Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yazı — səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr qrupu. Yazı bəşəriyyətin ən böyük kəşflərdən biri hesab olunur.
Yaranma tarixi
Yazı daşın, sümüyün, perqamentin, kağızın üstündə yaşayır. Yazının yaranmasının çox qədim tarixi var. Bəşəriyyətin ilk dövründə ünsiyyət yalnızca şifahi formada idi. İlk yazı nümunələri 7000 ilə yaxın tarixə malikdir və o vaxtdan bu günə uzun inkişaf yolu keçərək bugünkü formaya gəlib çatmışdır. Lap qədimdən insanlar ayrı-ayrı qəbilə şəklində yaşamışlar. Bu qruplar arasında əlaqələr zəif olmuşdur, lakin sonrakı dövrlərdə ictimai quruluş formalaşdıqca insan qrupları arasında siyasi, iqtisadi, və s. əlaqələr yarandı. Tayfalar müəyyən məqsədlər üçün əlaqə saxlamalı oldular. Buna görə də ikinci köməkçi ünsiyyət vasitəsi olaraq yazı yaranmağa başladı. Onun başlanğıc yolu heç bir xüsusi plan üzrə deyil, tədricən yaranmışdır. Demək: Yazı insanların dillə, şifahi ünsiyyət saxlamaları mümkün olmadığı şəraitdə, ünsiyyətə olan tələbatdan yaranmışdır. Dilin əmələ gəlməsində olduğu kimi yazının yaranmasında da kollektivin əməyi var. Yəni yazı ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən deyil, ümumi kollektiv tərəfindən yaradılmışdır, lakin Yazının yaranmasında bütün tayfa və xalqların iştirak etdiyini düşünmək də doğru olmaz. Müasir dövrdəki yazısı olmayan xalqlar buna aydın sübutdur. XIX əsrin axırlarına kimi Mərkəzi Afrikanın və Şimali Amerikanın bəzi xalqları hələdə yazı ilə tanış deyildilər. Qədim dövrlərdə də yazı bütün dünyada eyni dərəcə inkişaf etməmişdir. Çünki qədimdə yazı yazmaq üçün vasitələr də indikindən fərqli olmuşdur. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi yazı birdən-birə meydana çıxmamışdır. Yazının əmələ gəlməsində fikrin müxtəlif vasitələrlə əks olunmasının xüsusi təsiri olmuşdur. Yazı əvvəl fikir və ya əşya vasitəsilə, ya da xətlər vasitəsilə əks olunurdu.
Bəzi xalqlar diri heyvan yollamaqla fikirlərini bildirməyə çalışırdı. Məsələn: 513-cü ildə İran şahı Dara Skiflərin özlərini məğlub olmuş kimi hiss etmələri üçün torpaq və su göndərmişdir. Bəzi alimlərin qeyd etdiyi kimi bu simvolik siqnaldır. Yəni hər əşya başqa bir mənanı ifadə edir.
Qədimdə insanlar müəyyən məlumatı məkan və zamanla əlaqədar olaraq uzağa çatdırmaq üçün kəndir və yaxud ipi düyümləmək vasitəsindən istifadə etmişdirlər.
Fikri düyünlər vasitəsilə (Quipi) ifadə etmək farslar, türklər, çinlilər, meksikalılar və başqa xalqlar arasında yayılmışdır. İpi düyünləməklə həm də say anlayışını ifadə edirdilər. Məsələn: farslar asılmış hər bir ipin vasitəsilə say və yaxud müəyyən əşyanın miqdarını təyin etmişlər. Perulular, meksikalılar isə ipi düyünləməklə daha mürəkkəb anlayışları ifadə edə bilirdi. Meksikada bu vasitə o qədər geniş yayılmışdı ki, onlar müqavilələri, bütöv əhvalatları belə ifadə edə bilirdi.
Bəzi məlumatlara görə, müqəddəs Mayya arasında yaşayan qədim hindlilər Koxau ronqo-ronqo adlanan həmin düyünlü yazı ilə hətta tarixi hadisəni təsvir edir və şeir də yaza bilirmişlər.
Müəyyən fikri başqasına çatdırmaq üçün qədim insanların istifadə etdikləri vasitələrdən biri də balıqqulağı olmuşdur. Şimali Amerika hindularının bəzi tayfaları bu vasitədən geniş istifadə etmişlər.
