Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Skeptisizm (yun. σκεπτικός – araşdıran) — e.ə. IV əsrin axırında yunan fəlsəfəsində formalaşmış cərəyan. Onun əsasını Pirron qoymuşdur.
Skeptisizmin günümüzdə bir neçə növə ayrıldığını görə bilərik, amma əsas olaraq 3 yerə bölünür: fəlsəfi skeptisizm, elmi skeptisizm, dini skeptisizm.
Elmi skeptiklər o adamlardır ki, onlar elmi biliklərə şübhə ilə yanaşır və hər zaman onları tənqid etməyə hazırdırlar.
Antik skeptisizm
Şübhəçilik Ellinizm və Roma dövrünün ən çox yayılmış fəlsəfi məktəblərindən biri idi. Onun ardıcılları obyektiv həqiqətin dərk olunmasının mümkünlüyünü şübhə altına alırdılar. Skeptiklər hesab edirdilər ki, iki iddia yetərincə dəlillərlə əsaslandırılırsa, onda onlardan hansısa birinə üstünlük verərək onu qəbul etmək olmaz. Bu fikir də onların təliminin əsasını təşkil edirdi. İfrat şübhəçilik aqnostisizmə və nihilizmə (cəmiyyətdə qəbul edilmiş hər bir dəyərin inkar edilməsidir) yaxınlaşır, hətta onu onların bir növü kimi dəyərləndirmək də mümkündür.
Skeptisizm fəlsəfəsi ellinizm dövründə quldarlıq quruluşunun böhranı sonrası yaranmışdır. Onun iki böyük qolu olmuşdur. Onlardan biri m. ö. IV – III yüzilliklərdə Yunanıstanda Pirron, başqası isə miladi II yüzillikdə Roma imperiyasında Sekstus Empirikus tərəfindən yaradılmışdır. Skeptisizmin ideoloji əsasları daha da qədim təlimlərə əsaslanır. Məsələn, hələ ilk yunan məktəblərinin nümayəndələri hər şeyin nisbi, keçici və axıcı olduğunu iddia edirdilər. Bu kimi ideyalar sofistlərin, eleaçıların, eləcə də Platon və Demokritin fəlsəfəsində öz əksini tapmışdır. Ancaq, o zaman bu ideyalar tam formalaşmamış, təlim kimi yalnız ellinizm dövründə yaranmış və “skeptisizm” adlandırılmışdır.
Antik skeptisizmin ən tanınmış nümayəndələri aşağıdakılardır:
Orta əsrlər fəlsəfəsi və müasir fəlsəfədə skeptisizm
XVI—XVII əsrlərdə antik skeptiklərin əsərlərinə marağın artması ilə birlikdə skeptisizm yenidən meydana gəlmiş, inkişaf etdirilmiş ("yeni pirronizm) və Avropada aqnostisizmin yaranması ilə nəticələnmiş. Həmin dövrdə istənilən sahədəki ehkamçılığın tənqid edilməsi ilə bağlı olan skeptisizm azad düşüncənin simvolu çevrilmişdir.[1][3].
Əsas nümayəndəli:
- F.Sançez
- M.Monden
- P.Beyl
- D.Yum
Skeptisizmin tənqidi
Skeptiklər hesab edirlər ki, bilik əminlik tələb edir. Lakin bunu necə müəyyən etmək olar? Teodor Şik və Luiz Von bu haqda yazırlar: "Əgər skeptiklər hesab edirlərsə ki, bilik əminlik tələb edir, bu zaman onlar bunun nə olduğunu bilə bilməzlər." Bu isə öz növbəsində "bilik əminlik tələb edir" ifadəsinin doğruluğunu şübhə altına salır. Məntiq qaydalarına uyğun olaraq, bu ifadəyə əsaslansaq, bütövlüklə skeptisizmi şübhə altına almaq mümkündür. Buna baxmayaq reallıq yalnız məntiqdən (həllolunmaz paradokslarla dolu və yuxarıda sadalanan fikirləri alt-üst edə bilən) ibarət deyil. Bu səbəbdən belə təndiqlərə ehtiyatla yanaşmaq tələb olunur(məsələn, mütləq skeptik olmur. Ona görə də skeptiklərin açıq-aşkar olanlara şübhəli ilə yanaşacağını gözləmək vacib deyil). Bundan başqa formal məntiqin skeptisizmə tətbiq edilməsi, özü-özlüyündə skeptisizmi inkar etmir, əksinə onun həqiqi və ya saxta olması ilə bağlı sualları cavabsız qoyur. Skeptisizmin və relyativizmin təndiqçiləri Yumun "radikal Skeptisizmini" məntiqi cəhətdən iknar olunmaz hesab edirlər[5].
Mənbə
Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 122-123. ISBN . 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.("Antik skeptisizm" bölümü)
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə. Antik fəlsəfə tarixi. Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2016, s. 122-123.
- Wilson, Richard (2009-01-01). Don't Get Fooled Again: A Sceptic's Handbook. Icon. ISBN 9781848310520.
