Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Minoy sivilizasiyası — Krit adasında qədim sivilizasiya. Minoy mədəniyyətinin çiçəklənməsi e.ə. XVI əsr və XV əsrin birinci yarısına təsadüf edir. Krit mədəniyyətinin (yaxud da Minoy mədəniyyətinin) yaranması Kritin əfsanəvi hökmdarı Minosun adı ilə bağlıdır və e.ə. III-I minilliklərə təsadüf edir.
Arxeoloji qazıntılar
İngilis arxeoloq Artur Evans 1899-cu ildə “Minos”u axtarmağa başladı. Evans yunan adası Kritdə qazıntı işlərinə başladı, əfsanəyə görə Minos adlı hökmdarın idarə etdiyi qüdrətli imperiyanın paytaxtı Knos Krit adasında yerləşirdi. Evans tezliklə Henrix Şlimanın (Mikena mədəniyyətini aşkarlayan arxeoloq) tapdığı qalıqlardan daha zəngin və daha gözəl xarabalıqlar aşkarladı. Evansın apardığı qazıntı işlərinin Şlimandan sonra həyata keçirlməsinə baxmayaraq, onun Knosda aşkarladığı sivilizasiya Şlimanın aşkarladığı yunan sivilizasiyasından daha qədim idi. Bu nailiyyəti Evansa cəngavərlik titulu qazandırdı.
Minoy sivilizasiyasının (müasir alimlər əfsanəvi Krit hökmdarı Minosun şərəfinə belə adlandırmışdılar) ilk izləri təxminən e.ə. 2000-ci ilə aiddir. Təxminən bu dövrdə minoylular şəhərlər tikməyə və vahid yazı forması yaratmağa başladılar. E.ə. 2000-ci ildən 1500-cü ilə qədər davam edən yarım min il ərzində Minoy sivilizasiyası öz zirvə dövrünü yaşamışdı. Knos imperiyanın mərkəzi olmasına baxmayaraq, Kritdəki digər çiçəklənən şəhərlərdən biri idi, onlar harmoniya içində birgə yaşayırdılar və heç biri müdafiə divarları tikməyi zəruri hesab etməmişdi. Yalnız müntəzəm şəkildə adanı silkələyən zəlzələlər minoyluların sakit həyatlarını poza bilirdi. Bu təbii fəlakət çoxlu dağıntılara səbəb olurdu, lakin hər zəlzələdən sonra minoylular şəhərlərini yenidən tikir və adətən əvvəlkindən daha möhtəşəm şəhərlər inşa etməyə nail olurdular. Ser Artur Evans Knosda sadəcə gözəl sütunlar və rəssamlıq nümunələri deyil, həmçinin bəşəriyyətə məlum olan ilk su axını ilə təmizlənən tualet də aşkarladı. Daha sonra Minoyun digər şəhəri Kato Zakrosda aparılan qazıntı işlərində üzgüçülük hovuzu və parket döşəmələri olan 250 otaqlı böyük saray aşkarlandı.
Sosial və iqtisadi həyat
Minoy hökmdarı Assuriya kralı kimi qəzəbli döyüşçü deyildi. O böyük donanmaya komandanlıq edirdi, lakin bu donanma müharibə üçün deyil, ticarətin qorunması üçün istifadə olunurdu. Hökmdar ölkədə ən böyük sahibkar idi. Onun sarayının yaxınlığında yerləşən emalatxanalarda böyük miqdarda dulusçuluq məmulatları, parçalar və metal əşyalar istehsal olunurdu. Şəxsi müəssisələr qadağan edilməmişdi, lakin onlardan ağır vergilər toplanırdı. Buna baxmayaraq, xüsusilə kiçik şəhərlərdə bir neçə emalatxana var idi və kənd təsərrüfatının çox hissəsi də şəxsi sahibkarlar tərəfindən idarə olunurdu.
Minoy bürokratik monarxiya idi. Hər bir əsas şəhərin və həmin şəhərin ətraf ərazilərinin hökmdarı müstəqil idi. Lakin Minoy tarixinin sonlarına doğru Knos hökmdarı bütün adanın idarəsini ələ keçirmişdi. Mütləq monarx ölkəni böyük idarəçi sinifin vasitəsi ilə idarə edirdi. Təhsil üzərində monopoliyası olan mirzələr iqtisadi həyatın bütün aspektləri ilə yaxından maraqlanırdılar. Malların toplanması və vergi yığılması məqsədilə kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi və istehsalına nəzarət edilirdi. Dövlət, həmçinin xarici ticarətə də ciddi şəkildə nəzarət edirdi. Xüsusilə, Suriya və Misir kimi uzaq limanlara üzən böyük gəmilər hökmdara məxsus idi, hökmdara məxsus olmayan gəmilərdən isə ağır vergilər toplanır və brükratik sistem onlara ciddi nəzarət edirdi.
