Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xosrov və Şirin — Yaxın Şərqdə geniş yayılmış əfsanədir. Əfsanə Sasani şahı II Xosrov və xristian şahzadə Şirinin eşq macərasına əsaslanır. Bu əfsanəni ilk dəfə yazılı ədəbiyyatda istifadə edən Firdovsi olmuşdur. O, özünün məşhur "Şahnamə"sində "Xosrov və Şirin"in tarixçəsinə də toxunmuşdur, lakin "Şahnamə"də Firdovsi hadisələrə tarixi cəhətdən yanaşmış, məhəbbət məsələlərinə o qədər də toxunmamışdır.
Firdovsidən sonra, 1180-ci ildə Nizami Gəncəvi bu mövzuya müraciət edərək, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizin (1173–1186) sifarişi ilə ilk dəfə "Xosrov və Şirin" əfsanəsi əsasında müstəqil məsnəvi yazmışdır. Nizamindən sonra bu mövzu bütün şərq ədəbiyyatının ən məşhur mövzularından birinə çevrilmiş və Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərinin təsiri ilə onlarla oxşar məsnəvilər yazılmışdır.
Məzmunu
Xəbərdarlıq: Yazının davamı əsərin məzmunu haqqında məlumat ehtiva edir.Hadisələr Xosrovun doğulması və təhsilinin təsviri ilə başlayır. Bundan sonra Xosrovun kəndçinin evində əylənməsi və atası tərəfindən bu hərəkətinə görə danlanması təsvir edilir. Xosrov üzr istəyir və tövbə edir. Şah IV Hörmüz oğlunu bağışlayır. Həmin gecə Xosrov yuxuda babası Ənuşirəvanı görür və Ənuşirəvan ona Şirin adlı arvad, adlı at, adlı musiqiçi və şahlıq haqqında xoş xəbər verir.
Xosrovun yaxın dostu olan rəssam Şapur, şahzadəyə Azərbaycan hökmdarı Məhinbanu və onun gözəllər gözəli qardaşı qızı Şirindən bəhs edir. Şapurun təsvirini eşidən Xosrov görüşmədən Azərbaycan şahzadəsi Şirinə vurulur. Şapur Şirini axtarmaq üçün Azərbaycana yola düşür. Şirini tapdıqdan sonra Şapur, Xosrovun şəklini ona göstərir. Şirin Xosrova vurulur və Şapura qoşularaq Azərbaycandan Sasanilərin paytaxtı Mədainə qaçır. Həmin dövrdə atasının qəzəbindən qorunmaq istəyən Xosrov da Azərbaycana qaçır və Şirini axtarmağa başlayır.
Yolda Xosrov, çayda saçlarını yuyan çılpaq Şirini görür; Şirin də onu görür; lakin Xosrov kəndli paltarı geyindiyindən, onlar tanış olmurlar. Xosrov Azərbaycana çatır və Azərbaycan hökmdarı Məhinbanu ləqəbli Samira tərəfindən şahlara layiq tərzdə qarşılanır, həmçinin Şirinin Mədainə qaçdığını da öyrənir. Yenidən Şapur Şirini gətirmək üçün göndərilir. Şirin yenidən Ərmənzəminə çatdıqda, atasının ölümü səbəbiylə Xosrov Mədainə qayıtmalı olur. Xosrov Bəhram Çubin tərəfindən taxtdan devrildikdən sonra Azərbaycana qaçır.
Azərbaycanda Xosrov nəhayət ki, Şirinlə görüşür, lakin Şirin Xosrova ərə getməyə razı olmur və ilk öncə taxtını geri qaytarmağı tələb edir. Bundan sonra Şirini Ərmənzəmində qoyan Xosrov Konstantinopola gedir. Bizans qeysəri, qızı evlənəcəyi təqdirdə Bəhram Çubinə qarşı müharibədə Xosrova kömək edəcəyini bildirir. Həmçinin, Xosrov, Məryəmin sağ olduğu müddətdə başqa bir qadınla evlənməyəcəyinə də söz verməyə məcbur olur. Bundan sonra düşmənlərini məğlub edən Xosrov yenidən Sasani taxtını əldə edir. Qısqanc Məryəm, Xosrovu Şirindən ayrı salır.
Həmin dövrdə Şirinə aşiq olan Fərhad adlı heykəltaraş eşq meydanında Xosrova rəqib çıxır. Fərhadla bacara bilməyəcəyini anlayan Xosrov ona mümkün olmayan bir iş – Bisütun dağını yarıb yol çəkməyi tapşırır. Fərhad işi tamamladığı təqdirdə Xosrovun ona Şirinlə evlənməyə icazə verəcəyi ümidi ilə işə başlayır, lakin bir müddət sonra Xosrov Fərhadın yanına elçi göndərərək, Şirinin saxta ölüm xəbərini verir. Şirinin ölüm xəbərini eşidən Fərhad, özünü dağdan atır və ölür. Şirinə məktub yazan Xosrov, Fərhadın ölümünə görə başsağlığı verir. Bu hadisədən bir meddət sonra Məryəm də ölür və Şirin Xosrovun başsağlığı məktubuna başsağlığı məktubu ilə cavab verməli olur.
