Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Müasir fəlsəfə — XIX əsrin sonlarından bu günə qədər olan fəlsəfi fikirlərdir. Bu dövrün filosofları indiyə qədər var olan bir çox fəlsəfi fikirləri qəbul etməklə yanaşı bir çox yeni fəlsəfi fikir də yaratmışdır. Bu dövrdə Ziqmund Freydin "freydizmi" , Ogüst Kontun " pozitivizmi" , Ralf Uold Emersonun "Transsendentalizmi" kimi fikirlərlə yanaşı "Postanarxizm" və "SSRİ fəlsəfəsi" kimi bir çox fəlsəfi fikirlər meydana gəlmişşdir.
Freydizm
Psixologiyada nəzəriyyədir. Fəlsəfi konsepsiya kimi psixoanalizin əsaslandırılması Ziqmund Freydin adı ilə bağlıdır. Avstriyalı həkim– psixiatr Z. Freyd (1856–1939) psixoanalizi fəlsəfi antropoloji prinsip səviyyəsinə qaldırdı.
Freydə görə, şüurlu "mən" iki obyektiv qüvvənin– "o" ilə cəmiyyət qaydalarının mübarizəsi meydanına dönür. "Kütlə psixologiyası və insan "mən"inin analizi" əsərində isə Freyd sosial əlaqələrin təbiətindən söz açır. Kütlə psixologiyasının spesifik cəhətini onun qeyri– şüuru, təhtəlşüur olaraq lider və başçıya pərəstiş etməsində görür. "Moisey və monoteizm" əsərində dinə qarşı çıxış edərək iki əks qüvvənin– həyatla ölümün əbədi mübarizəsinin psixoloji əsaslarını şərh edir.
Təhtəlşüur haqqında Freyd təlimi psixoanalizin elə müddəalarına əsaslanmışdır ki, burada psixoloji narahatlıqlar, zədələr, affektlər, arzuların həyata keçməməsi və s.– nin insanı ömrü boyu izləməsi göstərilir. Bunlar özünü nevroz formasında təzahür etdirir.
Freydə görə, ona qədərki fəlsəfənin ən böyük günahı o idi ki, təhtəlşüur problemi onun tədqiqat predmeti olmamışdır. Tədqiqat predmeti əql, şüur olmuşdur. Doğrudur, Freyd etiraf edirdi ki, şüurun öyrənilməsi vacib şərtdir. Əslində şüur dünyada insanın oriyentasiya götürməsinə imkan verir, özünün "Mən"– ni (ego) formalaşdırmağa şərait yaradır. Lakin "Mən"– dən başqa fərdin şüuru, insan psixikası, Freydə görə, özünə daha iki strukturu daxil edir: "Fövqəl– Mən" (Super ego)– psixikası daxilinə keçirilmiş sosial əhəmiyyətli motivlər, requlyatorlar və həmçinin "o" (İd) təhtəlşüurun "mikrodünyası".
Freydin təlimini inkişaf etdirən şagirdləri içərisində K. Yunq (1875–1964) özünəməxsus yer tutur. Əgər Freydin xidməti təhtəlşüurun "mikrodünyası"nın təhlili idisə, Yunq da öz növbəsində təhtəlşüuru öyrənərək onun ayrı– ayrı yaratdıqları (arxetipləri) ilə struktur, obrazlar mədəniyyəti üçün ümumi oxşarlığını göstərmişdir. O, elmi dövriyyəyə "kollektiv təhtəlşüur" anlıyışını gətirmişdir. "Psixoloji tiplər" əsərinin girişində Yunq Platon və Aristotelin iki, tamamilə bir– birindən fərqli olan insan naturası olması haqqında Heynenin qeydlərini təhlil edir. Bunlardan biri xəyalpərvər naturadır, mistik Platon naturasıdır ki, öz qəlbinin gizli yerlərindən xristian ideyalarını və ona müvafiq gələn simvolları yaradır. Aristotel naturası isə praktikdir, hər şeyi qaydaya salandır. Həmin ideyalardan və simvollardan möhkəm ehkamlar və kult sistemi yaradır.
Yunq pisxoloji tipləri iki böyük qrupa bölür: bunlar introversiya tipi və ekstraversiya tipləridir. Fərddə müxtəlif funksiyalar: 1. təfəkkür; 2. emosiya; 3. hiss; 4. intuisiya hökm sürür.
Psixoloji tiplər ümumi psixik proseslərlə şərtlənir ki, bunu da K. Yunq "kollektiv təhtəlşüur" adlandırmışdır. Fərdi şəxsiyyət psixoloji prosesin hissəsi, kəsiyi, yaxud nümayəndəsidir ki, o, hər bir canlıda onun anadangəlmə xassəsi kimi əks olunmuşdur. Fərdin obraz tərzinin anadangəlmə xüsusiyyətləri Yunqa görə, instinkt adlanır. O yazırdı ki, obyektin bu psixi xüsusiyyətini arxetip kimi ifadə etməyi məsləhət gördüm. Arxetip anlayışı nə deməkdir? Yunq buna belə bir izahat vermişdir. Arxetip "ibtidai obraz" olub burada kollektiv təhtəlşüurun məzmunu şüurda açıq ifadə ounan meyllərlə və baxışlarla təmsil olunmuşdur.
Yunqun dərin məzmunlu əsərlərindən biri "Psixoloji tiplər"dir. Demək olar ki, insan haqqında, onun psixoloji mahiyyəti haqqında bundan güclü və kamil tədqiqat əsəri təsəvvür etmək çətindir.
Yunq yaradıcılığının son dövründə üzünü Şərq fəlsəfəsinə tutub Tibet və Çin fəlsəfə kitablarına psixoloji şərhlər yazdı. Hətta kimyagərliyin yeni psixoloji izahını verdi.
