Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əfsanə (lat. legenda - "oxu", "oxunan") — epik növün janrı. Əfsanə şifahi xalq ədəbiyyatına aiddir. Bu baxımdan, əfsanənin əsas məğzini o hekayətlər təşkil edir ki, onların əsasında möcüzə, söyləyici, yaxud dinləyicilər tərəfindən təsdiq olunmuş, inanılmış tərzdə anlaşılan bir obraz yəqin edilsin. Bununla da rəvayətlərdən fərqli olaraq əfsanələr həmişə öz fantastik məzmun çalarına görə seçilir.
Əfsanələr daha çox xalqın tarixini, dünya görüşünü, xəyal və arzularını özündə əks etdirir. Azərbaycan əfsanələri, əsasən, aşağıdakı mövzulardadır:
- Heyvanlar, quşlar haqqında;
- Təbiət mənzələri (ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s.) haqqında;
- Yer adları haqqında;
- Tayfa, el, xalq, nəsil haqqında;
- Səma cisimləri haqqında;
- Tarixi şəxsiyyətlər haqqında;
- Nizami mövzuları haqqında;
- Ailə məişət məsələləri haqqında.
. Müstəqil janr kimi özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərə malik əfsanələrin mətni sabit olmur, süjet isə bütöv yox, yarımçıq, yaxud bir parça, kəsik, epizodik şəkildə təqdim edilir.
Folklorun digər janr və növləri kimi əfsanələr də həm tarixi qaynaqlarda — salnamə, xronika, cünk və əlyazmalarında qorunub saxlanmış, həm də şifahi gələnəkdə — dildə-ağızda dolaşa-dolaşa müasir dövrə qədər gəlib çatmışdır. 70ci illərdə bu şifahi xalq ədəbiyyatının əsasını qoymuşdu. Müxtəlif əsrlərin ictimai-siyasi hadisələrini əks etdirən tarixi əsərlərdə özünə yer tapmış əfsanələr yazılı məxəz kimi az da olsa məxsus olduğu janrın səciyyəvi əlamətlərini hifz edə bilmişdir. "Albaniya tarixi"ndə Varaz Trdatın hakimiyyəti illərində ölkəni bürümüş dəhşətli aclıqdan söz açılır və qeyd edilir ki, xalq bu acınacaqlı faciəyə öz münasibətini bildirmiş, bu hadisə ilə bağlı belə bir əfsanə qoşmuşdur: "Mən Şakaşen vilayətindəki Kakuda çölündə gizlənmiş bir darıyam. Yanımdan bir çox müştəri keçirdi, amma mənə əhəmiyyət verməyib almaq da istəmirdilər. İndi isə yaxşı günlər gəldi, çünki padşahlıq mənim Aclıq adlı qardaşımdır. İndi mən knyaz Varaz Trdatın və katalikos Yeliazarın daim yemək masasındayam. Məni yeyəni isə qan aparırdı. Onları təqsirləndirməyin".
Minlərlə insanı həyatdan aparmış bu faciəli hadisəyə əsərdə qeyd edildiyi kimi "ağıçı qadınlar" öz münasibətlərini bildirmiş və bu sözləri demişlər: "Qoy insanlar nə qədər dünya var, belə il heç vaxt yer üzünə gəlməsin".
Həmin hadisələrdən xəbər verən və şifahi gələnəkdə bugünədək qorunan "Qırdı bizi" əfsanəsində isə deyilir ki, bir aclıq ili cad çörəyi bişirən Həlimə onun qırılıb tökülməsindən giley-güzar edərək belə şikayətlənir:
Ay ana, bu cad qırdı bizi,
Əsli bidad qırdı bızı,
Əsli qumdan yaranıb
Zatı polad qırdı bizi.
Bu örnəkdə söylənilən hadisəni adi bir hal, təsadüf də hesab etmək mümkündür. Lakin bu təsadüfün özündən də zərurət doğmuşdur, yəni, Qarabağ diyarının qədim sakinləri cadla bağlı çox hadisələrin şahidi olmuş, çox söhbətlərə qulaq kəsmişlər.