- Popkin, St Louis University (Emeritus) Professor of Philosophy Richard H. (2003-02-21). The History of Scepticism : From Savonarola to Bayle. Oxford University Press, USA. ISBN 9780198026716.
- Bury, Robert Gregg (1933-01-01). Sextus Empiricus: Outlines of Pyrrhonism. Harvard University Press. ISBN 9780674993013.
- Empiricus, Sextus; Annas, Julia; Barnes, Jonathan (2000-07-20). Sextus Empiricus: Outlines of Scepticism. Cambridge University Press. ISBN 9780521778091.
- Burnyeat, Myles (1983-01-01). The Skeptical Tradition. University of California Press. .
- В. П. Лега. Секст Эмпирик: Скептицизм как образ жизни // Mathesis. Из истории античной науки и философии. М., 1991, с. 210—219.
Xarici bağlantılar
- Septisizm, Erişim tarihi: 5 Haziran 2016. 2016-06-25 at the Wayback Machine
- Klein, Peter. "Skepticism". Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Журнал «Скепсис»
- Софисты // Философия: Энциклопедический словарь 2022-04-07 at the Wayback Machine / Под ред. А.А. Ивина. М.: Гардарики. 2004.
- Long, A. A., 2006, From Epicurus to Epictetus 2015-12-11 at the Wayback Machine: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy, Oxford: Oxford University Press, pp. 5-6.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Skeptisizm yun skeptikos arasdiran e e IV esrin axirinda yunan felsefesinde formalasmis cereyan Onun esasini Pirron qoymusdur Antik felsefeYunan felsefeoncesi dovru e e VII yuzilliye qeder Orfizm Homer Hesiod Ferekid Yeddi yunan mudriki EpixarmQedim yunan felsefesi e e VII IV yuzillikler Milet mektebi Fales Anaksimandr Anaksimen Elea mektebi Ksenofan Parmenid Eleyali Zenon Melissus Musteqil filosoflar Heraklit Anaksaqor Empedokl Pifaqorcular Pifaqor Filolaus Hippas Arxitas Alkmeon Qedim yunan atomculari Levkipp Demokrit Sofistler Boyuk sofistler Protaqor Prodikus Qorqias Hippias Kicik sofistler Trasimaxus Likofron Kritius Alkidamas Klassik yunan felsefesi 1 Sokrat ve sokratcilar Kinikler Antisfen Diogen Bion Boristenes Kerkidas Kratet ve Hipparxia Kirenacilar Aristipp Hegesias Annikeris Teodorus Evhemerus Meqaracilar Evklides Stilpon Evbulides Diodorus Kronus Eretriyacilar Elidali Fedon Eretriyali Menedem 2 Platon ve erken platoncular Spevsippus Ksenokrates Polemon Krates Heraklides Eudoksus Arkesilaus 3 Aristotel ve erken peripatetikler Teofrastus Evdemus Straton Dikearxus Aristarxus Demetri AristoksenusEllinizm dovrunun felsefesi e e IV I yuzillikler Skeptisizm Pirron Enesidemus Aqrippa Epikurculuk Epikur Lukretius Peripatetizm Rodoslu Andronikus Platonizm Karneades Kliptomaxus Filon Larissali Stoaciliq Erken dovr Kitiyali Zenon Xrisippus Kleantes Orta dovr Panetius PosidoniusQedim Roma dovrunun felsefesi I V yuzillikler Skeptisizm Sekst Empirik Stoaciliq Seneka Epiktet Mark Avreli Siseron Peripatetizm Afrodisiali Aleksandr Orta platonizm Alkinous Apuleyus Qalen Plutarx Maksim Filon Selsus Teon Neoplatonizm Roma mektebi Ammonius Sakkas Plotin Porfirius Amelius Apameya mektebi Yamblix Sopater Perqama mektebi Sallustius Yulian Avqust Afina mektebi Afinali Plutarx Proklus Marinus Simplikius Damaskius Iskenderiyye mektebi Hierokles Hipatiya Ioann Filoponus Antik dini telimler Qnostisizm Hermetizm Mitraizm Neopifaqorculuq Apollonius Nikomaxus Numenius Moderatus Erken Xristian felsefesi Klement Origen Avqustin Avrelius Boesius Saxta Dionisius Areopagit Skeptisizmin gunumuzde bir nece nove ayrildigini gore bilerik amma esas olaraq 3 yere bolunur felsefi skeptisizm elmi skeptisizm dini skeptisizm Elmi skeptikler o adamlardir ki onlar elmi biliklere subhe ile yanasir ve her zaman onlari tenqid etmeye hazirdirlar Antik skeptisizmSubhecilik Ellinizm ve Roma dovrunun en cox yayilmis felsefi mekteblerinden biri idi Onun ardicillari obyektiv heqiqetin derk olunmasinin mumkunluyunu subhe altina alirdilar Skeptikler hesab edirdiler ki iki iddia yeterince delillerle esaslandirilirsa onda onlardan hansisa birine ustunluk vererek onu qebul etmek olmaz Bu fikir de onlarin