Bu cür ciddi nəzarətə baxmayaraq, ölkədə, demək olar ki, bütün siniflərə məxsus insanların həyat rifahı yüksək idi. İdarəçilər və təbəə arasında böyük sosial və iqtisadi fərqlər var idi. Buna baxmayaraq, adi insanlar var-dövlət və status baxımından bir-birindən o qədər də fərqlənmirdilər. Quldarlıq mövcud olsa da, çox önəmsiz yer tuturdu. Şəhərin ən yoxsul yerlərində yerləşən yaşayış evləri belə gözəl və rahat idi və çoxu 6 yaxud 8 otaqdan ibarət idi. Lakin bu evlərdə neçə ailənin yaşadığı məlum deyil. Qadınlar və kişilər status baxımından bərabər idilər. Məxsus olduqları sinifdən asılı olmayaraq, onlara hər hansı peşə yaxud ictimai fəaliyyət ilə məşğul olmaq qadağan edilməmişdi. Minoylular bu baxımdan antik dünyada istisna idilər. Kritdə qadın boksçular və hətta öküz güləşçiləri var idi. Yüksək sinifə məxsus qadınlar vaxtlarının çoxunu modaya və digər incə fəaliyyətlərə həsr edirdilər. Təsvirlərə əsasən Krit əhalisi oyunları və idmanı çox sevirdi. Daha çox rəqs, qaçış və boks insanların marağını cəlb edirdi. Daş teatrları ilk dəfə minoylular inşa etmişdilər. Burada geniş auditoriyalar üçün tamaşalar nümayiş etdirilir və musiqi ifa edilirdi.
Din
Minoyluların dini digər antik dünya xalqlarından fərqli olaraq matriarxal idi. Baş tanrı kişi deyil, qadın idi. O, bütün kainatın – dənizin, səmanın və yerin hökmdarı hesab edilirdi. Onlar əvvəllər heç bir kişi tanrıya sitayiş etməmişdilər, lakin sonralar böyük ilahənin oğlu yaxud simasında kişi tanrı da meydana gəlmişdi. Buna baxmayaraq, minoylular heç vaxt kişi fiqurunun müstəqil əhəmiyyətə malik olduğunu düşünməmişdilər. Ana ilahə xeyirin və şərin mənbəyi hesab edilirdi, onun şər qüvvələri belə, zalım və dəhşətli deyildi. O, tufan başladır, dağıntı törədir və yayırdı, lakin bu əməllər təbiətin dirçəlməsinə xidmət edirdi, çünki ölüm həyat üçün əsas amil hesab edilirdi. Dünyadakı ölümlülər ilahəyə, həmçinin onun öküz və ilan kimi müqəddəs heyvanlarına qurbanlar verməli idilər. Minoyda dini mərasimlər və rituallar bütöv inanc sisteminin qadın oriyentasiyalı olması ilə əlaqədar olaraq kahin deyil, kahinələr tərəfindən həyata keçirilirdi.
Freskalarda heyvanlar, güllər, saray həyatından səhnələr və əsas Minoy kultlarından biri olan tanrı-öküz kultuna aid «öküzlərlə oyun» rəsmi diqqəti daha çox cəlb edir. Tanrı-öküz kultları öküz obrazında təbiətin dağıdıcı kimi öz təcəssümünü tapmışdır. Təbiətin əbədi təzələnməsi, analıq və qadınlıq simvolu hesab edilən böyük ilahə Minoy panteonunda mərkəzi fiqurdur. Kritlilərinn həyatında din böyük rol oynamışdır. Kritdə hakimiyyətin xüsusi forması - teokratiya yaranmışdı. Bu idarə formasında dini və dünyəvi rəhbərlik bir nəfərin əlində cəmlənmişdi. Hökmdar sarayı universal funksiyanı yerinə yetirərək eyni zamanda həm dini, həm siyasi-inzibati, həm də təsərrüfat mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Mədəniyyət və incəsənət
Yüksəliş və tənəzzül dövrü keçirən Krit mədəniyyəti təqribən e.ə. 1200-cü ilə qədər davam etmişdir. Kritdə bütün həyat saraylar adlanan binalar ətrafında cərəyan etmişdir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Knosda (adanın mərkəzi hissəsində) Krit saraylarından birincisi, Minos sarayı tapılmışdır. Bu saraydan Minotavr - insan bədənli və öküz başlı canlı haqqında yunan mifində təsvir olunan labirint başlanır. Əslində, Krit sarayları, doğrudan da, labirintə bənzəyirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, saraylar vahid arxitektura ansamblı kimi qəbul olunur. Diqqəti çəkən budur ki, divarlarda olan rəsmlər olduqca zəngindir.