Freydizmi yeni dövrdə yeni Freydizm kimi təbliğ edən alman- amerikan filosofu, sosioloqu Erix Fromm (1900–1980) olmuşdur. Fromm freydizmin sosial tənqidi ilə məşğul olmuşdur. O, faşizmi sosial hadisə kimi tədqiq edən "Adolf Hitler
Nekrofilinin klinik hadisəsi" (1978) əsərini və "Azadlıqdan qaçış" (1941), "Məhəbbət sənəti" (1956), "Ümidlər inqilabı" (1968), "Malik olmaq, yaxud mövcud olmaq" (1976) və s. əsərləri ilə məşhur olmuşdur. Frommun diqqət mərkəzində fərdin subyektiv– şəxsi fəaliyyəti kimi yox, ontoloji fakt kimi götürülmüş insanın mövcudluğunun ziddiyyətləri durur. Fromm aşağıdakı dixotomiyaları fərqləndirməyə çalışır: insanların həyatının təşkilinin patriarxal və matriarxal prinsipləri; avtoritar və humanist şüur; xarakterin istismarçı və reseptiv (üzü yola) tipləri; malikolma və varlıq fərdin həyatının iki üsulu kimi və s. Fromma görə, müasir sivilizasiya insanların fərdi, eqoist cəhətləri ucbatından məhv olacaqdır. "Malikolma ehtirası" sinfi münasibətlərə doğru aparır. Kommunistlərin sinfi mübarizəsi də doğru deyildir. Çünki qeyri– məhdud təlabat prinsipi həyatın məqsədi kimi göstərilir. Hamı daha çox şeyə malik olmağa cəhd edir. Bu isə şübhəsiz siniflərin yaranmasına və onların arasındakı mübarizə isə özlüyündə qlobal miqyasda xalqlar arasında müharibələrə səbəb olacaqdır. "Acgözlük və sülh bir– birini inkar edir". Böyük həyat müəllimləri Budda və Xristos öz sistemlərində mərkəzi yeri ona vermişdilər ki, mülkiyyətə malik olmadan yaşamağı öyrənmək vacibdir.
Pozitivizm
XIX əsrdə meydana çıxan fəlsəfi cərəyanlardan biri də pozitivizmdir, banisi fransız filosofu və sosioloqu Ogüst Kont hesab olunur.
Pozitivizm konkret elmləri həqiqi, gerçək biliyin yeganə mənbəyi sayır və fəlsəfi tədqiqatın idraki əhəmiyyətini inkar edir, nəzəri spekulyativliyi, biliklər əldə etməyin vasitəsi kimi abstraktlaşdırmanı qəbul etmirdi. Mahiyyətinə görə pozitvıizm müəyyən münasibətlərdə ifrat məntiqi nəticələrə gətirib çıxarmış empirisizmdir.
Bu cərəyanın idealarına əsasən, cəmiyyətdə baş verən hər hansı bir hadisəni və hər hansı bir insanın hərəkətini onun yaşadığı mühitə baxaraq başa düşmək olar. Misal üçün, pozitivizm cərəyanının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olan Emile Durkheim (fransız) hər kəsə bir individual hərəkət kimi görsənən intihar hadisəsini cəmiyyət tərəfindən təsirləndiyini və ortaya çıxdığını apardığı empirik araşdırmalarla sübut etmişdir, amma təbii ki bütün intihar hadisələri cəmiyyətin təsirindən baş vermir. Durkheim araşdırmalarının nəticəsində müəyyən etmişdir ki, sosial-iqtisadi və yaxud siyasi böhran keçirən, sosial və ya dini dəyərlərin insanların həyatına ifrat dərəcədə təsir edən, insanın azadlığının nəzərə çarpacaq dərəcədə məhdud olduğu cəmiyyətlərdə intihar hadisələrinin sayı adətən yüksək olur. Durkheimin bu möhtəşəm və müasir dünyamızda da ekspertlər tərəfindən istinad edilən araşdırması sosiologiya elminin problemləri dərk etmək cəhətdən nə dərəcədə dəyərli elm olduğunu sübut edir.
İstifadə olunan metodlar statistik məlimatları tədqiqat, intervyular və uzun müddətli zamanda bir qrupun tədqiqat metodlarıdır.
Pozitivizmin inkişafında üç mərhələ fərqləndirilir:
I mərhələ
I mərhələnin nümayəndələri O. Kont, E. Litter, P. Laffit (Fransa), Con Stüart Mill, Herbert Spenser (İngiltərə) olmuşlar. — idrakın inkişafının 3 mərhələsi qanunu (Kont), və məntiq problemləri ilə (Mill) yanaşı pozitivistlər sosiologiyaya da mühüm yer vermişlər
II mərhələ
II mərhələnin — meydana gəlməsi XIX əsrin 70–90-cı illərinə təsadüf edir və obyektiv, real predmetləri hətta formal olaraq qəbul etməyən Max və adları ilə bağlıdır. idrak problemləri subyektivizmə keçən ifrat psixologizm mövqeyindən şərh olunurdu.
III mərhələ
III mərhələ kimi- meydana gəlməsi (O. Neyrat, R. Karnap, M. Şlik və s.) və (Reyxenbax, F. Krauz və s.) fəaliyyəti ilə bağlıdır ki, bunlar da bir çox cərəyanları — , , özündə birləşdirmişdir. Bu mərhələnin nümayəndələri , elmi tədqiqatın strukturu və s. fəlsəfi problemlərə əsas yer verərək, psixologizmi rədd edir, "elm məntiqinin" riyaziyyatla yaxınlaşdırılması, qnoseoloji problemlərin formallaşdırılması yolu ilə getmişlər.
Transsendentalizm
Transsendentalizm 1830–1860-cı illərdə ABŞ-də ədəbi-fəlsəfi hərəkatdır.
1836-cı ildə ABŞ-də Transsendental klubun əsasını qoymuş idealist filosof və yazıçılar qrupuna Ralf Uold Emerson , C. Ripli T. Parker M. Fuller, Henri Devid Toro və başqaları daxil idi. Transsendentalistlər sensualizmə mənfi münasibətini bildirir, Kant və , və fəlsəfəsi ilə öz əlaqəsini qeyd edirdilər.
Onların dünyagörüşünə Amerikan puritanizminin etik-sosial ideyaları, Platonun, ingilis romantik şairlərinin – C. Kolric, U. Vordsvortun "Göl məktəbi", və Jan Jak Russonun baxışları dərin təsir göstərmişdir.
Romantizm və xırda burjua demokratizmi mövqelərindən kapitalizmin amansızlığını tənqid etmiş, sosial münaqişələrin həllində mənəvi özünütəkmilləşdirməyə diqqət yetirmiş, təbiətlə yaxınlaşmağa çağırmışlar.
Bir çox transsendentalistlər ABŞ-da köhnəliyə qarşı fəal çıxış etmişlər. 1841-ci ildə C. Ripli yazıçı H. Qotorn və başqaları ilə birlikdə Boston yaxınlığındakı "Bruk Farm" adlı furyerist koloniya təşkil etmişlər. Baxışları Ralf Uold Emersonun "Təbiət" əsərində tam şəkildə ifadə olunmuş transsendentalistlər və fəlsəfəsinin inkişafında müəyyən iz qoymuşlar.