teliminin esasini teskil edirdi Ifrat subhecilik aqnostisizme ve nihilizme cemiyyetde qebul edilmis her bir deyerin inkar edilmesidir yaxinlasir hetta onu onlarin bir novu kimi deyerlendirmek de mumkundur Skeptisizm felsefesi ellinizm dovrunde quldarliq qurulusunun bohrani sonrasi yaranmisdir Onun iki boyuk qolu olmusdur Onlardan biri m o IV III yuzilliklerde Yunanistanda Pirron basqasi ise miladi II yuzillikde Roma imperiyasinda Sekstus Empirikus terefinden yaradilmisdir Skeptisizmin ideoloji esaslari daha da qedim telimlere esaslanir Meselen hele ilk yunan mekteblerinin numayendeleri her seyin nisbi kecici ve axici oldugunu iddia edirdiler Bu kimi ideyalar sofistlerin eleacilarin elece de Platon ve Demokritin felsefesinde oz eksini tapmisdir Ancaq o zaman bu ideyalar tam formalasmamis telim kimi yalniz ellinizm dovrunde yaranmis ve skeptisizm adlandirilmisdir Antik skeptisizmin en taninmis numayendeleri asagidakilardir Pirron Enesidemus Aqrippa Sekstus EmprikusOrta esrler felsefesi ve muasir felsefede skeptisizmXVI XVII esrlerde antik skeptiklerin eserlerine maragin artmasi ile birlikde skeptisizm yeniden meydana gelmis inkisaf etdirilmis yeni pirronizm ve Avropada aqnostisizmin yaranmasi ile neticelenmis Hemin dovrde istenilen sahedeki ehkamciligin tenqid edilmesi ile bagli olan skeptisizm azad dusuncenin simvolu cevrilmisdir 1 3 Esas numayendeli F Sancez M Monden P Beyl D YumSkeptisizmin tenqidiSkeptikler hesab edirler ki bilik eminlik teleb edir Lakin bunu nece mueyyen etmek olar Teodor Sik ve Luiz Von bu haqda yazirlar Eger skeptikler hesab edirlerse ki bilik eminlik teleb edir bu zaman onlar bunun ne oldugunu bile bilmezler Bu ise oz novbesinde bilik eminlik teleb edir ifadesinin dogrulugunu subhe altina salir Mentiq qaydalarina uygun olaraq bu ifadeye esaslansaq butovlukle skeptisizmi subhe altina almaq mumkundur Buna baxmayaq realliq yalniz mentiqden hellolunmaz paradokslarla dolu ve yuxarida sadalanan fikirleri alt ust ede bilen ibaret deyil Bu sebebden bele tendiqlere ehtiyatla yanasmaq teleb olunur meselen mutleq skeptik olmur Ona gore de skeptiklerin aciq askar olanlara subheli ile yanasacagini gozlemek vacib deyil Bundan basqa formal mentiqin skeptisizme tetbiq edilmesi ozu ozluyunde skeptisizmi inkar etmir eksine onun heqiqi ve ya saxta olmasi ile bagli suallari cavabsiz qoyur Skeptisizmin ve relyativizmin tendiqcileri Yumun radikal Skeptisizmini mentiqi cehetden iknar olunmaz hesab edirler 5 MenbeAydin Elizade Antik felsefe tarixi PDF 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 122 123 ISBN 5 89968 061 X 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 08 16 Antik skeptisizm bolumu EdebiyyatAydin Elizade Antik felsefe tarixi Baki 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2016 s 122 123 Wilson Richard 2009 01 01 Don t Get Fooled Again A Sceptic s Handbook Icon ISBN 9781848310520 Popkin St Louis University Emeritus Professor of Philosophy Richard H 2003 02 21 The History of Scepticism From Savonarola to Bayle Oxford University Press USA ISBN 9780198026716 Bury Robert Gregg 1933 01 01 Sextus Empiricus Outlines of Pyrrhonism Harvard University Press ISBN 9780674993013 Empiricus Sextus Annas Julia Barnes Jonathan 2000 07 20 Sextus Empiricus Outlines of Scepticism Cambridge University Press ISBN 9780521778091 Burnyeat Myles 1983 01 01 The Skeptical Tradition University of California Press ISBN 9780520037472 V P Lega Sekst Empirik Skepticizm kak obraz zhizni Mathesis Iz istorii antichnoj nauki i filosofii M 1991 s 210 219 Xarici baglantilarSeptisizm Erisim tarihi 5 Haziran 2016 2016 06 25 at the Wayback Machine Klein Peter Skepticism Stanford Encyclopedia of Philosophy Zhurnal Skepsis Sofisty Filosofiya Enciklopedicheskij slovar 2022 04 07 at the Wayback Machine Pod red A A Ivina M Gardariki 2004 Long A A 2006 From Epicurus to Epictetus 2015 12 11 at the Wayback Machine Studies in Hellenistic and Roman Philosophy Oxford Oxford University Press pp 5 6