Bütöv və ardıcıl süjet xətti olmayan hər iki əfsanədə darı insani çalarlar kəsb edən keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılmış və o aclığın rəmzi kimi ümumiləşdirilmişdir.
Tarixi-xronoloji baxəmdan kosmoqonik əfsanələr daha qədim çağlarda formalaşmışlar. Səma cisimləri ilə bağlı yaranmış ayrı-ayrı əfsanələrdə xalqın kosmoqonik görüşləri üstün yer tutur. Ay, Günəş, Ulduz və özgə planetlərdən söz açan belə örnəklər sonralar astral səciyyəli folklor əsərlərinin yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Bu qəbil əfsanələrdə Günəşin, Ayın, ayrı-ayrı ulduzların (Dan ulduzu, Ülkər ulduzu və s.) yaranması, bir-birlərinə olan romantik məhəbbətləri canlı poetik boyalarla səciyyələndirilmişdir.
Heyvanlar, quşlar haqqında olan əfsanələr də geniş yayılmışdır. "Simurq quşu", "Səməndər quşu" kimi mifoloji köklərə malik örnəklərdə quşa tapınma, oda inam kimi motivlər qorunmuşdur.
"Şanapipik quşu", "Göyərçin", "Hophop", "Kəklik", "Turac", "Xoruz ilə Tovuz quşu", "Qu quşu", "Yusif-Nəsib quşu", "Hüt-hüt quşu", "Yapalaq quşu", "Pərvanə ilə od", "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlanla qaranquş", "Qızılgül ilə bülbül" və onlarla bu qəbil əfsanələrdə adı çəkilən quşlar barədə dolaşan xalq təsəvvürləri canlandırılmışdır. Şübhəsiz ki, bu qəbil örnəklərin yaranmasına səbəb, hər şeydən öncə, xalqın ictimai ədalətsizliyə qarşı kəskin nifrəti olmuşdur.
Əfsanələrin çoxunda dönərgələr (çevrilmələr) aparıcı rol oynayır. Məhz bu ədəbi-bədii fənd nəticəsində əfsanə rəvayətə və əksinə, rəvayət əfsanəyə çevrilə bilir. Bu isə hər iki janrı eyni məcrada qovuşdurur, onların janrdaxili və funksional xüsusiyyətlərini ortadan götürür. İnsanların pişiyə dönüb onlarla birgə yaşaması, pişiyin cinə, başına qurd donu düşən kimsənin adamcıla, adamcılın yenidən insana, insanın qıza, qızın qızıla dönmələri kimi motivlərlə bağlı onlarla örnəklərdə əfsanələrə məxsus səciyyəvi əlamətlər qorunsalar da onlar rəvayət ünsürlərindən də kənarda qalmamışlar. "Kirpi əfsanəsi"ndə deyilir ki, heç bir səbəb olmadan acıqlanıb evdən gedən yeganə oğlunun dərdi ananı sarsıdır. Ana Allaha yalvarır ki, məni bir şeyə çevirib yerə yapışdır, ancaq öldürmə. Mən oğlumu görüm, o isə məni görə bilməsin...
Bu yalvarışdan sonra ana dönüb kirpi olur. Başına sancmış olduğu iynə isə yüzlərlə artıb onun üstünə düzülür. Oğlan bu vəziyyəti görüb tutduğu əməldən peşman olur. Kirpiyə toxunmamaq inamı da o vaxtdan qalıb. O vaxtdan da kirpi qorxanda yığılır.
Bu və bu qəbil əfsanələrdə çevrilmələrin ifadə tərzi nümayiş etdirilməklə bərabər, bu prosesin nəticəsində formalaşmış xalq inamı da qorunmuşdur. Bu inam isə hər şeydən öncə əfsanənin əsas məğzini, ideyasını ifadə edir.
Quşlar, heyvanlar haqqında olan əfsanələr rəngarəng məzmun və ideya çalarlarına malikdir. "Yapalaq quşu", "Turac", "Pərvanə ilə od", "Kəklik" kimi əfsanələrdə ictimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə motivi üstün yer tutursa, "Şanapipik quşu", "Hophop" adlı örnəklərdə etik keyfiyyətlər, əxlaqi-mənəvi dəyərlər ön planda səciyyələndirilmişdir. Ayrı-ayrı quşların törənişləri, yiyələndikləri insani keyfiyyətlər "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlan ilə qaranquş" adlı əfsanələrdə ümumiləşdirilmişlər. Paxıllıq, gözü götürməzlik, yalançılıq, riyakarlıq, hiyləgərlik, qibtə kimi hisslərin doğurduğu nəticələr də bu qəbil əfsanələrdə geniş planda təqdim edilmişdir.
Məsələn, "Turac" əfsanəsində deyilir ki, Turac adlı gözəl qız xanın zalım arvadının qulluqçusudur. Bir gün xanım başını yumaq üçün su hazırlamağı əmr edir. Xanım yuyunduqdan sonra başını daramaq istədikdə Turac darağı tapa bilmir. Turac Allaha yalvarir ki, onu quşa çevirsin. O, quşa çevrilib uçub gedir, xanımın əlindən qurtulur.
Ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s. kimi təbiət mənzərələri barədə də rəngarəng əfsanələr mövcudddur. Bu əfsanələrdə tərbiyəvi fikirlər ön planda aşılanır. Eyni zamanda dostluq, sədaqət, bərabərsizliyə qarşı mübarizə, daha geniş mənada isə xalqın arzu və idealı bədii boyalarla canlandırılır. Bu qəbil örnəklər xalqın ayrı-ayrı tarixi kəsimlərdə baş vermiş hadisə və əhvalatlara münasibətini öyrənmək baxımından da mühüm dəyər kəsb etməkdədir. Hər hansı bir dağın, qayanın, çayın, şəlalənin yaranması, onun görünüşü, mənzərəsi xalqın bədii düşüncəsində xüsusi fikirlər oyatmış, bu isə poetik təfəkkür süzgəcindən keçərək əfsanəyə çevrilmişdir.
"Qum-qum daş", "Kor daş", "Oğlan-qız daşı", "Daş qız" adlı əfsanələrdə həmin obyektlərin nə üçün xatırladılan adlarla qorunması izah edilmişdir. "Ağgül ilə bülbül", "Bənövşə əfsanəsi", "Köksü qaralan lalə" kimi örnəklərdə isə bitkilər, çiçəklər insana xas keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılıb ayrı-ayrı yönlərdən xarakterizə olunmuşlar. Bu qəbildən olan "Lalə" əfsanəsində əmiqızı ilə əmioğlunun məhəbbətindən danışılır. Lakin bu sevginin arasına girən yad oğlan bu işə əngəl törədir, iki gəncin qovuşması baş tutmur. Nəhayət, əfsanədə Lalənin daşıdığı ad belə mənalandırılır: "Bunların öldüyü yerdə qırmızı ləçəyləri olan bir gül bitir. Ləçəylərin arasında qara saçaxlı tellər olur. Deyilənə görə, qırmızı ləçəylər qız, düyməciy sevgili əmisi oğlu, qara tellər isə araya girən oğlandır. Onların qanınnan bu gül yaranır. Gülün adına Laləxaş deyirlər...". "Gülxətmi", "Gicitkan", "Danaqıran", "Bənövşə əfsanəsi", "Yasəmən əfsanəsi" kimi nümunələrdə də bir sıra insani keyfiyyətlər ümumiləşdirilmişdir. Bu qəbil əfsanələrdə həm də ağ gülün qızılgülə çevrilməsinin, bənövşənin başının əyri, lalənin isə köksünün qara olmasının səbəbləri poetik boyalarla canlandırılmışdır. İştirakçılarının tamamilə bitki və heyvanlardan ibarət olan bu örnəklərin qəhrəmanları insan mənəviyyatına, onun daxili aləminə xas keyfiyyətlərlə yeni məzmun və ideya çalarları kəsb etmişlər.
Toponomik əfsanələrin çoxu müxtəlif yer, ərazi adlarına, qalalara, dağlara, bulaqlara, çaylara və s. həsr edilmişdir. "And gölü", "Səfərin batını", "Yeddi bölük", "Ağ bulaq", "Baldırğanlı", "Xalxallı bulaq", "Oxçoğlu", "Ayrannı bulax", "Kor bulax", "Qoşa bulax", "Üç bulaq", "Qazançı və Şit tənə", "Dəli çay", "Pəri enməyən dağ", "Xənçərli", "Ana daş", "Qanıx çayı", "Soyuq bulaq", "Ağ qaya", "Ağca qala", "Şirin bulaq", və s. kimi əfsanələrdə adları çəkilən toponimlərin yaranmasının izahlı şərhi açıqlanmışdır. Bütün bu toponimləri öz coğrafi çevrəsində birləşdirən bölgələrdəki yer adlarının xalq düşüncəsində qorunan etimoloji izahı bir çox tarixi gerçəklərin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynaya bilər.
Bu qəbil əfsanələr içərisində Rəşid bəy Əfəndiyevin toplayıb dərc etdirdiyi örnəyi xüsusi maraq doğurur. Önəmli əxlaqi dəyər və tərbiyəvi fikir aşılayan bu əfsanədə eyni zamanda xalq təfəkküründə formalaşmış yer adının məna çaları açıqlanmışdır.
Kəlbəcər rayonunda yerləşən "Əjdaha qayası" adlı özgə bir toponomik örnəkdə isə deyilir ki, "...əfsanəyə görə, Əjdaha qayasının dalı böyük mağaradır. Qədim zamanlarda bir pəhləvan bu mağaraya gedib bir əjdaha öldürmüşdür. Guya qayadan damla-damla axan da su deyil, əjdahanın yağıdır. Qayanın ətrafında da guya bir gül tapılır ki, adına padizəhər deyirlər. Qədim insanlardan kim əjdahanın yağından zəhərlənirmişsə, padizəhərdən yeyib yaxşı olurmuş. Padizəhəri də pəhləvan tökmüşdür ki, hər kəs əjdahanın yağından zəhərlənərsə, yeyib yaxşı olsun".24
"Şirin qala" əfsanəsi də toponomik əfsanələrdən biridir. Əfsanədə Ağcaqız adlı bir gözəli sevən gəncin nakam sevgisindən və məhəbbətindən danışılır. Oğlanın ölümündən sonra "Şirin qala" da yarımçıq qalır.
İstinadlar
- Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi; Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Müqəddimə, tərcümə, qeyd və şərhlər: akademik Z.Bünyadov. Bakı: Elm, 1993, s.186.
- Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi; Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Müqəddimə, tərcümə, qeyd və şərhlər: akademik Z.Bünyadov. Bakı: Elm, 1993, s.201.
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). V kitab. Qarabağ folkloru. Toplayanlar: İ.Abbaslı, T.Fərzəliyev, N.Nazim (Quliyev). Tərtib edəni və "ön söz"ün müəllifi: İsrafil Abbaslı. Bakı: Səda, 2000, s.71.
- Azərbaycan xalq əfsanələri. Toplayan və tərtib edəni: S.Paşayev. Bakı: Yazıçı, 1985, s.137.
- Azərbaycan folkloru antologiyası. 2 cilddə. II cild. Toplayanı və tərtib edəni: Ə.Axundov. Bakı: Azərbaycan EA Nəşriyyatı, 1968, s.237-239.
- Azərbaycan mifoloji mətnləri. səh.105-111 (134, 195, 196, 198, 199, 200 saylı örnəklər).
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). III kitab. Ağbaba folkloru. Bakı: Səda, 2000, s.189.
- Azərbaycan xalq əfsanələri. Toplayan və tərtib edəni: S.Paşayev. Bakı: Yazıçı, 1985, s.23-26.
- Azərbaycan xalq əfsanələri. Toplayan və tərtib edəni: S.Paşayev. Bakı: Yazıçı, 1985, s.78; 80-81.
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). III kitab. Ağbaba folkloru. Bakı: Səda, 2000, s.180.
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). III kitab. Ağbaba folkloru. Bakı: Səda, 2000, s.180-182; 185-186; 186-187.
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). III kitab. Ağbaba folkloru. Bakı: Səda, 2000, s.189-208.
- Azərbaycan folkloru antologiyası (AFA). IV kitab. Şəki folkloru. Tərtib edənlər: H.Əbdülhəmidov, R.Qafarlı, O.Əliyev, V.Aslan. Bakı: Səda, 2000, s.114-115; 129-134.
- Р.Эфендиев. Озеро Ноур. СМОМПК, Выпуск 7. II, Тифлис: 1889, стр.71-72.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Efsane lat legenda oxu oxunan epik novun janri Efsane sifahi xalq edebiyyatina aiddir Bu baximdan efsanenin esas megzini o hekayetler teskil edir ki onlarin esasinda mocuze soyleyici yaxud dinleyiciler terefinden tesdiq olunmus inanilmis terzde anlasilan bir obraz yeqin edilsin Bununla da revayetlerden ferqli olaraq efsaneler hemise oz fantastik mezmun calarina gore secilir Efsaneler daha cox xalqin tarixini dunya gorusunu xeyal ve arzularini ozunde eks etdirir Azerbaycan efsaneleri esasen asagidaki movzulardadir Heyvanlar quslar haqqinda Tebiet menzeleri agac cicek gul dag das qaya bulaq cay deniz ve s haqqinda Yer adlari haqqinda Tayfa el xalq nesil haqqinda Sema cisimleri haqqinda Tarixi sexsiyyetler haqqinda Nizami movzulari haqqinda Aile meiset meseleleri haqqinda Musteqil janr kimi ozunemexsus xarakterik xususiyyetlere malik efsanelerin metni sabit olmur sujet ise butov yox yarimciq yaxud bir parca kesik epizodik sekilde teqdim edilir Folklorun diger janr ve novleri kimi efsaneler de hem tarixi qaynaqlarda salname xronika cunk ve elyazmalarinda qorunub saxlanmis hem de sifahi gelenekde dilde agizda dolasa dolasa muasir dovre qeder gelib catmisdir 70ci illerde bu sifahi xalq edebiyyatinin esasini qoymusdu Muxtelif esrlerin ictimai siyasi hadiselerini eks etdiren tarixi eserlerde ozune yer tapmis efsaneler yazili mexez kimi az da olsa mexsus oldugu janrin seciyyevi elametlerini hifz ede bilmisdir Albaniya tarixi nde Varaz Trdatin hakimiyyeti illerinde olkeni burumus dehsetli acliqdan soz acilir ve qeyd edilir ki xalq bu acinacaqli facieye oz munasibetini bildirmis bu hadise ile bagli bele bir efsane qosmusdur Men Sakasen vilayetindeki Kakuda colunde gizlenmis bir dariyam Yanimdan bir cox musteri kecirdi amma mene ehemiyyet vermeyib almaq da istemirdiler Indi ise yaxsi gunler geldi cunki padsahliq menim Acliq adli qardasimdir Indi men knyaz Varaz Trdatin ve katalikos Yeliazarin daim yemek masasindayam Meni yeyeni ise qan aparirdi Onlari teqsirlendirmeyin Minlerle insani heyatdan aparmis bu facieli hadiseye eserde qeyd edildiyi kimi agici qadinlar oz munasibetlerini bildirmis ve bu sozleri demisler Qoy insanlar ne qeder dunya var bele il hec vaxt yer uzune gelmesin Hemin hadiselerden xeber veren ve sifahi gelenekde bugunedek qorunan Qirdi bizi efsanesinde ise deyilir ki bir acliq ili cad coreyi bisiren Helime onun qirilib tokulmesinden giley guzar ederek bele sikayetlenir Ay ana bu cad qirdi bizi Esli bidad qirdi bizi Esli qumdan yaranib Zati polad qirdi bizi Bu ornekde soylenilen hadiseni adi bir hal tesaduf de hesab etmek mumkundur Lakin bu tesadufun ozunden de zeruret dogmusdur yeni Qarabag diyarinin qedim sakinleri cadla bagli cox hadiselerin sahidi olmus cox sohbetlere qulaq kesmisler Butov ve ardicil sujet xetti olmayan her iki efsanede dari insani calarlar kesb eden keyfiyyetlerle obrazlasdirilmis ve o acligin remzi kimi umumilesdirilmisdir Tarixi xronoloji baxemdan kosmoqonik efsaneler daha qedim caglarda formalasmislar Sema cisimleri ile bagli yaranmis ayri ayri efsanelerde xalqin kosmoqonik gorusleri ustun yer tutur Ay Gunes Ulduz ve ozge planetlerden soz acan bele ornekler sonralar astral seciyyeli folklor eserlerinin yaranmasinda muhum rol oynamislar Bu qebil efsanelerde Gunesin Ayin ayri ayri ulduzlarin Dan ulduzu Ulker ulduzu ve s yaranmasi bir birlerine olan romantik mehebbetleri canli poetik boyalarla seciyyelendirilmisdir Heyvanlar quslar haqqinda olan efsaneler de genis yayilmisdir Simurq qusu Semender qusu kimi mifoloji koklere malik orneklerde qusa tapinma oda inam kimi motivler qorunmusdur Sanapipik qusu Goyercin Hophop Keklik Turac Xoruz ile Tovuz qusu Qu qusu Yusif Nesib qusu Hut hut qusu Yapalaq qusu Pervane ile od Bayqus ile tovuz qusu Ilanla qaranqus Qizilgul ile bulbul ve onlarla bu qebil efsanelerde adi cekilen quslar barede dolasan xalq tesevvurleri canlandirilmisdir Subhesiz ki bu qebil orneklerin yaranmasina sebeb her seyden once xalqin ictimai edaletsizliye qarsi keskin nifreti olmusdur Efsanelerin coxunda donergeler cevrilmeler aparici rol oynayir Mehz bu edebi bedii fend neticesinde efsane revayete ve eksine revayet efsaneye cevrile bilir Bu ise her iki janri eyni mecrada qovusdurur onlarin janrdaxili ve funksional xususiyyetlerini ortadan goturur Insanlarin pisiye donub onlarla birge yasamasi pisiyin cine basina qurd donu dusen kimsenin adamcila adamcilin yeniden insana insanin qiza qizin qizila donmeleri kimi motivlerle bagli onlarla orneklerde efsanelere mexsus seciyyevi elametler qorunsalar da onlar revayet unsurlerinden de kenarda qalmamislar Kirpi efsanesi nde deyilir ki hec bir sebeb olmadan aciqlanib evden geden yegane oglunun derdi anani sarsidir Ana Allaha yalvarir ki meni bir seye cevirib yere yapisdir ancaq oldurme Men oglumu gorum o ise meni gore bilmesin Bu yalvarisdan sonra ana donub kirpi olur Basina sancmis oldugu iyne ise yuzlerle artib onun ustune duzulur Oglan bu veziyyeti gorub tutdugu emelden pesman olur Kirpiye toxunmamaq inami da o vaxtdan qalib O vaxtdan da kirpi qorxanda yigilir Bu ve bu qebil efsanelerde cevrilmelerin ifade terzi numayis etdirilmekle beraber bu prosesin neticesinde formalasmis xalq inami da qorunmusdur Bu inam ise her seyden once efsanenin esas megzini ideyasini ifade edir Quslar heyvanlar haqqinda olan efsaneler rengareng mezmun ve ideya calarlarina malikdir Yapalaq qusu Turac Pervane ile od Keklik kimi efsanelerde ictimai edaletsizliye qarsi mubarize motivi ustun yer tutursa Sanapipik qusu Hophop adli orneklerde etik keyfiyyetler exlaqi menevi deyerler on planda seciyyelendirilmisdir Ayri ayri quslarin torenisleri yiyelendikleri insani keyfiyyetler Bayqus ile tovuz qusu Ilan ile qaranqus adli efsanelerde umumilesdirilmisler Paxilliq gozu goturmezlik yalanciliq riyakarliq hiylegerlik qibte kimi hisslerin dogurdugu neticeler de bu qebil efsanelerde genis planda teqdim edilmisdir Meselen Turac efsanesinde deyilir ki Turac adli gozel qiz xanin zalim arvadinin qulluqcusudur Bir gun xanim basini yumaq ucun su hazirlamagi emr edir Xanim yuyunduqdan sonra basini daramaq istedikde Turac daragi tapa bilmir Turac Allaha yalvarir ki onu qusa cevirsin O qusa cevrilib ucub gedir xanimin elinden qurtulur Agac cicek gul dag das qaya bulaq cay deniz ve s kimi tebiet menzereleri barede de rengareng efsaneler movcudddur Bu efsanelerde terbiyevi fikirler on planda asilanir Eyni zamanda dostluq sedaqet berabersizliye qarsi mubarize daha genis menada ise xalqin arzu ve ideali bedii boyalarla canlandirilir Bu qebil ornekler xalqin ayri ayri tarixi kesimlerde bas vermis hadise ve ehvalatlara munasibetini oyrenmek baximindan da muhum deyer kesb etmekdedir Her hansi bir dagin qayanin cayin selalenin yaranmasi onun gorunusu menzeresi xalqin bedii dusuncesinde xususi fikirler oyatmis bu ise poetik tefekkur suzgecinden kecerek efsaneye cevrilmisdir Qum qum das Kor das Oglan qiz dasi Das qiz adli efsanelerde hemin obyektlerin ne ucun xatirladilan adlarla qorunmasi izah edilmisdir Aggul ile bulbul Benovse efsanesi Koksu qaralan lale kimi orneklerde ise bitkiler cicekler insana xas keyfiyyetlerle obrazlasdirilib ayri ayri yonlerden xarakterize olunmuslar Bu qebilden olan Lale efsanesinde emiqizi ile emioglunun mehebbetinden danisilir Lakin bu sevginin arasina giren yad oglan bu ise engel toredir iki gencin qovusmasi bas tutmur Nehayet efsanede Lalenin dasidigi ad bele menalandirilir Bunlarin olduyu yerde qirmizi leceyleri olan bir gul bitir Leceylerin arasinda qara sacaxli teller olur Deyilene gore qirmizi leceyler qiz duymeciy sevgili emisi oglu qara teller ise araya giren oglandir Onlarin qaninnan bu gul yaranir Gulun adina Lalexas deyirler Gulxetmi Gicitkan Danaqiran Benovse efsanesi Yasemen efsanesi kimi numunelerde de bir sira insani keyfiyyetler umumilesdirilmisdir Bu qebil efsanelerde hem de ag gulun qizilgule cevrilmesinin benovsenin basinin eyri lalenin ise koksunun qara olmasinin sebebleri poetik boyalarla canlandirilmisdir Istirakcilarinin tamamile bitki ve heyvanlardan ibaret olan bu orneklerin qehremanlari insan meneviyyatina onun daxili alemine xas keyfiyyetlerle yeni mezmun ve ideya calarlari kesb etmisler Toponomik efsanelerin coxu muxtelif yer erazi adlarina qalalara daglara bulaqlara caylara ve s hesr edilmisdir And golu Seferin batini Yeddi boluk Ag bulaq Baldirganli Xalxalli bulaq Oxcoglu Ayranni bulax Kor bulax Qosa bulax Uc bulaq Qazanci ve Sit tene Deli cay Peri enmeyen dag Xencerli Ana das Qanix cayi Soyuq bulaq Ag qaya Agca qala Sirin bulaq ve s kimi efsanelerde adlari cekilen toponimlerin yaranmasinin izahli serhi aciqlanmisdir Butun bu toponimleri oz cografi cevresinde birlesdiren bolgelerdeki yer adlarinin xalq dusuncesinde qorunan etimoloji izahi bir cox tarixi gerceklerin mueyyenlesdirilmesinde ehemiyyetli rol oynaya biler Bu qebil efsaneler icerisinde Resid bey Efendiyevin toplayib derc etdirdiyi Nohur golu orneyi xususi maraq dogurur Onemli exlaqi deyer ve terbiyevi fikir asilayan bu efsanede eyni zamanda xalq tefekkurunde formalasmis yer adinin mena calari aciqlanmisdir Kelbecer rayonunda yerlesen Ejdaha qayasi adli ozge bir toponomik ornekde ise deyilir ki efsaneye gore Ejdaha qayasinin dali boyuk magaradir Qedim zamanlarda bir pehlevan bu magaraya gedib bir ejdaha oldurmusdur Guya qayadan damla damla axan da su deyil ejdahanin yagidir Qayanin etrafinda da guya bir gul tapilir ki adina padizeher deyirler Qedim insanlardan kim ejdahanin yagindan zeherlenirmisse padizeherden yeyib yaxsi olurmus Padizeheri de pehlevan tokmusdur ki her kes ejdahanin yagindan zeherlenerse yeyib yaxsi olsun 24 Sirin qala efsanesi de toponomik efsanelerden biridir Efsanede Agcaqiz adli bir gozeli seven gencin nakam sevgisinden ve mehebbetinden danisilir Oglanin olumunden sonra Sirin qala da yarimciq qalir IstinadlarMoisey Kalankatuklu Albaniya tarixi Mxitar Qos Alban salnamesi Muqeddime tercume qeyd ve serhler akademik Z Bunyadov Baki Elm 1993 s 186 Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi Mxitar Qos Alban salnamesi Muqeddime tercume qeyd ve serhler akademik Z Bunyadov Baki Elm 1993 s 201 Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA V kitab Qarabag folkloru Toplayanlar I Abbasli T Ferzeliyev N Nazim Quliyev Tertib edeni ve on soz un muellifi Israfil Abbasli Baki Seda 2000 s 71 Azerbaycan xalq efsaneleri Toplayan ve tertib edeni S Pasayev Baki Yazici 1985 s 137 Azerbaycan folkloru antologiyasi 2 cildde II cild Toplayani ve tertib edeni E Axundov Baki Azerbaycan EA Nesriyyati 1968 s 237 239 Azerbaycan mifoloji metnleri seh 105 111 134 195 196 198 199 200 sayli ornekler Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA III kitab Agbaba folkloru Baki Seda 2000 s 189 Azerbaycan xalq efsaneleri Toplayan ve tertib edeni S Pasayev Baki Yazici 1985 s 23 26 Azerbaycan xalq efsaneleri Toplayan ve tertib edeni S Pasayev Baki Yazici 1985 s 78 80 81 Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA III kitab Agbaba folkloru Baki Seda 2000 s 180 Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA III kitab Agbaba folkloru Baki Seda 2000 s 180 182 185 186 186 187 Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA III kitab Agbaba folkloru Baki Seda 2000 s 189 208 Azerbaycan folkloru antologiyasi AFA IV kitab Seki folkloru Tertib edenler H Ebdulhemidov R Qafarli O Eliyev V Aslan Baki Seda 2000 s 114 115 129 134 R Efendiev Ozero Nour SMOMPK Vypusk 7 II Tiflis 1889 str 71 72 Xarici kecidlerVikianbarda Efsane ile elaqeli mediafayllar var