Postanarxizm
Postanarxizm postmodernizm və qarışığından yaranmış anarxist fəlsəfi cərəyan. Postanarxizm sadə bir fikir olmayıb, Jak Lakan, , Mişel Fuko kimi poststruktualist müəlliflərdən, Ernesto Laklau, və kimi postmarksist müəlliflərin fikirlərinin birliyindən doğmuş, Emma Qoldman, Maks Ştirner, Fridrix Nitsşedən bəhrələnmişdir. Postanarxist filosoflar əsasən klassik anarxizmi tənqid edən anarxist şəxslərdir. Termin 1987-ci ildə postanarxist filosof tərəfindən elmə gətirilmişdir.
Əsas xarakteristikası
- Diskursdakı subyektin yerinin dəyişməsi
- Repressiv hipotezin tənqidi
- Qərb düşüncəsindəki ikili müxalifətin ləğvi
- Cinsi rolların feminist poststruktualizm mövqeyindən dekonstruksiyası.
SSRİ fəlsəfəsi
SSRİ fəlsəfəsi — XX əsr fəlsəfə tarixində demək olar ki, tədqiq olunmamış dövrlərdən biri də sovet dövrü fəlsəfəsidir. 70 il ərzində Sovet İttifaqı adlanan böyük bir ölkədə yayılan və inkişaf edən fəlsəfədən danışmamaq doğru olmazdı. Bu ölkədə nəinki müharibələr, dəhşətli sosial eksperimentlər aparılmış, həmçinin fəlsəfə ilə də məşğul olmuşlar. Sovet quruluşunun hazırkı tənqidçilərinin fikrincə, sovetlər birliyində 10 illərlə fəlsəfə olmamış, intellektual həyat məhv olmuş, ancaq mərkəzi paytaxt şəhərlərində qadağan olunmuş söhbətlər aparılmışdır. Əlbəttə bütün bunlar ağ yalandır. Əslində Sovetlər İttifaqında başdan– başa savadsızlığın ləğvi, əyintilərlə olsa da mədəni inqilabın həyata keçirilməsi mümkün olmuşdur. Bəzilərinin bəyənmədikləri alimlərin əksəriyyəti aristokrat ailələrindən deyil, sadə fəhlə və kəndli ailələrindən çıxmış adamlar olmuşdur. Əslində sovet dövrü bütövlükdə fəlsəfi təhlil baxımından mürəkkəb, maraqlı və həm də dramatik olmuşdur.
XX əsrin 20–30-cu illərində bir sıra görkəmli alim–filosofların məcburi mühacirətə yollanması (onlar bolşeviklərin ideoloji doktrinaları ilə razılaşmırdılar) heç də fəlsəfi həyata son qoymadı. Sovetlər birliyində qalıb işləyən və eləcə də yetişməkdə olan yeni filosof nəsilləri çox çətin bir siyasi dövrdə yaşamalarına, bəzi fikirləri açıq şəkildə deyə bilmədiklərinə, hətta öz ideyalarına görə həyatlarını belə qurban verməklərinə baxmayaraq, fəlsəfə elmini inkişaf etdirmişlər. Əslində hamı xaricə gedə bilməzdi. Yaxud da hamı dissident ola bilməzdi. Bundan başqa, həmin dövrdə yaşamış alimlərin demək olar ki, əksəriyyəti marksizmin həqiqi fəlsəfə olduğuna bütün varlıqları ilə inanmışdılar. Tarixin dəfələrlə sübut etdiyi kimi, həyat öz iradəsini çox zaman diktə etmək qüdrətinə malik olduğundan, həmin dövr alimləri də zamanın göstərişlərinə tabe olmuşdular. Sovet dövrü fəlsəfəsi, onun inkişaf mərhələləri və işlədiyi əsas mövzuları necə səciyyələndirmək olar? Hər şeydən əvvəl, bu dövrü üç mərhələyə bölmək lazımdır.
I mərhələ
Birinci mərhələni şərti olaraq 1922–1930-cu illərlə əlaqələndirmək mümkündür. Bu dövr diskusiya və mübahisələr dövrü hesab olunur. Bu dövr mübahisəsinə V.İ.Leninin 1922-ci ildə çapdan çıxan "Mübariz materializmin əhəmiyyəti haqqında" əsəri daha çox səbəb olmuşdur. Sonralar Leninin fəlsəfi vəsiyyəti hesab olunan bu əsərdə əsas ideya mübariz materializm anlayışında ifadə edilmiş fəlsəfənin marksist partiyalılığı ideyasıdır. Filosofların qarşısına vəzifələr qoyulurdu. Bu, kütlələr içərisində dialektik materialist dünyagörüşünü, xüsusən ateizm təbliğatını gücləndirməkdən, müasir ictimai inkişafın və elmi tərəqqinin
irəli sürdüyü problemlər baxımından fəlsəfənin, xüsusilə materialist dialektikanın daha da inkişaf etdirilməsindən, Qərb (V. İ. Lenində burjua) fəlsəfəsinin müxtəlif cərəyanları ilə fəal mübarizədən ibarətdir. O, bütün idealistləri– "dinin diplomlu nökərlərini" ifşa etməyi tələb edirdi.
Həmin vaxtdan başlayaraq sovet fəlsəfəsi dialektik materialist xəttini müdafiə etməyə başladı. Doğrudur, həmin fəlsəfədə də bu və ya digər problemlə əlaqədar mübahisələr gedirdi.
Bir sözlə, 20–30-cu illər fəlsəfəsi həyatda çox qızğın diskusiyalar dövrüdür. Onlardan biri cəmiyyət və insanın həyatında bioloji və sosial amillərin münasibətinə həsr olunmuşdur.
Bir sıra alimlər psixik həyata sırf bioloji səviyyənin təzahürü kimi baxırdı. V. M. Bexterov "Kollektiv refleksologiya"nı yaratmışdı ki, digər filosoflar onu sosiologiyanın yeni bir elmi metodu kimi qələmə verirdilər. Həmin dövrdə zoososiologiya və fitososiologiya yaranır və bütün canlıların vahid "sosial mexanizmləri" axtarışı aparılır. Biolojiləşdiricilər içərisindən təbiətşünaslığı sinfi yanaşma ilə birləşdirməyə çalışan "fəlsəfi nihilistlər" yaranmışdı. Onlar istismarçı siniflərin xidmətçisi olan fəlsəfədən xilas olmağa çağırırdılar. Bu üzdən iraq "alimlər" psixika və dünyagörüşü anlayışlarını istismarçıların uydurması hesab edib, fiziologiyanın psixologiyanın yerini almasını tələb edirdilər. Nihilistlər filsofluq edən tarixçilər tərəfindən rədd edildilər.