Fikrin əşyayla ifadə olunmasının bir neçə xüsusiyyəti var:
Alman alimi Johannes Fredrix əşyalarla fikir ifadə etməyi yazının primitiv başlanğıcı hesab edirdi.
Zaman keçdikcə insanlar yazını təkmilləşdirməyə başladı. Onlar artıq müəyyən cizgilərlə fikirlərini ifadə edə bilirdilər. Onlar torpaq və ağacın üzərinə müxtəlif cizgilər çəkərək və ya ağac çapmaqla müəyyən məlumat çatdırmağı bacarırdılar.
Yazının əmələ gəlməsində insanların öz bədənlərini yazmalarının da böyük əhəmiyyəti olmuşdur. İnsanlar öz bədənlərini 2 məqsədlə: 1.bədəni bəzəmək 2.müəyyən anlayış bildirmək üçün istifadə ediblər. Alimlərin fikrinə görə, ilk dəfə tatuirovkadan ancaq bədəni bəzəmək üçün istifadə olunub. Bədəni yazmaq Polinezi adasında daha çox yayılmışdır. Yazı tarixçiləri bu məsələylə xüsusi məşğul olmuş və yazının inkişafında tatuirovkanın böyük rolunu qeyd etmişlər. Bunlar yazının ilk növü olan şəkli yazı üçün təməl oldu.
Yazının formalaşması və inkişafı dövründə onun bir neçə tipi olmuşdur. Yazının tipləri barədə müxtəlif fikirlər var, lakin son tədqiqatlara görə müəyyən edilmişdir ki, yazının 4 əsas tipi var.
Bu yazılar hər biri xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənir.
Şəkli yazı- məlumatların şəkillər vasitəsilə ifadə edildiyi yazıya şəkli yazı deyilir. Piktoqrafik yazı da adlanır. Piktoqrafiya 2 sözdən ibarətdir. Birinci piktus latın sözü "şəkli çəkilmiş", ikincisi grapho yunan sözü "yazıram" deməkdir. Piktoqrafik yazıdakı hər bir ünsür piktoqram adlanır. Bu yazıda hər şəkil bir və ya bir neçə cümləni əks etdirir. Yəni belə yazıda nitq sözlərə bölünmür, bütöv cümlələrlə ifadə olunur. Yazının bu ilk tipi çox qədim tarixə malikdir. Keçmişdə insanlar müəyyən məqsədlərlə bağlı yüzlərlə şəkillər çəkmişlər, lakin bu şəkillərin heç də hamısını yazı hesab etmək olmaz.
Deməli, insanların çəkdiyi ibtidai şəkillər bu və ya digər məlumatı əks etdirdikdə şəkli yazı yaranmağa başlayıb.
Piktoqrafik yazılarla ifadə edilən mövzuların əhatə dairəsi o qədər də geniş olmamışdır. Əsasən ov səhnələri, vuruş və qaçış hadisələri, ticarət müqavilələri və s.
İnsanların dünyagörüşləriylə əlaqədar olaraq ilk dövrdə əşya və yaxud hərəkət göstərilirdisə də get-gedə mücərrəd anlayışları ifadə etmək tələbi yaranmışdır. Mücərrəd anlayışlar üçün bir neçə formadan istifadə olunurdu. Məs: "cəldlik" sözü üçün qol əvəzinə qanad çəkilmiş, "müharibə" anlayışı üçün ox hazır vəziyyətdə təsvir edilmişdir.
Bu yazıdan daha çox Şimali Amerika hindliləri istifadə etmişlər. Eyni zamanda qədim şumer və misirlilərdə də təsadüf olunmuşdur.
Bu yazıdan başqa xalqlar kimi Azərbaycanda da istifadə olunmuşdur. Təkcə Qobustanda 720 qaya üzərində 4 mindən çox təsvir var və bu təsvirlərin çoxu piktoqrafiyadır. Bundan başqa, Qazaxda və Gədəbəydə də piktoqramlar tapılmışdır.
Şəkli yazıdan son zamanlara qədər Nasi xalqı da istifadə etmişdir. Nasi dili Çində yayılmış və bu dil Çin-Tibet dilləri ailəsinə məxsusdur.
Bu yazı sonralar bir o qədər də əlverişli olmamışdır. Buna görə də fikri yazı yaranmağa başlamışdır.