Erkən Krit hərfləri deşifrə edilmədiyinə görə, Minoy xalqının ədəbiyyatının varlığını söyləmək mümkün deyil. Lakin görünür ki, Minoyda ədəbiyyat mövcud olmamışdı, çünki “Xətti yazı B” ilə yazılmış heç bir mətn nümunəsi yoxdur. Lakin elmi nailiyyətlər problemini həll etmək daha asandır, çünki alimləri istiqmətləndirən maddi qalıqlar var.
Krit adasında tapılan arxeoloji sübutlar göstərir ki, minoylular istedadlı ixtiraçılar və mühəndislər idilər. Onlar təxminən 11 fut genişlikdə gözəl daş yollar salmışdılar. Müasir kanalizasiya texnikasının, demək olar ki, bütün əsas qaydaları Knos sarayının dizaynerlərinə məlum idi. Belə ki, e.ə. 17-ci əsrdə Kritdə hökmdar ailəsi, hətta bizim eranın 17-ci əsrində Fransa və İngiltərə krallarına belə nəsib olmayan hər cür komfort və rahatlıqla (məs. evin içinə su çəkilməsi) təmin edilmişdi.
Minoylular rəssamlıq sahəsində dahi idilər. Min il sonra klassik yunanların və romalıların incəsənət sahəsində əldə etdikləri nailiyyətləri saymasaq, antik dünyada minoyluların bu baxımdan tayı-bərabəri yox idi. Zəriflik və təbiilik Minoy rəssamlığının fərqli xüsusiyyətləri idi. O, lovğa idarəçi sinifin ambisiyalarını vəsf etməyə yaxud dini qaydaları təlqin etməyə deyil, Minoy dünyasının gözəlliyində fərdin sevincini ifadə etməyə xidmət edirdi. Minoy rəssamlıq nümunələrinin əksəriyyəti freskalarla işlənmiş divar rəsmlərindən ibarət idi, lakin rənglənmiş relyeflər də var idi. Krit saraylarının divarındakı freskalar qədim zamanlardan günümüzə qədər gəlib çatmış nümunələr arasında ən yaxşısıdır. Onlar təbiətin dəyişkən əhval ruhiyyəsinin drammatik və ritmik xüsusiyyətlərini təsvir edirdi. Minoy incəsənəti o qədər mürəkkəb və zərif idi ki, Knosdakı freskanın qalıqlarını aşkarlayan fransız arxeoloq buruq saçlar, iri gözlər və şəhvətli dodaqlarla təsvir edilmiş gözəl qadın rəsmini gördüyü zaman ucadan “Mais, c’est la Parisienne!” (“İlahi, o, parisli qadınlara bənzəyir!”) deməkdən özünü saxlaya bilməmişdi.
Minoy heykəltaraşlığı haqqında, bəlkə də, ən diqqətəlayiq fakt heykəllərin ölçüsünün kiçik olmasıdır. Zəif düşmənlərini məğlub edən vəziyyətdə təsvir edilmiş Mesopotamiya hökmdarlarının və Misir fironlarının nəhəng heykəllərindən fərqli olaraq, qədim minoylular heyrətamiz effektlər yaratmaqda ölçüyə bel bağlamağa meyilli deyildilər. Əksinə, minoylulara məxsus insan fiqurlarını təsvir edən heykəllər insanın real həyatdakı ölçüsündən daha kiçik idi. Onlar izləyicinin diqqətini cəlb etmək üçün təbiiliyə və zərifliyə diqqət yetirirdilər.
Tənəzzülü
XV əsrin ortalarında bu mədəniyyət Fera (indiki Santorin) adasında püskürən vulkan, eləcə də döyüşkən axey yunanların adaya soxulması nəticəsində tamamilə dağılmışdır.