Digər diskusiya marksist bazis anlayışı ətrafında, üçüncü diskusiya isə Asiya istehsal üsulu təsəvvürləri ətrafında gedirdi. Asiya istehsal üsulunda torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması, kənd icmasının mühüm əhəmiyyətə malik olması ilə əlaqələndirilirdi. Əslində bu prinsiplər bir sıra istehsal üsulunun tam əlamətləri hesab oluna bilməzdi.
Ümumiyyətlə, həmin dövrdəki nəzəri döyüşlərdə hamıdan çox–həkim, yazıçı, filosof–pozitivist, V. İ. Leninin çoxdankı opponenti Aleksandr Boqdanovun adı daha çox hallanırdı. A. Boqdanov N. İ. Buxarinlə birlikdə "mexanist" adını almışdı. Çünki onlar öz əsərlərində inkişafın dialektik ziddiyyətləri ideyasına əsaslanmır, cəmiyyətdə tarazlığı saxlayan təşkiletmə ideyasına arxalanırdılar. A. Boqdanov "Tektologiya" adlı təşkil elmi yaratdı ki, o da müasir sistem nəzəriyyəsinin əsas ideyalarını qabaqcadan bildirmişdir. O, tektologiyanı proletar mədəniyyətinin fundamenti hesab edirdi və belə düşünürdü ki, proletariat həmin elmə yiyələnmədən cəmiyyətdə heç bir dəyişiklik etməyə çalışmamalıdır. A. Boqdanov proletkulçuluğun əsasını qoyanlardan və nəzəriyyəçilərindən biridir. Onun fikrincə, incəsənətin cəmiyyətdə başlıca rolu proletar kütlələrin mübarizəyə və əməyə hazırlamaqdan ibarətdir. Rusiyada 20-ci illərdə üzə çıxan alimlərdən biri də Mixail Baxtin olmuşdur. 1921-ci ildə "Hərəkət fəlsəfəsinə dair" əsərini yazmışdır. A. F. Losev (1927-ci ildən 1930-cu ilə qədər 8 cildlik əsərlər yazmışdır), Q. Q. Şpet, L. S. Vıqotski və b.-nın mühüm tədqiqatları olmuşdur. 1930-cu ildən başlayaraq rejim ideoloji təqibi gücləndirərək hər cür müstəqil təfəkkürə qarşı repressiyalara başladı. 1929-cu ilə qədər ölkənin fəlsəfi həyatında A. M. Deborinin rəhbərlik etdiyi tədqiqatçılar, eləcə də "Pod znamenem Marksizma" jurnalının ətrafında olanlar aparıcı rol oynayırdılar. Bunlar inqilaba qədər və inqilabdan sonra fəaliyyət göstərən alimlər və partiya xadimləri idi. A. M. Deborin Leninin vəsiyyətlərinə əməl edərək "Mübariz materialist– dialektiklər" cəmiyyətini yaratdı. "Materializm kitabxanası" əsərlərinin nəşrində iştirak edərək Boqdanov və Buxarin kimi mexanistlərlə mübarizə aparmışdır. Lakin 1929-cu ildə Deborin akademik seçiləndən sonra (həmin vaxt Buxarin də seçilmişdi), ona və onun qrupuna Stalinin qəzəbi tutdu. Stalin elan etdi ki, Deborin və onun qrupunun yazdığı nə varsa təzədən nəzərdən keçirilməlidir. Eyni zamanda onların qrupuna "menşeviklik" edən idealizm" damğasını vururdu. Deborindən tələb olundu ki, açıq şəkildə bütün tələbələrini Qırmızı professorlar institutunun yığıncağında tənqid etsin və onları xalq düşməni adlandırsın. Lakin Deborin bu təklifi rədd etdi. Tezliklə jurnalın redaktoru Deborinin yerinə M. B. Mitin təyin olunur. M. B. Mitin 1936-cı ildə əsərlərinin birində deborinçiləri "banda" və "trotskizmin bilavasitə xəfiyyələri" adlandırdı. Nəticədə Deborinin bütün tələbələri və tərəfdarları həbs olunaraq məhv edildilər. Bu andan başlayaraq uzun müddət sovet fəlsəfəsində bir avtoritet təsdiq olundu. Bu da xalqların atası– İ. V. Stalin idi. 1938-ci ildə Stalin yazdığı "ÜİK(b)P qısa tarixi kursu" adlı əsəri çapdan çıxdı. Orada xüsusi fəlsəfə bölməsi var idi ki, həmin bölmə də uzun müddət fəlsəfə sahəsində çalışanlar üçün qanuna çevrildi. İldən–ilə fəlsəfədə bu və ya digər prinsip daha da ehkamlaşdırılır, fikrin hər cür tərəqqisi yerindəcə boğulurdu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq elə həmin dövrdə M. Baxtinin, K. Meqrelidzenin əsərləri çapdan çıxmışdır. V. İ. Vernadski gərgin şəkildə noosfera ideyası üzərində işləmişdir. Həmin ideyalar 1975-ci ildə çapdan çıxsa da, elə 30-cu illərin ikinci yarısında yazılmışdı. 40-cı illərdə S. L. Rubinşteyn və A. N. Leontyevin və digər böyük psixoloqlarının fəlsəfi ideyaları formalaşmışdı. Onların sırasına D. N. Uznadzeni də daxil edə bilərik.
II mərhələ
Sovet fəlsəfəsinin tarixinin ikinci mərhələsi 1930–1953-cü illəri əhatə edir. Bu dövr kədərli və şərəfsiz dövr hesab olunur. Doğrudur, bu dövrdə bir sıra formal fəlsəfə strukturları yaranır. Moskva Dövlət Universitetində və Leninqrad Dövlət Universitetində fəlsəfə fakültələri yaranır. 1947-ci ildən "Fəlsəfə Məsələləri" jurnalı çap olunmağa başlamışdır. Bütün bunlara baxmayaraq bu dövr nəzəri tənəzzül dövrü, bu və ya digər müəllifə qarşı çıxmağa məcbur olmaq dövrüdür. Məsələn, "Fəlsəfə tarixi"nin III cildi öldürücü tənqidə məruz qaldı. Müəllifləri sinfi yanaşmaya kifayət qədər fikir verməməkdə təqsirləndirirdilər. Həmin dövrdə bir əsər də olsun zamanın imtahanından çıxa bilməmişdir.