Fikri yazı- Nitqdəki sözlərin şəkillər vasitəsilə deyil, ideoqramlarla əks olunmasına ideoqrafik və ya fikir yazı deyilir. İdeoqrafiya 2 yunan sözündən ibarətdir. Birinci ideya "anlayış", ikinci isə grapho "yazıram" mənasını bildirir. Heroqlif və digər işarələr də ideoqrafik yazı sisteminə daxildir.
İdeoqrafik yazı elə yazı sistemidir ki, burada hər işarə bütöv sözü, yaxud sözün mənalı hissəsini bildirir. Bu səbəbdən bu yazı sistemi eyni zamanda söz yazısı da adlanır. Bu yazı 2 səbəbə görə yaranmışdır:
1. Şəkli yazı inkişaf edərək əşyanın özünü əks etdirməyib, onun şərti işarələrlə ifadə edəcək qədər təkmilləşdir. Məs: Çinlilər piktoqrafik yazıda günəş sözünü bildirmək üçün günəş şəkli çəkilirdisə, indi günəşə oxşamayan heroqliflər çəkilirdi. Burdan biz bu nəticəni çıxara bilərik ki, şəkil və əşya arasındakı oxşarlıq kəsilmişdir.
2. Piktoqramlarla mücərrəd anlayışları vermək mümkün deyildir.
Bundan başqa ideoqrafik yazının əmələ gəlməsiylə bağlı çox fikirlər vardı. İ. Qelb, R. Vulli, Ç. Loukotka, D, Diringer və başqaları bu yazının bir ölkədə və bir xalq tərəfindən yarandığını söyləyirlər. Bəziləri Misirdə, bəziləri isə Şumerdə yarandığını qeyd edirdi, lakin V. İstrin bele bir nəzəriyyənin əksinə olaraq Şumer, Misir və Çin yazılarının bir-birindən fərqləndiyini, hər birinin müstəqil yolla təşəkkül tapdığını söyləmişdir.
İdeoqrafik yazı kimi müxtəlif ornomentlərlə bəzədilmiş ştamp yazıları, ton və keramik yazılar da var idi. Elə kalliqrafik yazıların ilk nümunələri də o zaman yaranıb. Məlumdur ki, İslam mədəniyyətində canlı aləmin şəklini bilavasitə vermək qadağandır. Ancaq təsviri sənət vasitəsilə onu dolaylı yolla vermək olar. Məs: "Bismillah" sözünü şriftlərlə leylək şəklində verirlər. Bu kalliqrafik yazı nümunəsidir. Ümumiyyətlə kalliqrafik sözü yunanca "kallos" gözəllik, "grapho" yazı mənasına gəlirdi.
Ən qədim ideoqrafik yazılarından biri də Misir yazısıdır. Bu yazının inkişaf dövründə 3 yazı forması meydana çıxmışdır:
1.heroqlif 2.heratik 3.demotik
Heroqlif — Misir yazısının ilk formasıdır. Bu yazıdan təntənə məqsədiylə istifadə olunurdu. Heroqliflərin müəyyən hissəsi bitki, əşya, quş şəkillərindən ibarət olmuşdur.
Heratik — heroqliflər təkmilləşmiş, sxematik şəkil xarakterindən uzaqlaşmışlar. Həmin yazıda dolaşıq xətlər get-gedə çoxalmışdır. Əsasən, elmi məsələləri əks etdirmək üçün istifadə olunurdu.
Demotik — demotik xəlqi deməkdir. Bu yazı zahiri cəhətdən həm heroqlif, həm də heratik yazıdan fərqlənir. Çünki daha asan və sadədir. Bu səbəbdən yunanlar onu xəlqi yazı adlandırmışlar. Misirlilər ictimai həyatlarında demotik yazıdan geniş istifadə edirdilər.
Misir yazısı çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu yazı başqa yazılara, o cümlədən minoy yazısına da təsir göstərmişdir.
Çin yazısı da ideoqrafik olub, son dərəcə çətin quruluşa malikdir. Bu yazı Çində bizim eradan əvvəl meydana çıxmışdır. Arxeoloqların tapdığı yazılı heyvan sümükləri dəqiq olmasa da təxminən eradan 15 əsr əvvələ aid olunur. Çin yazısı da piktoqramlar əsasında yaranıb. Buna görə də bir sıra heroqliflərdə şəkli yazıdan qalan izlər özünü göstərir. Məs: "adam" anlayışı əvvəlcə adamı xatırladan işarələrlə əks olunmuş , daha sonra təkmilləşmişdir. Çin heroqliflərində əsrlər boyu dəyişikliklər olsa da, ideoqrafik yazıdan irəli keçə bilməmişdir. Buna görə də qədim yazı texnikasını bu gün də saxlamaqdadır. Bu dildə simvolların sayı 2500-dən 50000-ə qədər artıb, amma ədəbi dil olan Mondrian-Çin dilində 4 tenomdən istifadə olunur.
