O 30 54 kq verilmelidir Azot kubresinin 30 i sepinqabagi qalan hissesi yemleme seklinde 2 defeye o cumleden 40 i cixis alinandan 2 3 hefte sonra 30 i ise paxla emelegelme ve denedolma dovrunde verilmelidir Kubreler RUM 5 1 RMQ 4 markali kubre sepen masinlarla verile biler Sepin ucun 1 ci sinfe aid olan sort toxumlar goturulmelidir Sepinden evvel toxum rizotorfinle nitragin hektarliq toxuma 200 qram hesabi ile islenmelidir Hemin miqdar rizotorfin 1 2 litr suda hell edilerek toxuma cilenmelidir Bakterioz kok curumesi aminomikoz fuzarioz xesteliklerine qarsi mubarize meqsedi ucun sepine en azi 3 4 hefte qalmis 1 ton toxuma 1 2 kq 70 li taciqran islenilmelidir Meftil qurdlarina ve bakterioz xesteliyine qarsi fentouramin tetbiqi yaxsi netice verir 60 li fentouramdan 1 ton toxuma 4 6 kq isletmek meslehet gorulur Toxum PSQI 5 PS 10 Mobitoks masinlarinda yarimquru usulla dermanlana biler Mutleq kutleden asili olaraq hektara 50 90 kq 400 600 min eded cucere bilen toxum sepilmelidir Soya gencergeli noqtevi usulla yeni cergearasi 45 60 sm olmaqla sepile biler Torpaq yazda VP 8 VPN 5 6 markali hamarlayicilarla ve ya teserrufatin ozunde hazirlanan aletler ile sethden hamarlanmalidir Alaqlar gorundukde 6 8 sm derinlikde kultivasiya cekilmelidir Sepine 1 hefte qalmis tesiredici madde hesabi ile 1 2 1 5 kq treflan herbisidi 200 300 litr suya qarisdiraraq POU ON 400 ve ya OBT 1 yerustu cileyicilerle cilenmeli ve basdan basa beceren kultivatorla suvarilmamis sahelerde BDT 2 5 ve ya BDT 3 markali uzleyicilerle 8 10 sm derinlikde torpaga qarisdirilmalidir Sepin ekin qatinda temperatur 10 120C olduqda aparilir Toxumlar arat olunmus sahelere sepilir Arat olunmayan yerlerde ise sepinden sonra derhal suvarma aparilmalidir Sepin SZSS 3 6 SPC 6M SZ 3 6 SZU 3 6 aqreqatlarla aparilir Kutlevi cicekleme paxlalarin emele gelmesi ve denin dolmasi merhelelerinde soya nemliye en cox telebat gosterir Bitkinin normal inkisafi ucun vegetasiya muddetinde soya en azi 4 defe suvarilmalidir Birinci suvarma budaqlanma 2 ci suvarma ciceklenmenin baslangicinda 3 cu suvarma paxlalar emele geldikde ve 4 cu suvarma den dolmaga basladiqda kecirilmelidir Suvarma yagis yagdirma usulu ile hektara 500 600 m sirimlarla infiltrasiya yolu ile 700 800 m su normasinda kecirilir Torpagin su hava xasselerini yaxsilasdirmaq ucun cixis alinanadek bir iz ve cixis vaxti 1 2 iz KRN 38 yaxud torlu mala ile malalayirlar Vegetasiya dovrunde cargearalari 2 defe KRN 4 2 markali kultivatorla yumsaldilmalidir Vegetasiya muddetinde tor geneciyine ve yarpaqyeyen heseratlara qarsi karbofosun 30 li emulsiyasi ile hektara 1 1 5 kq fosfamidle BI 5 8 1 kq normada cileme aparilir Ciceklemeden sonra cileme kukurd tozu ile evez edilir Mehsulun yigilmasiYetiserken soya paxlasi acilmir ona gore de den itkisi az olur Den meqsedi ile ekdikde soya tam yetisme fazasinda yarpaqlarin tokulduyu govdelerin qurudugu ve paxlalarin saralmaga basladigi dovrde dende 14 16 nemlik olduqda SK 5 Niva SK 4A SKD 5P SKD 5M Sibiryak kombaynlari ile yigilmalidir Kombaynin kesici aparati en asagidan bicmek ucun nizamlanmalidir Denin qirilmasinin qarsisini almaq ucun barabanla deka arasinda mesafe CK 4A CK 5 kombaynlarda girecekde 40 mm cixacaqda 28 mm den az olmamalidir Barabanin dovru deqiqede 400 500 defe dovr etmelidir Yetismeni suretlendirmek meqsedile tezyetisen sortlar ekilen sahelerde desikasiya aparilir Bu is dende nemlik 40 45 olduqda maqnezium xlorat preporatinin 20 kq i suya qarisdirilaraq saheye cilenir Soya samani yem ucun istifade edilecekse desikasiya aparilmir Yigilmis toxumda nemlik 14 den cox olarsa asfalt meydancada gunes altinda qurudulmali ve diger qatisiqlardan temizlenmelidir Soya suduSoya paxlasinin zengin terkibinden behrelenen soya sudu paxlanin isladilib uyudulmesi ve suzulmesinden sonra emele gelir Bezi diyetoloqlarin fikrince soya sudu qida maddelerinin terkibi baximindan A D E B vitaminleri riboflavin ve demirle zengindir Sade soya sudu protein baximindan cox zengindir Adi inek sudune nezeren lif daha cox olub inek sudunden daha yaglidir Bu yaglar orqanizme zererli olmayib eksine xolestreol seviyyesinin asagi salinmasini temin edir Soya sudu asagidaki kimi hazirlanir 1 stekan soya 5 5 stekan su 2 5 xorek qasigi seker 0 5 cay qasigi duz goturulur