III mərhələ
SSRİ–də fəlsəfənin inkişafının üçüncü mərhələsi Stalinin ölümündən başlayaraq SSRİ–nin dağılmasına qədər davam etmişdir. 60-cı illərdən başlayaraq fəlsəfi fikirdə böyük bir canlanma hiss olundu. Hələ 1956-cı ildən fəlsəfəni müstəqil predmet kimi nəinki humanitar ali məktəblərdə, həmçinin digər universitetlərdə də keçməyə başladılar. 1958-ci ildə "Fəlsəfə elmləri" jurnalı da çap olunmağa başladı. 50-ci illərdən başlayaraq Sovet filosofları beynəlxalq fəlsəfi konqreslərdə iştirak etməyə başladılar.
Həmin dövrdə filosoflar bu həqiqəti dərk etdilər ki, marksizm–leninizmdən əlavə həm də "Marksın özü var və onu oxumaq lazımdır". Bu dövr filosoflarından M. M. Rozental, E. V. İlyenkov, L. A. Mankovski, B. M. Kedrov, N. İ. Lapin, V. A. Vazyulin və b. Marksın düzgün qiymətini verməyə çalışırdılar. Bu dövrdə dialektik məntiq məktəbi (E. V. İlyenkov, Q. S. Batişev, B. P. Bibler (Moskva), J. M. Abdildin (Qazaxıstan), Z. M. Orucov (Azərbaycan), V. A. Bosenko (Ukrayna) və b.), elmlərin metodologiyası sahələri, eləcə də şüur problemləri (A. Q. Spirkin, V. P. Tuqarinov). qnoseologiya problemləri (P. V. Kopnin), dəyərlər (M. S. Kaqan) və s. sahələr inkişaf etməyə başladı.
Bu dövrdə Sovet filosofları rəsmi marsizmin amansız çərçivəsindən xilas olaraq yeni– yeni problemlər axtarışını davam etdirməyə çalışmışlar.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muasir felsefe XIX esrin sonlarindan bu gune qeder olan felsefi fikirlerdir Bu dovrun filosoflari indiye qeder var olan bir cox felsefi fikirleri qebul etmekle yanasi bir cox yeni felsefi fikir de yaratmisdir Bu dovrde Ziqmund Freydin freydizmi Ogust Kontun pozitivizmi Ralf Uold Emersonun Transsendentalizmi kimi fikirlerle yanasi Postanarxizm ve SSRI felsefesi kimi bir cox felsefi fikirler meydana gelmissdir FreydizmPsixologiyada nezeriyyedir Felsefi konsepsiya kimi psixoanalizin esaslandirilmasi Ziqmund Freydin adi ile baglidir Avstriyali hekim psixiatr Z Freyd 1856 1939 psixoanalizi felsefi antropoloji prinsip seviyyesine qaldirdi Freyde gore suurlu men iki obyektiv quvvenin o ile cemiyyet qaydalarinin mubarizesi meydanina donur Kutle psixologiyasi ve insan men inin analizi eserinde ise Freyd sosial elaqelerin tebietinden soz acir Kutle psixologiyasinin spesifik cehetini onun qeyri suuru tehtelsuur olaraq lider ve basciya perestis etmesinde gorur Moisey ve monoteizm eserinde dine qarsi cixis ederek iki eks quvvenin heyatla olumun ebedi mubarizesinin psixoloji esaslarini serh edir Tehtelsuur haqqinda Freyd telimi psixoanalizin ele muddealarina esaslanmisdir ki burada psixoloji narahatliqlar zedeler affektler arzularin heyata kecmemesi ve s nin insani omru boyu izlemesi gosterilir Bunlar ozunu nevroz formasinda tezahur etdirir Freyde gore ona qederki felsefenin en boyuk gunahi o idi ki tehtelsuur problemi onun tedqiqat predmeti olmamisdir Tedqiqat predmeti eql suur olmusdur Dogrudur Freyd etiraf edirdi ki suurun oyrenilmesi vacib sertdir Eslinde suur dunyada insanin oriyentasiya goturmesine imkan verir ozunun Men ni ego formalasdirmaga serait yaradir Lakin Men den basqa ferdin suuru insan psixikasi Freyde gore ozune daha iki strukturu daxil edir Fovqel Men Super ego psixikasi daxiline kecirilmis sosial ehemiyyetli motivler requlyatorlar ve hemcinin o Id tehtelsuurun mikrodunyasi Freydin telimini inkisaf etdiren sagirdleri icerisinde K Yunq 1875 1964 ozunemexsus yer tutur Eger Freydin xidmeti tehtelsuurun mikrodunyasi nin tehlili idise Yunq da oz novbesinde tehtelsuuru oyrenerek onun ayri ayri yaratdiqlari arxetipleri ile struktur obrazlar medeniyyeti ucun umumi oxsarligini gostermisdir O elmi dovriyyeye kollektiv tehtelsuur anliyisini getirmisdir Psixoloji tipler eserinin girisinde Yunq Platon ve Aristotelin iki tamamile bir birinden ferqli olan insan naturasi olmasi haqqinda Heynenin qeydlerini tehlil edir Bunlardan biri xeyalperver naturadir mistik Platon naturasidir ki oz qelbinin gizli yerlerinden xristian ideyalarini ve ona muvafiq gelen simvollari yaradir Aristotel naturasi ise praktikdir her seyi qaydaya salandir Hemin ideyalardan ve simvollardan mohkem ehkamlar ve kult sistemi yaradir Yunq pisxoloji tipleri iki boyuk qrupa bolur bunlar introversiya tipi ve ekstraversiya tipleridir Ferdde muxtelif funksiyalar 1 tefekkur 2 emosiya 3 hiss 4 intuisiya hokm surur Psixoloji tipler umumi psixik proseslerle sertlenir ki bunu da K Yunq kollektiv tehtelsuur adlandirmisdir Ferdi sexsiyyet psixoloji prosesin hissesi kesiyi yaxud numayendesidir ki o her bir canlida onun anadangelme xassesi kimi eks olunmusdur Ferdin obraz terzinin anadangelme xususiyyetleri Yunqa gore instinkt adlanir O yazirdi ki obyektin bu psixi xususiyyetini arxetip kimi ifade etmeyi meslehet gordum Arxetip anlayisi ne demekdir Yunq buna bele bir izahat vermisdir Arxetip ibtidai obraz olub burada kollektiv tehtelsuurun mezmunu suurda aciq ifade ounan meyllerle ve baxislarla temsil olunmusdur Yunqun derin mezmunlu eserlerinden biri Psixoloji tipler dir Demek olar ki insan haqqinda onun psixoloji mahiyyeti haqqinda bundan guclu ve kamil tedqiqat eseri tesevvur etmek cetindir Yunq yaradiciliginin son dovrunde uzunu Serq felsefesine tutub