Hazırda dünya əhalisinin təxminən, 25%-i ideoqrafik yazıdan istifadə edir.
Heca yazısı — Hecalar şərti işarələrlə göstərilən yazıya sillaboqrafik, yaxud heca yazısı deyilir. Bu yazının tələbinə görə dildə nə qədər heca varsa, bir o qədər də işarə olmalıdır.
Heca yazısının ünsürlərinin formalaşdığı ən qədim yazılardan biri də Şumerlərin yazısıdır. Qədim heca işarələri eramızdan əvvəl üçüncü minilliyin əvvəlində Şumer yazısında əmələ gəlmişdir.
Şumerlərin dili haqqında bir sıra fikirlər söylənilmişdir. 1938-ci ildə şumer dilini ilk dəfə türk dilləri ilə əlaqələndirməyə cəhd göstərmişlər. Onların ilk yazısı pintoqrafik xarakterli olmuşdur. Bu yazı zahiri əlamətlərinə görə başqa yazılardan fərqlənirdi. İşarələri mismara-mıxa bənzəyirdi. Azərbaycan dilində "mixi yazı" adlandırılır.
Heca yazısı eramızdan əvvəl lll minillikdə akkadlar, sonra babillər və assurilər tərəfindən mənimsənilmişdir. Həmin xalqların dilləri Sami dilləri qrupuna aiddir.
Tarixi faktlar göstərir ki, heca yazı tipindən minoy, hind və s. yazı sistemlərində istifadə olunmuşdur. Bu yazıdan da dünya xalqlarının, təxminən, 25%-i istifadə edir.
Bu yazıdan istifadə edənlərdən biri də yaponlardır, lakin yaponların yazısı heç də sırf heca yazısı deyildir. Müasir yapon yazısının 2 qrafik forması vardır- kataqan və xiraqan.
Sillaboqrafik yazının əlamətləri müasir rus yazısında da vardır. Heca yazısı ideoqrafik yazıdan daha üstündür, lakin səs yazısı ilə müqayisədə mənfi cəhəti işarələrinin çox olmasıdır.
Fonoqrafik yazı — Şərti işarələrlə dilin səslərini əsk etdirən yazıya fonoqrafik, yaxud səs yazısı deyilir. Mütəxəssislər bu yazının yaranmasını ticarətin inkişaf etdiyi Yaxın Şərqlə bağlayırlar. Yazının digər növlərindən fərqli olaraq, fonoqrafik yazıda dilin bu və ya digər səsi, ayrı-ayrı hərflərlə yanaşı, digər işarələrdən (apostrof, hərəkə və s.) də istifadə olunur.
Hərfli yazı çox mürəkkəb proses əsasında yaranmışdır. Və bir neçə əsr ərzində inkişaf etmişdir. Hərfli yazı barbarlıq dövrünün lll pilləsində əmələ gəlmişdir. F. Engels cəmiyyətin barbarlıqdan mədəniyyət dövrünə keçməsində səs yazısının böyük əhəmiyyətə malik olduğunu qeyd edir.
Bu yazı tipi xarakterlərinə görə 2 yerə bölünür: konsonant və vokallaşdırılmış yazı.
Yalnız samit səslərin hərflərlə göstərildiyi yazı konsonant yazıdır. Həm sait, həm samit səslərin əks olunduğu yazı vokallaşdırılmış, yəni tam fonoqrafik yazıdır.
V. İstrinin müəyyən etdiyinə görə müasir dövrdə dünya xalqlarının 50%-i bu yazıdan istifadə edir.
Beləliklə dünyada 4 yazı tipinin hər birindən istifadə olunur.
Yazı düz xətt boyunca düzülmüş vahidlərin ardıcıllığı olanda o fonetik prinsipə əsaslanır. Dilin hər bir foneminin yazıda öz işarəsi-qrofemi olur. Bu gün latın, aromeik, finikiya, kiril, ərəb və brahmi şriftləri dünya dilləri üçün əsas götürülür.