Bundan sonra, Xosrov Şirinlə nikahsız əlaqəyə girməyə cəhd etsə də, Şirin bundan qəti şəkildə imtina edir. Xosrov, Şapurun məsləhəti ilə İsfahana gedir və burada Şəkər adlı bir qadınla yaxınlıq edir, lakin bir müddət sonra, Xosrov Şəkərdən bezir və Qəsri Şirinə yola düşərək Şirini görmək istəyir, lakin Xosrovun sərxoş olduğunu görən Şirin onu qalaya buraxmır. Şirin, Şəkərlə yaxınılığına görə Xosrovu məzəmmət edir. Xosrov üzgün halda öz sarayına qayıdır.
Bir müddət sonra, Şirin, Xosrova ərə getməyə razılaşır, lakin bu zaman, Xosrovun Məryəmdən olan oğlu da Şirinə aşiq olur. Evlilikdən sonra II Qubad atası Xosrov Pərvizi öldürür və Şirinə xəbər göndərir ki, bir həftə sonra onunla evlənməlidi. Şirin bir şərtlə razılaşır ki, Qubad Xosrov üçün layiqli dəfn mərasimi təşkil etsin. Qubad elə də edir, lakin dəfn zamanı, qubada ərə getməmək üçün Şirin, Xosrovun məzarı başında özünü öldürür. Xosrov və Şirin bir məzarda dəfn olunur.
Əfsanə haqqında mənbələr
Xosrov və Şirin haqqında məlumat verən ilkin mənbələrdən biri ərəb yazıçısı Əbu Osman Ömər ibn-Bəhr Əl-Cahizin (773–869) "Əl-mühasin v-əl-əzdad" əsəridir. Müxtəlif tarixi hadisələr, rəvayətlər və lətifələrdən ibarət olan bu əsərdə Xosrov və Şirin haqqında da bir neçə hekayə vardır. Xosrov və Şirindən bəhs edən digər ərəb müəllifi Əbu Cəfər Məhəmməd ibn-Cərir ət-Təbəridir (838–923). O, "Tarixi-Təbəri" adlı məşhur əsərini Cahizin əsərindən yarım əsr sonra yazmışdır. Müəllif Xosrovun hakimiyyəti dövrünü geniş təsvir etmişdir. Əsərdə Xosrov və Şirinin məhəbbətinə də yer verilmişdir. Təbəri Xosrovun cəh-cəlalı haqqında yazır: "Onun qızıldan bir təxti vardı, adına təxti-tağdis deyərdilər…Şəbdiz adlı bir atı da vardı ki, bütün atlardan dörd qarış hündür idi…Xosrovun yediyi təamdan ona da verərdilər. O, öləndə Xosrov onun surətini Bisütun dağına həkk etdirmişdi…Onun rumlu kənizlərindən Şirin adlı bir arvadı var idi ki, bütün Rum və türk ölkəsində ondan gözəli yox idi…" "Tarixi-Təbəri"ni 963-cü ildə Mənsur ibn-Nuh Samaninin (963–976) təşəbbüsü ilə məşhur Samani tarixçisi Əbu Əli Məhəmməd əl-Bələmi (…-996) fars dilinə çevirmiş və oraya çoxlu epizod və məlumat artırmışdır. Fərhad, onun Şirinə aşiq olması və faciəli ölümü haqqındakı məlumat buna misal ola bilər. Həmçinin tədqiqatçıların fikrincə, Bələmi Nizami Gəncəvidən əvvəl Fərhad və Şirin haqqında hadisəni qələmə almış ilk müəllifdir.
"Xosrov və Şirin" mövzusu fars dilində ilk dəfə Həkim Əbül Qasım Fridovsi Tusi (934/941–1020) tərəfindən məşhur "Şahnamə" əsərində nəzmə çəkilmişdir, lakin "Şahnamə"də Firdovsi hadisələrə tarixi cəhətdən yanaşmış, məhəbbət məsələlərinə o qədər də toxunmamışdır. Y. E. Bertels qeyd edir ki, "Firdovsi zamanında Xosrov haqqındakı rəvayət çox geniş yayılmış imiş ki, şair rəvayətlərdən çox az danışmağı lazım görmüş, hökmdar Xosrovun tarixini nəzmə çəkərək Xosrovla Şirinin münasibıəti üzərində çox dayanmamışdır."
Xosrov və Şirin mövzusundan bəhs edən müəlliflərdən biri də, Səalibidir (961–1038). Əbumənsur öz "Şahnameyi-Səalibi" əsərində bir çox hadisələri qısa təsvir etmiş olsa da, bəzi hadisələr haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir. Onun yazılarından aydın görünür ki, Səalibi bir çox alim və yazıçıların, o cümlədən, Firdovsi, Təbəri, ibn-Xordadbeh, İbn-əl-Kəlbi, Həmzə İsfahani, Məsudi, Yəqubi və başqalarının əsərlərindən istifadə etmişdir. Bu əsər, məsələlərin qoyuluşu, ayrı-ayrı hadisələrin izahı və işıqlandırılması cəhətdən Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərinə daha yaxındır. Bir çox səhnələr vardır ki, Səalibinin və Nizaminin əsərlərində eyniyyət təşkil edir və bütün bunları nəzərə alan tədqiqatçılar, Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərini yazarkən Səalibinin əsərindən də faydalandığını qeyd edirlər.