Tibet ve Cin felsefe kitablarina psixoloji serhler yazdi Hetta kimyagerliyin yeni psixoloji izahini verdi Freydizmi yeni dovrde yeni Freydizm kimi teblig eden alman amerikan filosofu sosioloqu Erix Fromm 1900 1980 olmusdur Fromm freydizmin sosial tenqidi ile mesgul olmusdur O fasizmi sosial hadise kimi tedqiq eden Adolf Hitler Nekrofilinin klinik hadisesi 1978 eserini ve Azadliqdan qacis 1941 Mehebbet seneti 1956 Umidler inqilabi 1968 Malik olmaq yaxud movcud olmaq 1976 ve s eserleri ile meshur olmusdur Frommun diqqet merkezinde ferdin subyektiv sexsi fealiyyeti kimi yox ontoloji fakt kimi goturulmus insanin movcudlugunun ziddiyyetleri durur Fromm asagidaki dixotomiyalari ferqlendirmeye calisir insanlarin heyatinin teskilinin patriarxal ve matriarxal prinsipleri avtoritar ve humanist suur xarakterin istismarci ve reseptiv uzu yola tipleri malikolma ve varliq ferdin heyatinin iki usulu kimi ve s Fromma gore muasir sivilizasiya insanlarin ferdi eqoist cehetleri ucbatindan mehv olacaqdir Malikolma ehtirasi sinfi munasibetlere dogru aparir Kommunistlerin sinfi mubarizesi de dogru deyildir Cunki qeyri mehdud telabat prinsipi heyatin meqsedi kimi gosterilir Hami daha cox seye malik olmaga cehd edir Bu ise subhesiz siniflerin yaranmasina ve onlarin arasindaki mubarize ise ozluyunde qlobal miqyasda xalqlar arasinda muharibelere sebeb olacaqdir Acgozluk ve sulh bir birini inkar edir Boyuk heyat muellimleri Budda ve Xristos oz sistemlerinde merkezi yeri ona vermisdiler ki mulkiyyete malik olmadan yasamagi oyrenmek vacibdir PozitivizmXIX esrde meydana cixan felsefi cereyanlardan biri de pozitivizmdir banisi fransiz filosofu ve sosioloqu Ogust Kont hesab olunur Pozitivizm konkret elmleri heqiqi gercek biliyin yegane menbeyi sayir ve felsefi tedqiqatin idraki ehemiyyetini inkar edir nezeri spekulyativliyi bilikler elde etmeyin vasitesi kimi abstraktlasdirmani qebul etmirdi Mahiyyetine gore pozitviizm mueyyen munasibetlerde ifrat mentiqi neticelere getirib cixarmis empirisizmdir Bu cereyanin idealarina esasen cemiyyetde bas veren her hansi bir hadiseni ve her hansi bir insanin hereketini onun yasadigi muhite baxaraq basa dusmek olar Misal ucun pozitivizm cereyaninin en gorkemli numayendelerinden biri olan Emile Durkheim fransiz her kese bir individual hereket kimi gorsenen intihar hadisesini cemiyyet terefinden tesirlendiyini ve ortaya cixdigini apardigi empirik arasdirmalarla subut etmisdir amma tebii ki butun intihar hadiseleri cemiyyetin tesirinden bas vermir Durkheim arasdirmalarinin neticesinde mueyyen etmisdir ki sosial iqtisadi ve yaxud siyasi bohran keciren sosial ve ya dini deyerlerin insanlarin heyatina ifrat derecede tesir eden insanin azadliginin nezere carpacaq derecede mehdud oldugu cemiyyetlerde intihar hadiselerinin sayi adeten yuksek olur Durkheimin bu mohtesem ve muasir dunyamizda da ekspertler terefinden istinad edilen arasdirmasi sosiologiya elminin problemleri derk etmek cehetden ne derecede deyerli elm oldugunu subut edir Istifade olunan metodlar statistik melimatlari tedqiqat intervyular ve uzun muddetli zamanda bir qrupun tedqiqat metodlaridir Pozitivizmin inkisafinda uc merhele ferqlendirilir I merhele I merhelenin numayendeleri O Kont E Litter P Laffit Fransa Con Stuart Mill Herbert Spenser Ingiltere olmuslar idrakin inkisafinin 3 merhelesi qanunu Kont ve mentiq problemleri ile Mill yanasi pozitivistler sosiologiyaya da muhum yer vermisler II merhele II merhelenin meydana gelmesi XIX esrin 70 90 ci illerine tesaduf edir ve obyektiv real predmetleri hetta formal olaraq qebul etmeyen Max ve adlari ile baglidir idrak problemleri subyektivizme kecen ifrat psixologizm movqeyinden serh olunurdu III merhele III merhele kimi meydana gelmesi O Neyrat R Karnap M Slik ve s ve Reyxenbax F Krauz ve s fealiyyeti ile baglidir ki bunlar da bir cox cereyanlari ozunde birlesdirmisdir Bu merhelenin numayendeleri elmi tedqiqatin strukturu ve s felsefi problemlere esas yer vererek psixologizmi redd edir elm mentiqinin riyaziyyatla yaxinlasdirilmasi qnoseoloji problemlerin formallasdirilmasi yolu ile getmisler TranssendentalizmTranssendentalizm 1830 1860 ci illerde ABS de edebi felsefi herekatdir 1836 ci ilde ABS de Transsendental klubun esasini qoymus idealist filosof ve yazicilar qrupuna Ralf Uold Emerson C Ripli T Parker M Fuller Henri Devid Toro ve basqalari daxil idi Transsendentalistler sensualizme menfi munasibetini bildirir Kant ve ve felsefesi ile oz elaqesini qeyd edirdiler Onlarin dunyagorusune Amerikan puritanizminin etik sosial ideyalari Platonun ingilis romantik sairlerinin C Kolric U Vordsvortun Gol mektebi ve Jan Jak Russonun baxislari derin tesir gostermisdir Romantizm ve xirda burjua demokratizmi movqelerinden kapitalizmin amansizligini tenqid etmis sosial munaqiselerin hellinde menevi ozunutekmillesdirmeye diqqet yetirmis tebietle yaxinlasmaga cagirmislar Bir cox transsendentalistler ABS da kohneliye qarsi feal cixis etmisler 1841 ci ilde C Ripli yazici H Qotorn ve basqalari ile birlikde Boston yaxinligindaki Bruk Farm adli furyerist koloniya teskil etmisler Baxislari Ralf Uold Emersonun Tebiet eserinde tam sekilde ifade olunmus transsendentalistler