Yazı müasir insanların dünya görünüşünün formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edib və edəcək. Biz yazı vasitəsilə biliklərə yiyələnir, müxtəlif elmlərin sirlərini öyrənə bilirik. Ona görə də yazının həyatımızda nə qədər əhəmiyyətli olduğunu unutmamalıyıq.
sə bir hərf müvafiq olaraq bir səsi bildirir.
Belə bir hipoteza var ki, inklərin istifadə etdiyi ip düyünləri, kipu, əslində yazı nümunələridir.
Mənbə
- *''Robinson, Andrew'' The Origins of Writing // David Crowley and Paul Heyer (eds) ''Communication in History: Technology, Culture, Society'' (Allyn and Bacon, 2003).
İstinadlar
- The Khipu Database Project 2011-07-22 at the Wayback Machine (ing.)
Ədəbiyyat
- R. Əliquliyev, S. Şükürlü, S. Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
 | Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yazi sesli dilin norma ile qavrayisini temin eden isareler qrupu Yazi beseriyyetin en boyuk kesflerden biri hesab olunur Suruppakdan tapilmis gil uzerinde mixi yazi eradan evvel 2600 cu ilYaranma tarixiYazi dasin sumuyun perqamentin kagizin ustunde yasayir Yazinin yaranmasinin cox qedim tarixi var Beseriyyetin ilk dovrunde unsiyyet yalnizca sifahi formada idi Ilk yazi numuneleri 7000 ile yaxin tarixe malikdir ve o vaxtdan bu gune uzun inkisaf yolu kecerek bugunku formaya gelib catmisdir Lap qedimden insanlar ayri ayri qebile seklinde yasamislar Bu qruplar arasinda elaqeler zeif olmusdur lakin sonraki dovrlerde ictimai qurulus formalasdiqca insan qruplari arasinda siyasi iqtisadi ve s elaqeler yarandi Tayfalar mueyyen meqsedler ucun elaqe saxlamali oldular Buna gore de ikinci komekci unsiyyet vasitesi olaraq yazi yaranmaga basladi Onun baslangic yolu hec bir xususi plan uzre deyil tedricen yaranmisdir Demek Yazi insanlarin dille sifahi unsiyyet saxlamalari mumkun olmadigi seraitde unsiyyete olan telebatdan yaranmisdir Dilin emele gelmesinde oldugu kimi yazinin yaranmasinda da kollektivin emeyi var Yeni yazi ayri ayri sexsler terefinden deyil umumi kollektiv terefinden yaradilmisdir lakin Yazinin yaranmasinda butun tayfa ve xalqlarin istirak etdiyini dusunmek de dogru olmaz Muasir dovrdeki yazisi olmayan xalqlar buna aydin subutdur XIX esrin axirlarina kimi Merkezi Afrikanin ve Simali Amerikanin bezi xalqlari helede yazi ile tanis deyildiler Qedim dovrlerde de yazi butun dunyada eyni derece inkisaf etmemisdir Cunki qedimde yazi yazmaq ucun vasiteler de indikinden ferqli olmusdur Yuxarida da qeyd etdiyim kimi yazi birden bire meydana cixmamisdir Yazinin emele gelmesinde fikrin muxtelif vasitelerle eks olunmasinin xususi tesiri olmusdur Yazi evvel fikir ve ya esya vasitesile ya da xetler vasitesile eks olunurdu Bezi xalqlar diri heyvan yollamaqla fikirlerini bildirmeye calisirdi Meselen 513 cu ilde Iran sahi Dara Skiflerin ozlerini meglub olmus kimi hiss etmeleri ucun torpaq ve su gondermisdir Bezi alimlerin qeyd etdiyi kimi bu simvolik siqnaldir Yeni her esya basqa bir menani ifade edir Qedimde insanlar mueyyen melumati mekan ve zamanla elaqedar olaraq uzaga catdirmaq ucun kendir ve yaxud ipi duyumlemek vasitesinden istifade etmisdirler Fikri duyunler vasitesile Quipi ifade etmek farslar turkler cinliler meksikalilar ve basqa xalqlar arasinda yayilmisdir Ipi duyunlemekle hem de say anlayisini ifade edirdiler Meselen farslar asilmis her bir ipin vasitesile say ve yaxud mueyyen esyanin miqdarini teyin etmisler Perulular meksikalilar ise ipi duyunlemekle daha murekkeb