Hal-hazırda alimlər razılaşırlar ki, mikenalılar e.ə. 15-ci əsrdən sonra Egey dünyasının hökmdarı titulunu minoyluların əlindən almışdılar. Lakin onlar bunun necə baş verdiyinə tam əmin deyillər. Ya Kritdə baş verən dəhşətli zəlzələ yerli idarənin zəifləməsinə səbəb olmuş və materiklilərə adanın idarəsini ələ keçirməyə imkan vermiş, ya da ki mikenanlılar Kriti asanlıqla işğal edəcək qədər güclənmişdilər. Mikenalılar e.ə. 1500 və 1400-cü ilər arasında Krit adasında tərəqqi və bədii nailiyyətlər erasını davam etdirmişdilər. Lakin təxminən e.ə. 1400-cü ildə yunan işğalçılarının yeni dalğası Kriti zəbt etdi, Knosu dağıtdı və Minoy sivilizasiyasına son qoydu. Bundan sonra Krit mədəniyyəti əvvəlki şöhrətini bərpa edə bilməmişdir. Sivilizasiyanın mərkəzi materik Yunanıstana keçmişdir. Bu işğalın nə üçün belə dağıdıcı olması naməlum olaraq qalır.
Digər xalqlara təsirləri
Minoy və Mikena sivilizasiyaları digər mədəniyyətlərə az da olsa təsir etmişdilər, bu təsirlər ən azı 4 səbəbə görə əhəmiyyətlidir. Birincisi, onlar Avropada ən erkən sivilizasiya idilər. Minoydan əvvəl bütün siviliasiyalar Şərqdə yaranmışdı, lakin sonra Avropa bir-birinin ardınca böyük sivilizasiyaların çiçəklənməsinə şahidlik etmişdi. İkincisi, minoylular və mikenalılar Avropa dəyərlərinə və nailiyyətlərinə birbaşa olmasa da, dolayı yollarla təsir etmişdilər. Minoy və Mikenanın siyasi quruluşu bir çox Asiya dövlətlərində olduğu kimi idi. Lakin, xüsusilə, Minoy incəsənəti Şərq dövlətlərinin incəsənətindən fərqlənirdi. Üçüncüsü, Minoy sivilizasiyası (qismən də Mikena sivilizasiyası) öz dünyəvi və proqressiv xarakterinə görə əhəmiyyətli idi. Egey xalqlarının rahatlıq və var-dövlət düşkünlüyü, əyləncə sevgisi, həyat eşqi və riskə olan cəsarəti buna nümunədir. Nəhayət, qədim Assuriya, Babil və hətta Misir son nəfəsini “zireh içindəki cəsədlər” kimi verdiyi halda, Krit öz son nəfəsini divarsız şəhərlərdə keçirilən şən festivallar arasında vermişdi.
Mənbə
- Western Civilizations, Robert E. Lerner, Standish Meacham, Edward McNall Burns.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Minoy sivilizasiyasi Krit adasinda qedim sivilizasiya Minoy medeniyyetinin ciceklenmesi e e XVI esr ve XV esrin birinci yarisina tesaduf edir Krit medeniyyetinin yaxud da Minoy medeniyyetinin yaranmasi Kritin efsanevi hokmdari Minosun adi ile baglidir ve e e III I minilliklere tesaduf edir Doyusen oglanlar Santorin adasindan tapilmis freska Arxeoloji qazintilarIngilis arxeoloq Artur Evans 1899 cu ilde Minos u axtarmaga basladi Evans yunan adasi Kritde qazinti islerine basladi efsaneye gore Minos adli hokmdarin idare etdiyi qudretli imperiyanin paytaxti Knos Krit adasinda yerlesirdi Evans tezlikle Henrix Slimanin Mikena medeniyyetini askarlayan arxeoloq tapdigi qaliqlardan daha zengin ve daha gozel xarabaliqlar askarladi Evansin apardigi qazinti islerinin Slimandan sonra heyata kecirlmesine baxmayaraq onun Knosda askarladigi sivilizasiya Slimanin askarladigi yunan sivilizasiyasindan daha qedim idi Bu nailiyyeti Evansa cengaverlik titulu qazandirdi Minoy sivilizasiyasinin muasir alimler efsanevi Krit hokmdari Minosun serefine bele adlandirmisdilar ilk izleri texminen e e 2000 ci ile aiddir Texminen bu dovrde minoylular seherler tikmeye ve vahid yazi formasi yaratmaga basladilar E e 2000 ci ilden 1500 cu ile qeder davam eden yarim min il erzinde Minoy sivilizasiyasi oz zirve dovrunu