ve felsefesinin inkisafinda mueyyen iz qoymuslar PostanarxizmPostanarxizm postmodernizm ve qarisigindan yaranmis anarxist felsefi cereyan Postanarxizm sade bir fikir olmayib Jak Lakan Misel Fuko kimi poststruktualist muelliflerden Ernesto Laklau ve kimi postmarksist muelliflerin fikirlerinin birliyinden dogmus Emma Qoldman Maks Stirner Fridrix Nitsseden behrelenmisdir Postanarxist filosoflar esasen klassik anarxizmi tenqid eden anarxist sexslerdir Termin 1987 ci ilde postanarxist filosof terefinden elme getirilmisdir Esas xarakteristikasi Diskursdaki subyektin yerinin deyismesi Repressiv hipotezin tenqidi Qerb dusuncesindeki ikili muxalifetin legvi Cinsi rollarin feminist poststruktualizm movqeyinden dekonstruksiyasi SSRI felsefesiSSRI felsefesi XX esr felsefe tarixinde demek olar ki tedqiq olunmamis dovrlerden biri de sovet dovru felsefesidir 70 il erzinde Sovet Ittifaqi adlanan boyuk bir olkede yayilan ve inkisaf eden felsefeden danismamaq dogru olmazdi Bu olkede neinki muharibeler dehsetli sosial eksperimentler aparilmis hemcinin felsefe ile de mesgul olmuslar Sovet qurulusunun hazirki tenqidcilerinin fikrince sovetler birliyinde 10 illerle felsefe olmamis intellektual heyat mehv olmus ancaq merkezi paytaxt seherlerinde qadagan olunmus sohbetler aparilmisdir Elbette butun bunlar ag yalandir Eslinde Sovetler Ittifaqinda basdan basa savadsizligin legvi eyintilerle olsa da medeni inqilabin heyata kecirilmesi mumkun olmusdur Bezilerinin beyenmedikleri alimlerin ekseriyyeti aristokrat ailelerinden deyil sade fehle ve kendli ailelerinden cixmis adamlar olmusdur Eslinde sovet dovru butovlukde felsefi tehlil baximindan murekkeb maraqli ve hem de dramatik olmusdur XX esrin 20 30 cu illerinde bir sira gorkemli alim filosoflarin mecburi muhacirete yollanmasi onlar bolseviklerin ideoloji doktrinalari ile razilasmirdilar hec de felsefi heyata son qoymadi Sovetler birliyinde qalib isleyen ve elece de yetismekde olan yeni filosof nesilleri cox cetin bir siyasi dovrde yasamalarina bezi fikirleri aciq sekilde deye bilmediklerine hetta oz ideyalarina gore heyatlarini bele qurban vermeklerine baxmayaraq felsefe elmini inkisaf etdirmisler Eslinde hami xarice gede bilmezdi Yaxud da hami dissident ola bilmezdi Bundan basqa hemin dovrde yasamis alimlerin demek olar ki ekseriyyeti marksizmin heqiqi felsefe olduguna butun varliqlari ile inanmisdilar Tarixin defelerle subut etdiyi kimi heyat oz iradesini cox zaman dikte etmek qudretine malik oldugundan hemin dovr alimleri de zamanin gosterislerine tabe olmusdular Sovet dovru felsefesi onun inkisaf merheleleri ve islediyi esas movzulari nece seciyyelendirmek olar Her seyden evvel bu dovru uc merheleye bolmek lazimdir I merhele Birinci merheleni serti olaraq 1922 1930 cu illerle elaqelendirmek mumkundur Bu dovr diskusiya ve mubahiseler dovru hesab olunur Bu dovr mubahisesine V I Leninin 1922 ci ilde capdan cixan Mubariz materializmin ehemiyyeti haqqinda eseri daha cox sebeb olmusdur Sonralar Leninin felsefi vesiyyeti hesab olunan bu eserde esas ideya mubariz materializm anlayisinda ifade edilmis felsefenin marksist partiyaliligi ideyasidir Filosoflarin qarsisina vezifeler qoyulurdu Bu kutleler icerisinde dialektik materialist dunyagorusunu xususen ateizm tebligatini guclendirmekden muasir ictimai inkisafin ve elmi tereqqinin ireli surduyu problemler baximindan felsefenin xususile materialist dialektikanin daha da inkisaf etdirilmesinden Qerb V I Leninde burjua felsefesinin muxtelif cereyanlari ile feal mubarizeden ibaretdir O butun idealistleri dinin diplomlu nokerlerini ifsa etmeyi teleb edirdi Hemin vaxtdan baslayaraq sovet felsefesi dialektik materialist xettini mudafie etmeye basladi Dogrudur hemin felsefede de bu ve ya diger problemle elaqedar mubahiseler gedirdi Bir sozle 20 30 cu iller felsefesi heyatda cox qizgin diskusiyalar dovrudur Onlardan biri cemiyyet ve insanin heyatinda bioloji ve sosial amillerin munasibetine hesr olunmusdur Bir sira alimler psixik heyata sirf bioloji seviyyenin tezahuru kimi baxirdi V M Bexterov Kollektiv refleksologiya ni yaratmisdi ki diger filosoflar onu sosiologiyanin yeni bir elmi metodu kimi qeleme verirdiler Hemin dovrde zoososiologiya ve fitososiologiya yaranir ve butun canlilarin vahid sosial mexanizmleri axtarisi aparilir Biolojilesdiriciler icerisinden tebietsunasligi sinfi yanasma ile birlesdirmeye calisan felsefi nihilistler yaranmisdi Onlar istismarci siniflerin xidmetcisi olan felsefeden xilas olmaga cagirirdilar Bu uzden iraq alimler psixika ve dunyagorusu anlayislarini istismarcilarin uydurmasi hesab edib fiziologiyanin psixologiyanin yerini almasini teleb edirdiler Nihilistler filsofluq eden tarixciler terefinden redd edildiler Diger diskusiya marksist bazis anlayisi etrafinda ucuncu diskusiya ise Asiya istehsal usulu tesevvurleri etrafinda gedirdi Asiya istehsal usulunda torpaq uzerinde xususi mulkiyyetin olmamasi kend icmasinin muhum ehemiyyete malik olmasi ile elaqelendirilirdi Eslinde bu prinsipler bir sira istehsal usulunun tam elametleri hesab oluna bilmezdi Umumiyyetle hemin dovrdeki nezeri doyuslerde hamidan cox hekim yazici filosof pozitivist V I Leninin coxdanki