X əsrin axırlarında yaşayıb-yaratmış Əmir Əbül Həsən ibn-İlyas Ağaci və XI əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Qətran Təbrizi (1012–1088) də öz əsərlərində "Xosrov və Şirin" əfsanəsi haqqında danışmış və Fərhadın adını çəkmişlər. Qətranın qəsidə və tarixi mənzumələrində şifahi xalq ədəbiyyatına aid motivlərə tez-tez rast gəlinir. Həmçinin ehtimal ki, Qətran Təbrizi Fərhadın adını xalq ədəbiyyatından götürərək ilk dəfə yazılı ədəbiyyata daxil edən şairlərdən biridir. Qətran bir çox təkbeytlərində Fərhadın adını çəkmiş və onu xosrovun rəqibi kimi təqdim etmişdir:
 | “Həsəd aparanı Fərhad kimi zəhmət yatağında olsun, Dostu Pərvizlə Şirin kimi sevinc vənazla yaşasın. Şəddadi şahı həmişə öz baxtından şaddır, |  |
XI əsrin ortalarında Xarəzmdə yaşayıb-yaratmış ədib Sabir də Xosrov və Şirin haqqında danışmış, onun müasiri olan özünün "Veys və Ramin" əsərində Xosrov və Şirinin adlarını çəkmişdir:
| | “Şirinin əli Xosrovun tacını tutan kimi, Gümüş əllərlə qızıl camdan yapışdı.” | |
| | “Əmin ol ki, nə qədər Raminə məhəbbət bəsləsən, O bizim Xosrovumuz, sən isə bizim Şirinimizsən.” | |
XII əsrin mötəbər tarixi sənədi, 520 (1126)-ci ildə qələmə alınan "Kitabi-mücmələt-təvarix v-əl-qisəs" əsərində (müəllifi naməlumdur) Xosrovun cəh-cəlalından, Şirin haqqında verilən maraqlı məlumatdan əlavə, Xosrovun Bəhramdoxt adlanan digər bir məşuqəsinin də adı çəkilmiş, həmçinin Fərhad haqqında bəhs olunmuşdur. Fərhadın tarixi bir şəxsiyyət olduğuna işarə edən müəllif burada onu həm mühəndis-memar, həm də sepəhbod adlandırır. Əli Əkbər Şəhabi isə qeyd edir ki, bu məsələ ağlabatandır, çünki, keçmişdə Fərhad adını ancaq Əşkanilərin şahları, şahzadələri, sərkərdələri və digər dövlət xadimləri daşıyarmış. Firdovsinin "Şahnamə"sində də Xosrovun sərkərdələri arasında Fərhad adlı bir qoşun başçısı qeyd edilir. "Kitabi-mücmələt-təvarix v-əl-qisəs" əsərinin müəllifi bu haqqda öz fikrini belə ifadə edir: "…onun (Xosrovun) hərəmxanasında on iki min nəfər qadın yaşayırdı. Rum qeysərinin qızı Məryəm, Bəhramdoxt, Gurduyə və dünya gözəli olan Şirin onlardan idi. Sipəhbod Fərhad ona aşiq olur…Nəticədə, izləri indi də Bisütun dağında qalan işlər görməyə məcbur edilir."
XII əsr farsdilli Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani (1120–1199) divanında bir neçə yerdə Xosrov, Şirin və Fərhadın adlarını çəkir. Bu misralarda şair Xosrovun şövkətinə, Şirinin fədakarlığına və Fərhadın sənətkarlığına işarə edir. Xəqani məşhur "Mədain xərabələri" qəsidəsində bir neçə misranı da Xosrov Pərvizin büsatının pozulub fənaya uğramasına həsr etmişdir. Burada Şirinin də adı çəkilir:
| | Kəsranın qızıl narıncı, Pərvizin altun heyvası, Tamam bada getdi, yerlə bərabər oldu. Pərviz ki, hər məclisdə süfrəsinə qızıl tərxun düzüb, | |
Yazılı ədəbiyyatda
Nizaminin versiyası
"Xosrov və Şirin" əfsanəsi ilk dəfə 1180–1181-ci illərdə (hicri 576) Nizami Gəncəvinin ölməz qələmi ilə ölməz bir eşq poemasına çevrilmiş və dünya mədəniyyəti xəzinəsini daha da zənginləşdirmişdir. 12112 misradan ibarət olan bu poema əruz vəzninin "həzəce-müsəddəse-məqsure-məxzuf" bəhrində yazılmışdır. Nizami bu əsəri Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və Qızıl Arslanın (1186–1191) da adları çəkilir.
Dəhləvinin versiyası
Dehləvinin 1298-ci ildə yazdığı "Şirin və Xosrov" poemasının məzmunu, poemanın tərkib hissələri təxminən Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında olduğu kimidir. Əsərdə iştirak edən obrazlar, baş verən hadisələr də əsas etibarilə Nizami əsərində təsvir olunduğu kimidir. Hətta, bu əsəri bir növ iqtibas da adlandırmaq olar. Lakin, Dehləvi öz zövqüncə, eləcə də, dövrünün, mühitinin tələblərinə uyğun şəkildə əsərinin süjetində bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmiş, poemada müəyyən epizodları artırıb-əksiltmişdir.
Şair çalışmışdır ki, əsərin məzmunu, onun ana xətti saray əhval-ruhiyyəsinə, hakim təbəqənin amal və arzusuna uyğun gəlsin, hadisələri dövrünün zadəgan mühitinə uyğun bir tərzdə nəzmə çəksin. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən Dehləvi Nizami əsərində əsas qəhrəman olan Şirin obrazını ikinci yerə, şahzadə Xosrov obrazını isə ön plana çəkmişdir. Digər tərəfdən də, Fərhadı adı bir zəhmətkeş kimi yox, Çin şahzadəsi, Çin xaqan nəslinə mənsub bir şəxs kimi təsvir tərənnüm etmişdir.