yasamisdi Knos imperiyanin merkezi olmasina baxmayaraq Kritdeki diger ciceklenen seherlerden biri idi onlar harmoniya icinde birge yasayirdilar ve hec biri mudafie divarlari tikmeyi zeruri hesab etmemisdi Yalniz muntezem sekilde adani silkeleyen zelzeleler minoylularin sakit heyatlarini poza bilirdi Bu tebii felaket coxlu dagintilara sebeb olurdu lakin her zelzeleden sonra minoylular seherlerini yeniden tikir ve adeten evvelkinden daha mohtesem seherler insa etmeye nail olurdular Ser Artur Evans Knosda sadece gozel sutunlar ve ressamliq numuneleri deyil hemcinin beseriyyete melum olan ilk su axini ile temizlenen tualet de askarladi Daha sonra Minoyun diger seheri Kato Zakrosda aparilan qazinti islerinde uzguculuk hovuzu ve parket dosemeleri olan 250 otaqli boyuk saray askarlandi Sosial ve iqtisadi heyatMinoy hokmdari Assuriya krali kimi qezebli doyuscu deyildi O boyuk donanmaya komandanliq edirdi lakin bu donanma muharibe ucun deyil ticaretin qorunmasi ucun istifade olunurdu Hokmdar olkede en boyuk sahibkar idi Onun sarayinin yaxinliginda yerlesen emalatxanalarda boyuk miqdarda dulusculuq memulatlari parcalar ve metal esyalar istehsal olunurdu Sexsi muessiseler qadagan edilmemisdi lakin onlardan agir vergiler toplanirdi Buna baxmayaraq xususile kicik seherlerde bir nece emalatxana var idi ve kend teserrufatinin cox hissesi de sexsi sahibkarlar terefinden idare olunurdu Minoy burokratik monarxiya idi Her bir esas seherin ve hemin seherin etraf erazilerinin hokmdari musteqil idi Lakin Minoy tarixinin sonlarina dogru Knos hokmdari butun adanin idaresini ele kecirmisdi Mutleq monarx olkeni boyuk idareci sinifin vasitesi ile idare edirdi Tehsil uzerinde monopoliyasi olan mirzeler iqtisadi heyatin butun aspektleri ile yaxindan maraqlanirdilar Mallarin toplanmasi ve vergi yigilmasi meqsedile kend teserrufati mehsullarinin becerilmesi ve istehsalina nezaret edilirdi Dovlet hemcinin xarici ticarete de ciddi sekilde nezaret edirdi Xususile Suriya ve Misir kimi uzaq limanlara uzen boyuk gemiler hokmdara mexsus idi hokmdara mexsus olmayan gemilerden ise agir vergiler toplanir ve brukratik sistem onlara ciddi nezaret edirdi Bu cur ciddi nezarete baxmayaraq olkede demek olar ki butun siniflere mexsus insanlarin heyat rifahi yuksek idi Idareciler ve tebee arasinda boyuk sosial ve iqtisadi ferqler var idi Buna baxmayaraq adi insanlar var dovlet ve status baximindan bir birinden o qeder de ferqlenmirdiler Quldarliq movcud olsa da cox onemsiz yer tuturdu Seherin en yoxsul yerlerinde yerlesen yasayis evleri bele gozel ve rahat idi ve coxu 6 yaxud 8 otaqdan ibaret idi Lakin bu evlerde nece ailenin yasadigi melum deyil Qadinlar ve kisiler status baximindan beraber idiler Mexsus olduqlari sinifden asili olmayaraq onlara her hansi pese yaxud ictimai fealiyyet ile mesgul olmaq qadagan edilmemisdi Minoylular bu baximdan antik dunyada istisna idiler Kritde qadin bokscular ve hetta okuz gulescileri var idi Yuksek sinife mexsus qadinlar vaxtlarinin coxunu modaya ve diger ince fealiyyetlere hesr edirdiler Tesvirlere esasen Krit ehalisi oyunlari ve idmani cox sevirdi Daha cox reqs qacis ve boks insanlarin maragini celb edirdi Das teatrlari ilk defe minoylular insa etmisdiler Burada genis auditoriyalar ucun tamasalar numayis etdirilir ve musiqi ifa edilirdi DinMinoylularin dini diger antik dunya xalqlarindan ferqli olaraq matriarxal idi Bas tanri