opponenti Aleksandr Boqdanovun adi daha cox hallanirdi A Boqdanov N I Buxarinle birlikde mexanist adini almisdi Cunki onlar oz eserlerinde inkisafin dialektik ziddiyyetleri ideyasina esaslanmir cemiyyetde tarazligi saxlayan teskiletme ideyasina arxalanirdilar A Boqdanov Tektologiya adli teskil elmi yaratdi ki o da muasir sistem nezeriyyesinin esas ideyalarini qabaqcadan bildirmisdir O tektologiyani proletar medeniyyetinin fundamenti hesab edirdi ve bele dusunurdu ki proletariat hemin elme yiyelenmeden cemiyyetde hec bir deyisiklik etmeye calismamalidir A Boqdanov proletkulculugun esasini qoyanlardan ve nezeriyyecilerinden biridir Onun fikrince incesenetin cemiyyetde baslica rolu proletar kutlelerin mubarizeye ve emeye hazirlamaqdan ibaretdir Rusiyada 20 ci illerde uze cixan alimlerden biri de Mixail Baxtin olmusdur 1921 ci ilde Hereket felsefesine dair eserini yazmisdir A F Losev 1927 ci ilden 1930 cu ile qeder 8 cildlik eserler yazmisdir Q Q Spet L S Viqotski ve b nin muhum tedqiqatlari olmusdur 1930 cu ilden baslayaraq rejim ideoloji teqibi guclendirerek her cur musteqil tefekkure qarsi repressiyalara basladi 1929 cu ile qeder olkenin felsefi heyatinda A M Deborinin rehberlik etdiyi tedqiqatcilar elece de Pod znamenem Marksizma jurnalinin etrafinda olanlar aparici rol oynayirdilar Bunlar inqilaba qeder ve inqilabdan sonra fealiyyet gosteren alimler ve partiya xadimleri idi A M Deborin Leninin vesiyyetlerine emel ederek Mubariz materialist dialektikler cemiyyetini yaratdi Materializm kitabxanasi eserlerinin nesrinde istirak ederek Boqdanov ve Buxarin kimi mexanistlerle mubarize aparmisdir Lakin 1929 cu ilde Deborin akademik secilenden sonra hemin vaxt Buxarin de secilmisdi ona ve onun qrupuna Stalinin qezebi tutdu Stalin elan etdi ki Deborin ve onun qrupunun yazdigi ne varsa tezeden nezerden kecirilmelidir Eyni zamanda onlarin qrupuna menseviklik eden idealizm damgasini vururdu Deborinden teleb olundu ki aciq sekilde butun telebelerini Qirmizi professorlar institutunun yigincaginda tenqid etsin ve onlari xalq dusmeni adlandirsin Lakin Deborin bu teklifi redd etdi Tezlikle jurnalin redaktoru Deborinin yerine M B Mitin teyin olunur M B Mitin 1936 ci ilde eserlerinin birinde deborincileri banda ve trotskizmin bilavasite xefiyyeleri adlandirdi Neticede Deborinin butun telebeleri ve terefdarlari hebs olunaraq mehv edildiler Bu andan baslayaraq uzun muddet sovet felsefesinde bir avtoritet tesdiq olundu Bu da xalqlarin atasi I V Stalin idi 1938 ci ilde Stalin yazdigi UIK b P qisa tarixi kursu adli eseri capdan cixdi Orada xususi felsefe bolmesi var idi ki hemin bolme de uzun muddet felsefe sahesinde calisanlar ucun qanuna cevrildi Ilden ile felsefede bu ve ya diger prinsip daha da ehkamlasdirilir fikrin her cur tereqqisi yerindece bogulurdu Lakin butun bunlara baxmayaraq ele hemin dovrde M Baxtinin K Meqrelidzenin eserleri capdan cixmisdir V I Vernadski gergin sekilde noosfera ideyasi uzerinde islemisdir Hemin ideyalar 1975 ci ilde capdan cixsa da ele 30 cu illerin ikinci yarisinda yazilmisdi 40 ci illerde S L Rubinsteyn ve A N Leontyevin ve diger boyuk psixoloqlarinin felsefi ideyalari formalasmisdi Onlarin sirasina D N Uznadzeni de daxil ede bilerik II merhele Sovet felsefesinin tarixinin ikinci merhelesi 1930 1953 cu illeri ehate edir Bu dovr kederli ve serefsiz dovr hesab olunur Dogrudur bu dovrde bir sira formal felsefe strukturlari yaranir Moskva Dovlet Universitetinde ve Leninqrad Dovlet Universitetinde felsefe fakulteleri yaranir 1947 ci ilden Felsefe Meseleleri jurnali cap olunmaga baslamisdir Butun bunlara baxmayaraq bu dovr nezeri tenezzul dovru bu ve ya diger muellife qarsi cixmaga mecbur olmaq dovrudur Meselen Felsefe tarixi nin III cildi oldurucu tenqide meruz qaldi Muellifleri sinfi yanasmaya kifayet qeder fikir vermemekde teqsirlendirirdiler Hemin dovrde bir eser de olsun zamanin imtahanindan cixa bilmemisdir III merhele SSRI de felsefenin inkisafinin ucuncu merhelesi Stalinin olumunden baslayaraq SSRI nin dagilmasina qeder davam etmisdir 60 ci illerden baslayaraq felsefi fikirde boyuk bir canlanma hiss olundu Hele 1956 ci ilden felsefeni musteqil predmet kimi neinki humanitar ali mekteblerde hemcinin diger universitetlerde de kecmeye basladilar 1958 ci ilde Felsefe elmleri jurnali da cap olunmaga basladi 50 ci illerden baslayaraq Sovet filosoflari beynelxalq felsefi konqreslerde istirak etmeye basladilar Hemin dovrde filosoflar bu heqiqeti derk etdiler ki marksizm leninizmden elave hem de Marksin ozu var ve onu oxumaq lazimdir Bu dovr filosoflarindan M M Rozental E V Ilyenkov L A Mankovski B M Kedrov N I Lapin V A Vazyulin ve b Marksin duzgun qiymetini vermeye calisirdilar Bu dovrde dialektik mentiq mektebi E V Ilyenkov Q S Batisev B P Bibler Moskva J M Abdildin Qazaxistan Z M Orucov Azerbaycan V A Bosenko Ukrayna ve b elmlerin metodologiyasi saheleri elece de suur problemleri A Q Spirkin V P Tuqarinov qnoseologiya problemleri P V Kopnin deyerler M S Kaqan ve s saheler inkisaf etmeye basladi Bu dovrde Sovet filosoflari resmi marsizmin amansiz cercivesinden xilas olaraq yeni yeni problemler axtarisini davam etdirmeye calismislar Istinadlar