Evvelce soyani derin bir qaba elave edib uzerine 3 4 barmaq gelecek qeder su tokub 8 10 saat sismesini gozleyirik Bu muddet uzun olarsa soyuducuda saxlamaq meslehet gorulur Otaq temperaturunda qaldiqda dadi deyisir Soyuducuda bir gun saxladiqdan sonra seheri gun soyalari suzgec vasitesi ile gotururuk Soyanin ust qabigini mumkun olduqca temizlemek lazimdir Qabiqlari elimizle ovusduraraq temizlemek olar Qabigi tam temizlenmediyi halda sudun dadi xosagelmez olur Bu sebebden soyalari qabiqdan ayirmaq meslehet gorulur Bunun ucun ovdugumuz soyalarin ustune su aliriq Qabiqlar yungul oldugu ucun suyun uzerine qalxir Suzerek qabiqlari atiriq Temizlenmis soya toxumlarini blendere qoyub uzerine 2 stekan su elave edib pure halina getiririk Sonra alinan mehlulu tenzifle suzuruk uzerine 2 5 xorek qasigi seker ve 0 5 cay qasigi qaya duzunu elave edib qaynadiriq Belelikle soya sudumuz hazirdir Soyada genistein ve daidzin basda olmaqla fitoestrogenler movcuddur Estrogenin xususile klimaksdan evvel qadinlarda istilik basmasi kimi elametlerin azalmasinda ve urek damar saglamligi baximindan xosxasseli xolesterolun artirilmasinda rolu vardir Soya sudunun terkibinde laktoza olmadigi ucun xususile laktoza dozumsuzluyu olan insanlarda ustunluk verile bilecek en yaxsi alternativdir Son illerde get gede artmaqda olan inek sudu allergiyasi olan insanlara soya sudu munasib variantdir Hemcinin vegeterianlar terefinden inek sudu evezine istifade olunur Soya sudunun gunluk qida miqdari 100 ml den cox olmamalidir Bezi arasdirmalar zamani soya mehsullarina ustunluk verenlerin daha yaxsi ceki itirdiyi musahide olunub Buna soya izoflovanlarinin insulin tenzimlenmesi ve yag metabolizmi uzerindeki musbet tesirlerinin sebeb oldugu qeyd edilir Bu sebeble de ariqlamaq isteyenlerin secimleri sirasina soya sudu elave oluna biler 1 Soya sudunun esas faydali xususiyyetleri Terkibinde Omeqa 6 omeqa 3 yag tursulari ve demir olmasi sebebiyle soya sudu qan damarlarinin divarlarini daha elastik ve davamli edir Bundan elave bu maddeler azad radikallarin hereketi ile qan damarlarinin pislesmesine ve daxili divarlarda xolesterolun elave edilmesine mane olur Qan lipid profilini stabillesdirir Hekimler bu emlaki soya mehsulu ucun en yaxsisindan biri hesab edirler Poli ve mono doymus yaglar xolesterolun qana neqline manee toredirler belelikle yuksek sixliqli lipoproteinin konsentrasiyasini yaxsi xolesterol azaldir Xercengin qarsisini alir Soya sudu yaxsi xerceng eleyhine xarakteristikaya malikdir Bezi arasdirmalar gosterir ki istifadesi kisilerde prostat xercengi ve qadinlarda dos xercenginin inkisaf riskini azaldir Osteoporozun inkisafina mane olur Yuksek antioksidan xususiyyetleri sayesinde soya sudu azad radikallarin toxumalarda ve huceyrelerde dagidici tesirinin qarsisini alir yaslanmalarini yavasladir Terkibinde quliten ve laktoza olmadigi ucun rahat hezm olunur Zulal menbeyidir Qadinlarda menopozdan sonra meydana gelen semptomlarin azalmasina tesir gosterir Mutemadi istifade zamani bolgesel yaglanmalari azaldir 2 EdebiyyatQ Y Memmedov Denli paxlali bitkilerin botaniki qurulusu ve bioloji xususiyyetleri Baki ADAU 2009 2015 06 21 at the Wayback Machine S C Eliyev ve bas Zulal probleminin hellinde denli paxlali bitkilerin rolu Kirovabad 1988 41 seh P Y Qrebennikov ve bas Bitkicilik Baki 1964 377 seh C M Novruzov ve bas Bitkicilik I cild Kirovabad 1979 93 seh M I Ceferov ve bas Kend teserrufati bitkilerinin becerilme ve yigilma texnologiyasi Baki 2000 264 seh H M Xelilova Bitkicilik uzre laboratoriya mesgeleleri Baki 1973 367 seh P P Vavilov Rastenievodstvo Moskva 1986 512 str C E Eliyev ve bas Azerbaycan SSR in suvarma seraitinde soyanin yetisdirilmesi Baki 1982 51 seh D Gbert I Fokke V Klejn Vyrashivanie zernobobovyh kultur na promyshlennoj osnove Moskva Kolos 1981 159 str B V Fedoseev Mehanizirovannaya tehnologiya vozdelivaniya i uborki bobovyh kultur Moskva Rosselhozizdat 1983 183 str D Shpaar i dr Zernobobovye kultury Minsk 2000 264 str G T Lavrinenko i dr Soya Moskva 1978 187 str D A Aliev Z I Akperov Fotosintez i urozhaj soi Moskva Baku 1995 116 str Istinadlar1 Menbe Fernandes Odile Moi recepty ot raka Otkroveniya vracha pobedivshego bolezn Odile Fernandes Moskva Eksmo 2019 512s Rak pobedim 2 nkpi az sayti 2019 11 0