kisi deyil qadin idi O butun kainatin denizin semanin ve yerin hokmdari hesab edilirdi Onlar evveller hec bir kisi tanriya sitayis etmemisdiler lakin sonralar boyuk ilahenin oglu yaxud simasinda kisi tanri da meydana gelmisdi Buna baxmayaraq minoylular hec vaxt kisi fiqurunun musteqil ehemiyyete malik oldugunu dusunmemisdiler Ana ilahe xeyirin ve serin menbeyi hesab edilirdi onun ser quvveleri bele zalim ve dehsetli deyildi O tufan basladir daginti toredir ve yayirdi lakin bu emeller tebietin dircelmesine xidmet edirdi cunki olum heyat ucun esas amil hesab edilirdi Dunyadaki olumluler ilaheye hemcinin onun okuz ve ilan kimi muqeddes heyvanlarina qurbanlar vermeli idiler Minoyda dini merasimler ve rituallar butov inanc sisteminin qadin oriyentasiyali olmasi ile elaqedar olaraq kahin deyil kahineler terefinden heyata kecirilirdi Freskalarda heyvanlar guller saray heyatindan sehneler ve esas Minoy kultlarindan biri olan tanri okuz kultuna aid okuzlerle oyun resmi diqqeti daha cox celb edir Tanri okuz kultlari okuz obrazinda tebietin dagidici kimi oz tecessumunu tapmisdir Tebietin ebedi tezelenmesi analiq ve qadinliq simvolu hesab edilen boyuk ilahe Minoy panteonunda merkezi fiqurdur Kritlilerinn heyatinda din boyuk rol oynamisdir Kritde hakimiyyetin xususi formasi teokratiya yaranmisdi Bu idare formasinda dini ve dunyevi rehberlik bir neferin elinde cemlenmisdi Hokmdar sarayi universal funksiyani yerine yetirerek eyni zamanda hem dini hem siyasi inzibati hem de teserrufat merkezi kimi fealiyyet gostermisdir Medeniyyet ve incesenetYukselis ve tenezzul dovru keciren Krit medeniyyeti teqriben e e 1200 cu ile qeder davam etmisdir Kritde butun heyat saraylar adlanan binalar etrafinda cereyan etmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde Knosda adanin merkezi hissesinde Krit saraylarindan birincisi Minos sarayi tapilmisdir Bu saraydan Minotavr insan bedenli ve okuz basli canli haqqinda yunan mifinde tesvir olunan labirint baslanir Eslinde Krit saraylari dogrudan da labirinte benzeyirdi Butun bunlara baxmayaraq saraylar vahid arxitektura ansambli kimi qebul olunur Diqqeti ceken budur ki divarlarda olan resmler olduqca zengindir Erken Krit herfleri desifre edilmediyine gore Minoy xalqinin edebiyyatinin varligini soylemek mumkun deyil Lakin gorunur ki Minoyda edebiyyat movcud olmamisdi cunki Xetti yazi B ile yazilmis hec bir metn numunesi yoxdur Lakin elmi nailiyyetler problemini hell etmek daha asandir cunki alimleri istiqmetlendiren maddi qaliqlar var Krit adasinda tapilan arxeoloji subutlar gosterir ki minoylular istedadli ixtiracilar ve muhendisler idiler Onlar texminen 11 fut genislikde gozel das yollar salmisdilar Muasir kanalizasiya texnikasinin demek olar ki butun esas qaydalari Knos sarayinin dizaynerlerine melum idi Bele ki e e 17 ci esrde Kritde hokmdar ailesi hetta bizim eranin 17 ci esrinde Fransa ve Ingiltere krallarina bele nesib olmayan her cur komfort ve rahatliqla mes evin icine su cekilmesi temin edilmisdi Minoylular ressamliq sahesinde dahi idiler Min il sonra klassik yunanlarin ve romalilarin incesenet sahesinde elde etdikleri nailiyyetleri saymasaq antik dunyada minoylularin bu baximdan tayi beraberi yox idi Zeriflik ve tebiilik Minoy ressamliginin ferqli xususiyyetleri idi O lovga idareci sinifin ambisiyalarini vesf etmeye yaxud dini qaydalari telqin etmeye deyil Minoy dunyasinin gozelliyinde ferdin sevincini ifade etmeye xidmet edirdi Minoy ressamliq numunelerinin ekseriyyeti freskalarla islenmis divar resmlerinden ibaret idi lakin renglenmis relyefler de var idi Krit saraylarinin divarindaki freskalar qedim zamanlardan gunumuze qeder gelib catmis numuneler arasinda en yaxsisidir Onlar tebietin deyisken ehval ruhiyyesinin drammatik ve ritmik xususiyyetlerini tesvir edirdi Minoy inceseneti o qeder murekkeb ve zerif idi ki Knosdaki freskanin qaliqlarini askarlayan fransiz arxeoloq buruq saclar iri gozler ve sehvetli dodaqlarla tesvir edilmis gozel qadin resmini gorduyu zaman ucadan Mais c est la Parisienne Ilahi o parisli qadinlara benzeyir demekden ozunu saxlaya bilmemisdi Minoy heykeltarasligi haqqinda belke de en diqqetelayiq fakt heykellerin olcusunun kicik olmasidir Zeif dusmenlerini meglub eden veziyyetde tesvir edilmis Mesopotamiya hokmdarlarinin ve Misir fironlarinin neheng heykellerinden ferqli olaraq qedim minoylular heyretamiz effektler yaratmaqda olcuye bel baglamaga meyilli deyildiler Eksine minoylulara mexsus insan fiqurlarini tesvir eden heykeller insanin real heyatdaki olcusunden daha kicik idi Onlar izleyicinin diqqetini celb etmek ucun tebiiliye ve zerifliye diqqet yetirirdiler TenezzuluXV esrin ortalarinda bu medeniyyet Fera indiki Santorin adasinda puskuren vulkan elece de doyusken axey yunanlarin adaya soxulmasi neticesinde tamamile dagilmisdir Hal hazirda alimler razilasirlar ki mikenalilar e e 15 ci esrden sonra Egey dunyasinin hokmdari titulunu minoylularin elinden almisdilar Lakin onlar bunun nece bas verdiyine tam emin deyiller Ya Kritde bas veren dehsetli zelzele yerli idarenin zeiflemesine sebeb olmus ve materiklilere adanin idaresini ele kecirmeye imkan vermis ya da ki mikenanlilar Kriti asanliqla isgal edecek qeder guclenmisdiler Mikenalilar e e 1500 ve 1400 cu iler arasinda Krit adasinda tereqqi ve bedii nailiyyetler erasini davam etdirmisdiler Lakin texminen e e 1400 cu ilde yunan isgalcilarinin yeni dalgasi Kriti zebt etdi Knosu dagitdi ve Minoy sivilizasiyasina son qoydu Bundan sonra Krit medeniyyeti evvelki sohretini berpa ede bilmemisdir Sivilizasiyanin merkezi materik Yunanistana kecmisdir Bu isgalin ne ucun bele dagidici olmasi namelum olaraq qalir Diger xalqlara tesirleriMinoy ve Mikena sivilizasiyalari diger medeniyyetlere az da olsa tesir etmisdiler bu tesirler en azi 4 sebebe gore ehemiyyetlidir Birincisi onlar Avropada en erken sivilizasiya idiler Minoydan evvel butun siviliasiyalar Serqde yaranmisdi lakin sonra Avropa bir birinin ardinca boyuk sivilizasiyalarin ciceklenmesine sahidlik etmisdi Ikincisi minoylular ve mikenalilar Avropa deyerlerine ve nailiyyetlerine birbasa olmasa da dolayi yollarla tesir etmisdiler Minoy ve Mikenanin siyasi qurulusu bir cox Asiya dovletlerinde oldugu kimi idi Lakin xususile Minoy inceseneti Serq dovletlerinin incesenetinden ferqlenirdi Ucuncusu Minoy sivilizasiyasi qismen de Mikena sivilizasiyasi oz dunyevi ve proqressiv xarakterine gore ehemiyyetli idi Egey xalqlarinin rahatliq ve var dovlet duskunluyu eylence sevgisi heyat esqi ve riske olan cesareti buna numunedir Nehayet qedim Assuriya Babil ve hetta Misir son nefesini zireh icindeki cesedler kimi verdiyi halda Krit oz son nefesini divarsiz seherlerde kecirilen sen festivallar arasinda vermisdi MenbeWestern Civilizations Robert E Lerner Standish Meacham Edward McNall Burns