anlayislari ifade ede bilirdi Meksikada bu vasite o qeder genis yayilmisdi ki onlar muqavileleri butov ehvalatlari bele ifade ede bilirdi Bezi melumatlara gore muqeddes Mayya arasinda yasayan qedim hindliler Koxau ronqo ronqo adlanan hemin duyunlu yazi ile hetta tarixi hadiseni tesvir edir ve seir de yaza bilirmisler Mueyyen fikri basqasina catdirmaq ucun qedim insanlarin istifade etdikleri vasitelerden biri de baliqqulagi olmusdur Simali Amerika hindularinin bezi tayfalari bu vasiteden genis istifade etmisler Fikrin esyayla ifade olunmasinin bir nece xususiyyeti var Alman alimi Johannes Fredrix esyalarla fikir ifade etmeyi yazinin primitiv baslangici hesab edirdi Zaman kecdikce insanlar yazini tekmillesdirmeye basladi Onlar artiq mueyyen cizgilerle fikirlerini ifade ede bilirdiler Onlar torpaq ve agacin uzerine muxtelif cizgiler cekerek ve ya agac capmaqla mueyyen melumat catdirmagi bacarirdilar Yazinin emele gelmesinde insanlarin oz bedenlerini yazmalarinin da boyuk ehemiyyeti olmusdur Insanlar oz bedenlerini 2 meqsedle 1 bedeni bezemek 2 mueyyen anlayis bildirmek ucun istifade edibler Alimlerin fikrine gore ilk defe tatuirovkadan ancaq bedeni bezemek ucun istifade olunub Bedeni yazmaq Polinezi adasinda daha cox yayilmisdir Yazi tarixcileri bu meseleyle xususi mesgul olmus ve yazinin inkisafinda tatuirovkanin boyuk rolunu qeyd etmisler Bunlar yazinin ilk novu olan sekli yazi ucun temel oldu Yazinin formalasmasi ve inkisafi dovrunde onun bir nece tipi olmusdur Yazinin tipleri barede muxtelif fikirler var lakin son tedqiqatlara gore mueyyen edilmisdir ki yazinin 4 esas tipi var Bu yazilar her biri xususiyyetlerine gore bir birinden ferqlenir Sekli yazi melumatlarin sekiller vasitesile ifade edildiyi yaziya sekli yazi deyilir Piktoqrafik yazi da adlanir Piktoqrafiya 2 sozden ibaretdir Birinci piktus latin sozu sekli cekilmis ikincisi grapho yunan sozu yaziram demekdir Piktoqrafik yazidaki her bir unsur piktoqram adlanir Bu yazida her sekil bir ve ya bir nece cumleni eks etdirir Yeni bele yazida nitq sozlere bolunmur butov cumlelerle ifade olunur Yazinin bu ilk tipi cox qedim tarixe malikdir Kecmisde insanlar mueyyen meqsedlerle bagli yuzlerle sekiller cekmisler lakin bu sekillerin hec de hamisini yazi hesab etmek olmaz Demeli insanlarin cekdiyi ibtidai sekiller bu ve ya diger melumati eks etdirdikde sekli yazi yaranmaga baslayib Piktoqrafik yazilarla ifade edilen movzularin ehate dairesi o qeder de genis olmamisdir Esasen ov sehneleri vurus ve qacis hadiseleri ticaret muqavileleri ve s Insanlarin dunyagorusleriyle elaqedar olaraq ilk dovrde esya ve yaxud hereket gosterilirdise de get gede mucerred anlayislari ifade etmek telebi yaranmisdir Mucerred anlayislar ucun bir nece formadan istifade olunurdu Mes celdlik sozu ucun qol evezine qanad cekilmis muharibe anlayisi ucun ox hazir veziyyetde tesvir edilmisdir Bu yazidan daha cox Simali Amerika hindlileri istifade etmisler Eyni zamanda qedim sumer ve misirlilerde de tesaduf olunmusdur Bu yazidan basqa xalqlar kimi Azerbaycanda da istifade olunmusdur Tekce Qobustanda 720 qaya uzerinde 4 minden cox tesvir var ve bu tesvirlerin coxu piktoqrafiyadir Bundan basqa Qazaxda ve Gedebeyde de piktoqramlar tapilmisdir Sekli yazidan son zamanlara qeder Nasi xalqi da istifade etmisdir Nasi dili Cinde yayilmis ve bu dil Cin Tibet dilleri ailesine mexsusdur Bu yazi sonralar bir o qeder de elverisli olmamisdir Buna gore de fikri yazi yaranmaga baslamisdir