Nəvainin versiyası
Əlişir Nəvai "Fərhad və Şirin" poemasını 1484-cü ildə yazmışdır. Əsər Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasına nəzirə yazılmışdır və vəzni də Nizamidə olduğu kimi həzəc bəhridir, lakin Nəvainin "Fərhad və Şirin"i həm də, özündən əvvəlki bütün eyni məzmunlu əsərlərdən fərqlənən yeni bir əsərdir.
Bu əsəri fərqləndirən birinci xüsusiyyət budur ki, Nəvai özündən əvvəlki bütün şairlər kimi, əsəri fars dilində yox, öz dilində — özbək dilində yazmışdır. Digər yenilik isə, əsərdə özbək xalqının, türkdilli xalqların adət-ənənə, istək və arzularının tərənnüm edilməsidir. Əsərdə surətlər, hadisələr, məqsəd və hədəf tamamilə başqadır. Burada yeni tipli şəxslər təsvir olunmuş, əsərin məzmunu, həm də qəhrəmanı Nizami əsərindən tamamilə fərqlidir.
Hatifinin versiyası
Hatifinin "Şirin və Xosrov" məsnəvisinin məzmunu, tərkib hissələri, quruluşu təxminən Nizaminin "Xosrov və Şirin" məsnəvisində olduğu kimidir. Şair Nizaminin qoyduğu məsələləri bir növ ixtisara salıb, həm də onlarda öz zövq və səliqəsinə uyğun bəzi dəyişikliklər əmələ gətirmişdir.
Hatifi əsərini o yerdən başlayır ki, artıq Xosrov böyüyüb ova çıxmışdır. Əsas hadisələr Nizami əsərində olduğu kimi təkrar olunsa da, Hatifi əsərdə müəyyən yeniliklərə, bəzi artırıb-əksiltmələrə yol vermişdir.
Vəhşinin versiyası
Fars şairi "Fərhad və Şirin" poemasını Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə yazmışdır. Şair poemanı tamamlaya bilmədən dünyasını dəyişmişdir. Vəhşinin vəfatından təxminən 250 il sonra, təxəllüsü ilə yazan Mirzə Şəfi Şirazi həmin əsəri tamamlamağı öhdəsinə götürmüşdür, lakin əcəl ona da imkan verməmiş, poema yenə yarımçıq qalmışdır. Vüsalın vəfatından bir neçə il sonra, təxəllüslü bir şair əsəri tamamlamağı öz öhdəsinə götürmüşdür. O, Vəhşi və Vüsalın əsərinə 608 misra artırmaqla əsəri başa çatdırmışdır.
Vəhşinin "Fərhad və Şirin" poeması yarımçıq olmasına baxmayaraq, Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasından sonra bu mövzuda yazılmış ən güclü əsər hesab edilir.
Ərdəbilinin versiyası
XIV əsr Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili, 1369-cu ildə Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasının təsiri ilə "Fərhadnamə" adlı poema yazmışdır. Şair bu əsəri Təbrizdə hökm sürən Cəlairilər sülaləsindən Bahadır xan Sultan Üveys Cəlayırə ithaf etmişdir.
Kövsərinin versiyası
XVII əsr Azərbaycan şairi Kövsəri "Şirin və Fərhad" poemasını 1605-ci ildə yazmışdır. 7650 misradan ibarət olan "Şirin və Fərhad" əsərini ənənəyə əsasən Kövsəri dövrünün hökmdarı I Şah Abbasın mədhi ilə başlasa da, elə başlanğıcda mədhdən şikayətə keçib, zəmanəsində elmə, hünərə qiymət verilməməsindən danışır, sözün, kəlamın xiridarı olmadığından söz açır.
İstinadlar
- Şəmistan Mikayılov. Azərbaycan ədəbiyyatında at mənəvi dəyər kimi. "Təhsil problemləri", 8 – 15 iyul 2016-cı il, səh. 4–6.
- Əbu Əli Məhəmməd Beləminin Təbəri Tarixi tərcüməsi. Cəvad Məşkurun müqəddimə və qeydləri ilə. Tehran kitabxanasının nəşri, şəmsi 1337, s. 22–221
- Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 22
- Y. E. Bertels – Böyük Azərbaycan şairi Nizami, Bakı, 1940, səh. 62
- Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 31
- Qətran Təbrizi – Divan, 1333, səh. 459
- Fəxrəddin Gürgani – Veys və Ramin, tərtib edəni Məhəmməd Cəfər Məhcub, Tehran, 1959, səh. 353
- Fəxrəddin Gürgani – Veys və Ramin, tərtib edəni Məhəmməd Cəfər Məhcub, Tehran, 1959, səh. 110
- Sepəhbod, sipəhbud – Sasanilər dövlətində hərbi vəzifə, ordu komandiri.
- Dastan yazan şair Nizami. Əli Əkbər Şəhabi., Tehran, 1337, səh. 175
- Tarixlərin və hekayətlərin qısa kitabı. Şairlərin şahı Bəharın düzəlişi. Tehran, 1339, şəmsi, s. 87
- Quranın 44-cü surəsinin 26-cı ayəsinə işarədir.
- Xaqani Şirvani - Seçilmiş əsərləri, Tərtib edən: Məmmədağa Sultanov, Bakı, 2004
- Nizami – Xosrov və Şirin, Bakı, 1962, səh. 305
"Beş yüz yetmiş altı keçdi hicrətdən
Belə xal görmədim gözəllərdə mən." - Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında "Xosrov və Şirin" mövzusu, Bakı, 1970, səh. 142
- Q. Beqdeli-Şərq ədəbiyyatında "Xosrov və Şirin" mövzusu, Bakı, Elm, 1970, səh. 182
- Beqdeli,184
- Beqdeli, 205
- Məhəmmədəli Tərbiyət – Danişməndani-Azərbaycan, Tehran, 1314, səh. 251
- Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Bakı, 1960, səh. 204
Ədəbiyyat
- Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında Xosrov və Şirin mövzusu, Bakı, Elm, 1970
Həmçinin bax
portalı portalı |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xosrov ve Sirin Yaxin Serqde genis yayilmis efsanedir Efsane Sasani sahi II Xosrov ve xristian sahzade Sirinin esq macerasina esaslanir Bu efsaneni ilk defe yazili edebiyyatda istifade eden Firdovsi olmusdur O ozunun meshur Sahname sinde Xosrov ve Sirin in tarixcesine de toxunmusdur lakin Sahname de Firdovsi hadiselere tarixi cehetden yanasmis mehebbet meselelerine o qeder de toxunmamisdir Xosrovun cimen Sirini gormesiFerhadin Sirinle gorusmesiSiruyenin Xosrovu oldurmesi Firdovsiden sonra 1180 ci ilde Nizami Gencevi bu movzuya muraciet ederek Atabey Semseddin Mehemmed Cahan Pehlevan Eldegizin 1173 1186 sifarisi ile ilk defe Xosrov ve Sirin efsanesi esasinda musteqil mesnevi yazmisdir Nizaminden sonra bu movzu butun serq edebiyyatinin en meshur movzularindan birine cevrilmis ve Nizaminin Xosrov ve Sirin eserinin tesiri ile onlarla oxsar mesneviler yazilmisdir MezmunuXeberdarliq Yazinin davami eserin mezmunu haqqinda melumat ehtiva edir Hadiseler Xosrovun dogulmasi ve tehsilinin tesviri ile baslayir Bundan sonra Xosrovun kendcinin evinde eylenmesi ve atasi terefinden bu hereketine gore danlanmasi tesvir edilir Xosrov uzr isteyir ve tovbe edir Sah IV Hormuz oglunu bagislayir Hemin gece Xosrov yuxuda babasi Enusirevani gorur ve Enusirevan ona Sirin adli arvad adli at adli musiqici ve sahliq haqqinda xos xeber verir Xosrovun yaxin dostu olan ressam Sapur sahzadeye Azerbaycan hokmdari Mehinbanu ve onun gozeller gozeli qardasi qizi Sirinden behs edir Sapurun tesvirini esiden Xosrov gorusmeden Azerbaycan sahzadesi Sirine vurulur Sapur Sirini axtarmaq ucun Azerbaycana yola dusur Sirini tapdiqdan sonra Sapur Xosrovun seklini ona gosterir Sirin Xosrova vurulur ve Sapura qosularaq Azerbaycandan Sasanilerin paytaxti Medaine qacir Hemin dovrde atasinin qezebinden qorunmaq isteyen Xosrov da Azerbaycana qacir ve Sirini axtarmaga baslayir Yolda Xosrov cayda saclarini yuyan cilpaq Sirini gorur Sirin de onu gorur lakin Xosrov kendli paltari geyindiyinden onlar tanis olmurlar Xosrov Azerbaycana catir ve Azerbaycan hokmdari Mehinbanu leqebli Samira terefinden sahlara layiq terzde qarsilanir hemcinin Sirinin Medaine qacdigini da oyrenir Yeniden Sapur Sirini getirmek ucun gonderilir Sirin yeniden Ermenzemine catdiqda atasinin olumu sebebiyle Xosrov Medaine qayitmali olur Xosrov Behram Cubin terefinden taxtdan devrildikden sonra Azerbaycana qacir Azerbaycanda Xosrov nehayet ki Sirinle gorusur lakin Sirin Xosrova ere getmeye razi olmur ve ilk once taxtini geri qaytarmagi teleb edir Bundan sonra Sirini Ermenzeminde qoyan Xosrov Konstantinopola gedir Bizans qeyseri qizi evleneceyi teqdirde Behram Cubine qarsi muharibede Xosrova komek edeceyini bildirir Hemcinin Xosrov Meryemin sag oldugu muddetde basqa bir qadinla evlenmeyeceyine de soz vermeye mecbur olur Bundan sonra dusmenlerini meglub eden Xosrov yeniden Sasani taxtini elde edir Qisqanc Meryem Xosrovu Sirinden ayri salir Hemin dovrde Sirine asiq olan Ferhad adli heykeltaras esq meydaninda Xosrova reqib cixir Ferhadla bacara bilmeyeceyini anlayan Xosrov ona mumkun olmayan bir is Bisutun dagini yarib yol cekmeyi tapsirir Ferhad isi tamamladigi teqdirde Xosrovun ona Sirinle evlenmeye icaze vereceyi umidi ile ise baslayir lakin bir muddet sonra Xosrov Ferhadin yanina elci gondererek Sirinin saxta olum xeberini verir Sirinin olum xeberini esiden Ferhad ozunu dagdan atir ve olur Sirine mektub yazan Xosrov Ferhadin olumune gore bassagligi verir Bu hadiseden bir meddet sonra Meryem de olur ve Sirin Xosrovun bassagligi mektubuna bassagligi mektubu ile cavab vermeli olur Bundan sonra Xosrov Sirinle nikahsiz elaqeye girmeye cehd etse de Sirin bundan qeti sekilde imtina edir Xosrov Sapurun mesleheti ile Isfahana gedir ve burada Seker adli bir qadinla yaxinliq edir lakin bir muddet sonra Xosrov Sekerden bezir ve Qesri Sirine yola duserek Sirini gormek isteyir lakin Xosrovun serxos oldugunu goren Sirin onu qalaya buraxmir Sirin Sekerle yaxiniligina gore Xosrovu mezemmet edir Xosrov uzgun halda oz sarayina qayidir Bir muddet sonra Sirin Xosrova ere getmeye razilasir lakin bu zaman Xosrovun Meryemden olan oglu da Sirine asiq olur Evlilikden sonra II Qubad atasi Xosrov Pervizi oldurur ve Sirine xeber gonderir ki bir hefte sonra onunla evlenmelidi Sirin bir sertle razilasir ki Qubad Xosrov ucun layiqli defn merasimi teskil etsin Qubad ele de edir lakin defn zamani qubada ere getmemek ucun Sirin Xosrovun mezari basinda ozunu oldurur Xosrov ve Sirin bir mezarda defn olunur Efsane haqqinda menbelerXosrov ve Sirin haqqinda melumat veren ilkin menbelerden biri ereb yazicisi Ebu Osman Omer ibn Behr El Cahizin 773 869 El muhasin v el ezdad eseridir Muxtelif tarixi hadiseler revayetler ve letifelerden ibaret olan bu eserde Xosrov ve Sirin haqqinda da bir nece hekaye vardir Xosrov ve Sirinden behs eden diger ereb muellifi Ebu Cefer Mehemmed ibn Cerir et Teberidir 838 923 O Tarixi Teberi adli meshur eserini Cahizin eserinden yarim esr sonra yazmisdir Muellif Xosrovun hakimiyyeti dovrunu genis tesvir etmisdir Eserde Xosrov ve Sirinin mehebbetine de yer verilmisdir Teberi Xosrovun ceh celali haqqinda yazir Onun qizildan bir texti vardi adina texti tagdis deyerdiler Sebdiz adli bir ati da vardi ki butun atlardan dord qaris hundur idi Xosrovun yediyi teamdan ona da vererdiler O olende Xosrov onun suretini Bisutun dagina hekk etdirmisdi Onun rumlu kenizlerinden Sirin adli bir arvadi var idi ki butun Rum ve turk olkesinde ondan gozeli yox idi Tarixi Teberi ni 963 cu ilde Mensur ibn Nuh Samaninin 963 976 tesebbusu ile meshur Samani tarixcisi Ebu Eli Mehemmed el Belemi 996 fars diline cevirmis ve oraya coxlu epizod ve melumat artirmisdir Ferhad onun Sirine asiq olmasi ve facieli olumu haqqindaki melumat buna misal ola biler Hemcinin tedqiqatcilarin fikrince Belemi Nizami Genceviden evvel Ferhad ve Sirin haqqinda hadiseni qeleme almis ilk muellifdir Xosrov ve Sirin movzusu fars dilinde ilk defe Hekim Ebul Qasim Fridovsi Tusi 934 941 1020 terefinden meshur Sahname eserinde nezme cekilmisdir lakin Sahname de Firdovsi hadiselere tarixi cehetden yanasmis mehebbet meselelerine o qeder de toxunmamisdir Y E Bertels qeyd edir ki Firdovsi zamaninda Xosrov haqqindaki revayet cox genis yayilmis imis ki sair revayetlerden cox az danismagi lazim gormus hokmdar Xosrovun tarixini nezme cekerek Xosrovla Sirinin munasibieti uzerinde cox dayanmamisdir Xosrov ve Sirin movzusundan behs eden muelliflerden biri de Sealibidir 961 1038 Ebumensur oz Sahnameyi Sealibi eserinde bir cox hadiseleri qisa tesvir etmis olsa da bezi hadiseler haqqinda qiymetli melumatlar vermisdir Onun yazilarindan aydin gorunur ki Sealibi bir cox alim ve yazicilarin o cumleden Firdovsi Teberi ibn Xordadbeh Ibn el Kelbi Hemze Isfahani Mesudi Yequbi ve basqalarinin eserlerinden istifade etmisdir Bu eser meselelerin qoyulusu ayri ayri hadiselerin izahi ve isiqlandirilmasi cehetden Nizaminin Xosrov ve Sirin eserine daha yaxindir Bir cox sehneler vardir ki Sealibinin ve Nizaminin eserlerinde eyniyyet teskil edir ve butun bunlari nezere alan tedqiqatcilar Nizaminin Xosrov ve Sirin eserini yazarken Sealibinin eserinden de faydalandigini qeyd edirler X esrin axirlarinda yasayib yaratmis Emir Ebul Hesen ibn Ilyas Agaci ve XI esrin evvellerinde yasayib yaratmis Qetran Tebrizi 1012 1088 de oz eserlerinde Xosrov ve Sirin efsanesi haqqinda danismis ve Ferhadin adini cekmisler Qetranin qeside ve tarixi menzumelerinde sifahi xalq edebiyyatina aid motivlere tez tez rast gelinir Hemcinin ehtimal ki Qetran Tebrizi Ferhadin adini xalq edebiyyatindan goturerek ilk defe yazili edebiyyata daxil eden sairlerden biridir Qetran bir cox tekbeytlerinde Ferhadin adini cekmis ve onu xosrovun reqibi kimi teqdim etmisdir Hesed aparani Ferhad kimi zehmet yataginda olsun Dostu Pervizle Sirin kimi sevinc venazla yasasin Seddadi sahi hemise oz baxtindan saddir O olkede Perviz kimidir bedxahi ise Ferhada benzeyir XI esrin ortalarinda Xarezmde yasayib yaratmis edib Sabir de Xosrov ve Sirin haqqinda danismis onun muasiri olan ozunun Veys ve Ramin eserinde Xosrov ve Sirinin adlarini cekmisdir Sirinin eli Xosrovun tacini tutan kimi Gumus ellerle qizil camdan yapisdi Emin ol ki ne qeder Ramine mehebbet beslesen O bizim Xosrovumuz sen ise bizim Sirinimizsen XII esrin moteber tarixi senedi 520 1126 ci ilde qeleme alinan Kitabi mucmelet tevarix v el qises eserinde muellifi namelumdur Xosrovun ceh celalindan Sirin haqqinda verilen maraqli melumatdan elave Xosrovun Behramdoxt adlanan diger bir mesuqesinin de adi cekilmis hemcinin Ferhad haqqinda behs olunmusdur Ferhadin tarixi bir sexsiyyet olduguna isare eden muellif burada onu hem muhendis memar hem de sepehbod adlandirir Eli Ekber Sehabi ise qeyd edir ki bu mesele aglabatandir cunki kecmisde Ferhad adini ancaq Eskanilerin sahlari sahzadeleri serkerdeleri ve diger dovlet xadimleri dasiyarmis Firdovsinin Sahname sinde de Xosrovun serkerdeleri arasinda Ferhad adli bir qosun bascisi qeyd edilir Kitabi mucmelet tevarix v el qises eserinin muellifi bu haqqda oz fikrini bele ifade edir onun Xosrovun heremxanasinda on iki min nefer qadin yasayirdi Rum qeyserinin qizi Meryem Behramdoxt Gurduye ve dunya gozeli olan Sirin onlardan idi Sipehbod Ferhad ona asiq olur Neticede izleri indi de Bisutun daginda qalan isler gormeye mecbur edilir XII esr farsdilli Azerbaycan sairi Xaqani Sirvani 1120 1199 divaninda bir nece yerde Xosrov Sirin ve Ferhadin adlarini cekir Bu misralarda sair Xosrovun sovketine Sirinin fedakarligina ve Ferhadin senetkarligina isare edir Xeqani meshur Medain xerabeleri qesidesinde bir nece misrani da Xosrov Pervizin busatinin pozulub fenaya ugramasina hesr etmisdir Burada Sirinin de adi cekilir Kesranin qizil narinci Pervizin altun heyvasi Tamam bada getdi yerle beraber oldu Perviz ki her meclisde sufresine qizil terxun duzub Zer ziverile sufreni bir gulzara cevirerdi Indi Perviz yox olmusdur hec adini da cekme Sufrede qizil terxun hani Sen get kemtereku ayesini oxu Sorursan ki indi o tacverler hara getmisler Artiq torpagin qarni onlardan ebedi hamiledir Meynenin yetirdiyi serab Sirin ureyinin qanindandir Kendlinin duzeltdiyi kup Pervizin cesedindendir Yazili edebiyyatdaNizaminin versiyasi Esas meqale Xosrov ve Sirin Nizami Xosrov ve Sirin efsanesi ilk defe 1180 1181 ci illerde hicri 576 Nizami Gencevinin olmez qelemi ile olmez bir esq poemasina cevrilmis ve dunya medeniyyeti xezinesini daha da zenginlesdirmisdir 12112 misradan ibaret olan bu poema eruz vezninin hezece museddese meqsure mexzuf behrinde yazilmisdir Nizami bu eseri Atabey Semseddin Mehemmed Cahan Pehlevan Eldegize 1173 1186 ithaf etmisdir Eserde Cahan Pehlevandan basqa Togrul ibn Arslan Selcuqi 1178 1194 ve Qizil Arslanin 1186 1191 da adlari cekilir Dehlevinin versiyasi Esas meqale Sirin ve Xosrov Dehlevi Dehlevinin 1298 ci ilde yazdigi Sirin ve Xosrov poemasinin mezmunu poemanin terkib hisseleri texminen Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasinda oldugu kimidir Eserde istirak eden obrazlar bas veren hadiseler de esas etibarile Nizami eserinde tesvir olundugu kimidir Hetta bu eseri bir nov iqtibas da adlandirmaq olar Lakin Dehlevi oz zovqunce elece de dovrunun muhitinin teleblerine uygun sekilde eserinin sujetinde bezi deyisiklikler emele getirmis poemada mueyyen epizodlari artirib eksiltmisdir Sair calismisdir ki eserin mezmunu onun ana xetti saray ehval ruhiyyesine hakim tebeqenin amal ve arzusuna uygun gelsin hadiseleri dovrunun zadegan muhitine uygun bir terzde nezme ceksin Mehz bu noqteyi nezerden Dehlevi Nizami eserinde esas qehreman olan Sirin obrazini ikinci yere sahzade Xosrov obrazini ise on plana cekmisdir Diger terefden de Ferhadi adi bir zehmetkes kimi yox Cin sahzadesi Cin xaqan nesline mensub bir sexs kimi tesvir terennum etmisdir Nevainin versiyasi Esas meqale Ferhad ve Sirin Nevai Elisir Nevai Ferhad ve Sirin poemasini 1484 cu ilde yazmisdir Eser Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasina nezire yazilmisdir ve vezni de Nizamide oldugu kimi hezec behridir lakin Nevainin Ferhad ve Sirin i hem de ozunden evvelki butun eyni mezmunlu eserlerden ferqlenen yeni bir eserdir Bu eseri ferqlendiren birinci xususiyyet budur ki Nevai ozunden evvelki butun sairler kimi eseri fars dilinde yox oz dilinde ozbek dilinde yazmisdir Diger yenilik ise eserde ozbek xalqinin turkdilli xalqlarin adet enene istek ve arzularinin terennum edilmesidir Eserde suretler hadiseler meqsed ve hedef tamamile basqadir Burada yeni tipli sexsler tesvir olunmus eserin mezmunu hem de qehremani Nizami eserinden tamamile ferqlidir Hatifinin versiyasi Esas meqale Sirin ve Xosrov Hatifi Hatifinin Sirin ve Xosrov mesnevisinin mezmunu terkib hisseleri qurulusu texminen Nizaminin Xosrov ve Sirin mesnevisinde oldugu kimidir Sair Nizaminin qoydugu meseleleri bir nov ixtisara salib hem de onlarda oz zovq ve seliqesine uygun bezi deyisiklikler emele getirmisdir Hatifi eserini o yerden baslayir ki artiq Xosrov boyuyub ova cixmisdir Esas hadiseler Nizami eserinde oldugu kimi tekrar olunsa da Hatifi eserde mueyyen yeniliklere bezi artirib eksiltmelere yol vermisdir Vehsinin versiyasi Esas meqale Ferhad ve Sirin Vehsi Fars sairi Ferhad ve Sirin poemasini Nizami Gencevinin Xosrov ve Sirin poemasinin tesiri ile yazmisdir Sair poemani tamamlaya bilmeden dunyasini deyismisdir Vehsinin vefatindan texminen 250 il sonra texellusu ile yazan Mirze Sefi Sirazi hemin eseri tamamlamagi ohdesine goturmusdur lakin ecel ona da imkan vermemis poema yene yarimciq qalmisdir Vusalin vefatindan bir nece il sonra texelluslu bir sair eseri tamamlamagi oz ohdesine goturmusdur O Vehsi ve Vusalin eserine 608 misra artirmaqla eseri basa catdirmisdir Vehsinin Ferhad ve Sirin poemasi yarimciq olmasina baxmayaraq Nizaminin Xosrov ve Sirin poemasindan sonra bu movzuda yazilmis en guclu eser hesab edilir Erdebilinin versiyasi Esas meqale Ferhadname Erdebili XIV esr Azerbaycan sairi Arif Erdebili 1369 cu ilde Nizami Gencevinin Xosrov ve Sirin poemasinin tesiri ile Ferhadname adli poema yazmisdir Sair bu eseri Tebrizde hokm suren Celairiler sulalesinden Bahadir xan Sultan Uveys Celayire ithaf etmisdir Kovserinin versiyasi Esas meqale Sirin ve Ferhad Kovseri XVII esr Azerbaycan sairi Kovseri Sirin ve Ferhad poemasini 1605 ci ilde yazmisdir 7650 misradan ibaret olan Sirin ve Ferhad eserini eneneye esasen Kovseri dovrunun hokmdari I Sah Abbasin medhi ile baslasa da ele baslangicda medhden sikayete kecib zemanesinde elme hunere qiymet verilmemesinden danisir sozun kelamin xiridari olmadigindan soz acir IstinadlarSemistan Mikayilov Azerbaycan edebiyyatinda at menevi deyer kimi Tehsil problemleri 8 15 iyul 2016 ci il seh 4 6 Ebu Eli Mehemmed Beleminin Teberi Tarixi tercumesi Cevad Meskurun muqeddime ve qeydleri ile Tehran kitabxanasinin nesri semsi 1337 s 22 221 Q Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki Elm 1970 seh 22 Y E Bertels Boyuk Azerbaycan sairi Nizami Baki 1940 seh 62 Q Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki Elm 1970 seh 31 Qetran Tebrizi Divan 1333 seh 459 Fexreddin Gurgani Veys ve Ramin tertib edeni Mehemmed Cefer Mehcub Tehran 1959 seh 353 Fexreddin Gurgani Veys ve Ramin tertib edeni Mehemmed Cefer Mehcub Tehran 1959 seh 110 Sepehbod sipehbud Sasaniler dovletinde herbi vezife ordu komandiri Dastan yazan sair Nizami Eli Ekber Sehabi Tehran 1337 seh 175 Tarixlerin ve hekayetlerin qisa kitabi Sairlerin sahi Beharin duzelisi Tehran 1339 semsi s 87 Quranin 44 cu suresinin 26 ci ayesine isaredir Xaqani Sirvani Secilmis eserleri Tertib eden Memmedaga Sultanov Baki 2004 Nizami Xosrov ve Sirin Baki 1962 seh 305 Bes yuz yetmis alti kecdi hicretden Bele xal gormedim gozellerde men Q Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki 1970 seh 142 Q Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki Elm 1970 seh 182 Beqdeli 184 Beqdeli 205 Mehemmedeli Terbiyet Danismendani Azerbaycan Tehran 1314 seh 251 Azerbaycan edebiyyati tarixi Baki 1960 seh 204EdebiyyatQ Beqdeli Serq edebiyyatinda Xosrov ve Sirin movzusu Baki Elm 1970Hemcinin baxNizami Gencevi Azerbaycan edebiyyati Fars edebiyyati Turkiye edebiyyati Edebiyyat portali Nizami Gencevi portali