Fikri yazi Nitqdeki sozlerin sekiller vasitesile deyil ideoqramlarla eks olunmasina ideoqrafik ve ya fikir yazi deyilir Ideoqrafiya 2 yunan sozunden ibaretdir Birinci ideya anlayis ikinci ise grapho yaziram menasini bildirir Heroqlif ve diger isareler de ideoqrafik yazi sistemine daxildir Ideoqrafik yazi ele yazi sistemidir ki burada her isare butov sozu yaxud sozun menali hissesini bildirir Bu sebebden bu yazi sistemi eyni zamanda soz yazisi da adlanir Bu yazi 2 sebebe gore yaranmisdir 1 Sekli yazi inkisaf ederek esyanin ozunu eks etdirmeyib onun serti isarelerle ifade edecek qeder tekmillesdir Mes Cinliler piktoqrafik yazida gunes sozunu bildirmek ucun gunes sekli cekilirdise indi gunese oxsamayan heroqlifler cekilirdi Burdan biz bu neticeni cixara bilerik ki sekil ve esya arasindaki oxsarliq kesilmisdir 2 Piktoqramlarla mucerred anlayislari vermek mumkun deyildir Bundan basqa ideoqrafik yazinin emele gelmesiyle bagli cox fikirler vardi I Qelb R Vulli C Loukotka D Diringer ve basqalari bu yazinin bir olkede ve bir xalq terefinden yarandigini soyleyirler Bezileri Misirde bezileri ise Sumerde yarandigini qeyd edirdi lakin V Istrin bele bir nezeriyyenin eksine olaraq Sumer Misir ve Cin yazilarinin bir birinden ferqlendiyini her birinin musteqil yolla tesekkul tapdigini soylemisdir Ideoqrafik yazi kimi muxtelif ornomentlerle bezedilmis stamp yazilari ton ve keramik yazilar da var idi Ele kalliqrafik yazilarin ilk numuneleri de o zaman yaranib Melumdur ki Islam medeniyyetinde canli alemin seklini bilavasite vermek qadagandir Ancaq tesviri senet vasitesile onu dolayli yolla vermek olar Mes Bismillah sozunu sriftlerle leylek seklinde verirler Bu kalliqrafik yazi numunesidir Umumiyyetle kalliqrafik sozu yunanca kallos gozellik grapho yazi menasina gelirdi En qedim ideoqrafik yazilarindan biri de Misir yazisidir Bu yazinin inkisaf dovrunde 3 yazi formasi meydana cixmisdir 1 heroqlif 2 heratik 3 demotik Heroqlif Misir yazisinin ilk formasidir Bu yazidan tentene meqsediyle istifade olunurdu Heroqliflerin mueyyen hissesi bitki esya qus sekillerinden ibaret olmusdur Heratik heroqlifler tekmillesmis sxematik sekil xarakterinden uzaqlasmislar Hemin yazida dolasiq xetler get gede coxalmisdir Esasen elmi meseleleri eks etdirmek ucun istifade olunurdu Demotik demotik xelqi demekdir Bu yazi zahiri cehetden hem heroqlif hem de heratik yazidan ferqlenir Cunki daha asan ve sadedir Bu sebebden yunanlar onu xelqi yazi adlandirmislar Misirliler ictimai heyatlarinda demotik yazidan genis istifade edirdiler Misir yazisi cox boyuk ehemiyyete malikdir Bu yazi basqa yazilara o cumleden minoy yazisina da tesir gostermisdir Cin yazisi da ideoqrafik olub son derece cetin qurulusa malikdir Bu yazi Cinde bizim eradan evvel meydana cixmisdir Arxeoloqlarin tapdigi yazili heyvan sumukleri deqiq olmasa da texminen eradan 15 esr evvele aid olunur Cin yazisi da piktoqramlar esasinda yaranib Buna gore de bir sira heroqliflerde sekli yazidan qalan izler ozunu gosterir Mes adam anlayisi evvelce adami xatirladan isarelerle eks olunmus daha sonra tekmillesmisdir Cin heroqliflerinde esrler boyu deyisiklikler olsa da ideoqrafik yazidan ireli kece bilmemisdir Buna gore de qedim yazi texnikasini bu gun de saxlamaqdadir Bu dilde simvollarin sayi 2500 den 50000 e qeder artib amma edebi dil olan Mondrian Cin dilinde 4 tenomden istifade olunur Hazirda dunya ehalisinin texminen 25 i ideoqrafik yazidan istifade edir Heca yazisi Hecalar serti isarelerle gosterilen yaziya sillaboqrafik yaxud heca yazisi deyilir Bu yazinin telebine gore dilde ne qeder heca varsa bir o qeder de isare olmalidir Heca yazisinin unsurlerinin formalasdigi en qedim yazilardan biri de Sumerlerin yazisidir Qedim heca isareleri eramizdan evvel ucuncu minilliyin evvelinde Sumer yazisinda emele gelmisdir Sumerlerin dili haqqinda bir sira fikirler soylenilmisdir 1938 ci ilde sumer dilini ilk defe turk dilleri ile elaqelendirmeye cehd gostermisler Onlarin ilk yazisi pintoqrafik xarakterli olmusdur Bu yazi zahiri elametlerine gore basqa yazilardan ferqlenirdi Isareleri mismara mixa benzeyirdi Azerbaycan dilinde mixi yazi adlandirilir Heca yazisi eramizdan evvel lll minillikde akkadlar sonra babiller ve assuriler terefinden menimsenilmisdir Hemin xalqlarin dilleri Sami dilleri qrupuna aiddir Tarixi faktlar gosterir ki heca yazi tipinden minoy hind ve s yazi sistemlerinde istifade olunmusdur Bu yazidan da dunya xalqlarinin texminen 25 i istifade edir Bu yazidan istifade edenlerden biri de yaponlardir lakin yaponlarin yazisi hec de sirf heca yazisi deyildir Muasir yapon yazisinin 2 qrafik formasi vardir kataqan ve xiraqan Sillaboqrafik yazinin elametleri muasir rus yazisinda da vardir Heca yazisi ideoqrafik yazidan daha ustundur lakin ses yazisi ile muqayisede menfi ceheti isarelerinin cox olmasidir Fonoqrafik yazi Serti isarelerle dilin seslerini esk etdiren yaziya fonoqrafik yaxud ses yazisi deyilir Mutexessisler bu yazinin yaranmasini ticaretin inkisaf etdiyi Yaxin Serqle baglayirlar Yazinin diger novlerinden ferqli olaraq fonoqrafik yazida dilin bu ve ya diger sesi ayri ayri herflerle yanasi diger isarelerden apostrof hereke ve s de istifade olunur Herfli yazi cox murekkeb proses esasinda yaranmisdir Ve bir nece esr erzinde inkisaf etmisdir Herfli yazi barbarliq dovrunun lll pillesinde emele gelmisdir F Engels cemiyyetin barbarliqdan medeniyyet dovrune kecmesinde ses yazisinin boyuk ehemiyyete malik oldugunu qeyd edir Bu yazi tipi xarakterlerine gore 2 yere bolunur konsonant ve vokallasdirilmis yazi Yalniz samit seslerin herflerle gosterildiyi yazi konsonant yazidir Hem sait hem samit seslerin eks olundugu yazi vokallasdirilmis yeni tam fonoqrafik yazidir V Istrinin mueyyen etdiyine gore muasir dovrde dunya xalqlarinin 50 i bu yazidan istifade edir Belelikle dunyada 4 yazi tipinin her birinden istifade olunur Yazi duz xett boyunca duzulmus vahidlerin ardicilligi olanda o fonetik prinsipe esaslanir Dilin her bir foneminin yazida oz isaresi qrofemi olur Bu gun latin aromeik finikiya kiril ereb ve brahmi sriftleri dunya dilleri ucun esas goturulur Yazi muasir insanlarin dunya gorunusunun formalasmasinda xususi ehemiyyet kesb edib ve edecek Biz yazi vasitesile biliklere yiyelenir muxtelif elmlerin sirlerini oyrene bilirik Ona gore de yazinin heyatimizda ne qeder ehemiyyetli oldugunu unutmamaliyiq se bir herf muvafiq olaraq bir sesi bildirir Bele bir hipoteza var ki inklerin istifade etdiyi ip duyunleri kipu eslinde yazi numuneleridir Menbe Robinson Andrew The Origins of Writing David Crowley and Paul Heyer eds Communication in History Technology Culture Society Allyn and Bacon 2003 IstinadlarThe Khipu Database Project 2011 07 22 at the Wayback Machine ing EdebiyyatR Eliquliyev S Sukurlu S Kazimova Elmi fealiyyetde istifade olunan esas terminler Baki Informasiya Texnologiyalari 2009 201 s Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin