Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Relyef (fr. Relief) — yer səthinin relyef formalarının cəminə deylir. Relyefin səciyyəsi onun genezisinin (tektonik, suffozion, buzlaq-akkumulyativ, buzlaq-erozion, eol formaları və s.) və formalarının (geomorfologiyasının) öyrənilməsinə əsaslanır.
Relyefin torpaqəmələgətirən amil kimi öyrənilməsinə bir çox torpaqşünasların – V. V. Dokuçayev, N. M. Sibirtsev, Q. N. Vısotskiy, S. A. Zaxarov, S. S. Nestruyev, B. B. Polınov, V. R. Vilyams, İ. P. Gerasimov və başqalarının əsərləri həsr olunmuşdur.
Geomorfoloji termin
RELYEF- (rus. рельеф, ing. relief, topography) /lat.relevo, fr. relief- qaldırıram/- görünüşünə, ölçülərinə, mənşəyinə, yaşına və inkişaf tarixinə görə fərqlənən, yer səthinin nahamarlıqlarının /formalarının /məcmusu. R. yüksəklikləri əmələ gətirən müsbət və çökəkləri ifadə edən mənfi formalardan təşkil olunmuşdur. Miqyasına görə planetar, meqa, makro, mezo, mikro və nano formalara ayrılır. R. endogen və ekzogen qüvvələrin yer səthinə birgə təsiri altında formalaşır. Relyef Formalaşmasında bilavasitə ağırlıq qüvvəsinin doğurduğu qravitasiya prosesləri mühüm rol oynayır. Relyef Geomorfologiya elmi öyrənir.
Relyefin əsas formaları
Relyefin 6 qrup formasını fərqləndirirlər: planetar, meqa, makrorelyef, mezorelyef, nano və mikrorelyef. Makrorelyef dedikdə böyük ərazilərin ümumi görkəmini müəyyən edən relyefin ən iri formaları başa düşülür: düzənliklər, yaylalar, dağ sistemləri. Makrorelyefin yaranması əsasən yer qabığında baş verən tektonik proseslərlə əlaqədardır.
Mezorelyef
Mezorelyef – relyefin orta ölçülü formalarıdır: dağətəyi, təpə, dərə, vadi, terras və onun elementləri – hamar sahələr, müxtəlif meyilli yamaclar və s. Mezorelyefin yaranması əsasən ekzogen geoloji proseslər (denudasiya prosesləri, kontinental çöküntülərin yaranması və s.), o cümlədən qurunun ayrı-ayrı sahələrinin tədrici qalxması və enməsi ilə bağlıdır.
Mikrorelyef adı altında relyefin kiçik formaları başa düşülür. Bu relyef formalarının sahəsi bir neçə kvadrat desimetrdən bir neçə yüz kvadrat metrə qədər, nisbi hündürlüyü isə bir metr arasındadır. Mikrorelyef formalarına düzən sahələrdə çökmə, donuşluq deformasiyası və başqa səbəblərdən əmələ gəlmiş təpəciklər, çökəkliklər aid edilir. Yamaclarda mikrorelyef formaları torpaq-qrunt kütləsinin sürüşməsi və ya torpaq-eroziya prosesləri səbəbindən yaranır.
Torpağın formalaşmasında və torpaq örtüyünün inkişafında relyefin əhəmiyyəti böyükdür. Relyef yamacların baxarlığından və meyilliyindən asılı olaraq günəş radiasiyasının və yağıntıların paylanmasının əsas amili kimi çıxış edir və torpağın su, istilik, qida, oksidləşmə-reduksiya və duz rejimlərinə təsir göstərir. Dağlarda yüksəklikdən asılı olaraq temperaturun aşağı düşməsi və nəmliyin dəyişməsi səbəbindən iqlim, bitki və torpaqların şaquli zonallığı yaranır. Hava kütlələri dağlara yaxınlaşarkən tədricən yuxarı qalxır, soyuyur və yağıntıların düşməsinə səbəb olur. Dağları aşan həmin hava kütlələri aşağı enərək tədricən qızır və quru hala keçir.
Mezo
Mezo – və mikrorelyefin elementləri və xüsusən də müxtəlif meyilliyə malik yamaclar ilk növbədə yer səthində yağıntıların paylanmasında iştirak edir və səthdə axan su ilə torpağa hopan suyun nisbətini tənzimləyir. Müxtəlif meyilliklərin və yamacların səthi eyni miqdarda günəş radiasiyası almır. Bu da temperatur və su rejimində öz əksini tapır. Nəmlikdə olan fərqlər torpağın qida, oksidləşmə-reduksiya və duz rejimlərinə də öz təsirini göstərir.
Bütün bunlar müxtəlif bitkilərin məskən salmasına və inkişafına, üzvi maddələrin sintez və parçalanmasındakı fərqlərə, torpaq minerallarının çevrilməsinə və nəhayət son nəticədə relyefin müxtəlif şəraitlərində müxtəlif torpaqların formalaşmasına gətirib çıxarır. Hazırda relyefdə mövqeyinə və relyefin təsiri altında yağıntıların paylanmasına görə rütubətlənmə sırası adlanan aşağıdakı qrup torpaqları ayırırlar:
Avtomorf torpaqlar – səth sularının sərbəst axdığı və qrunt sularının dərində yerləşdiyi (6 m- dən dərin) hamar səthdə və yamaclarda formalaşır.
Antropogen relyef
İnsan fəaliyyəti nəticəsində yaranan relyef. Buraya kanallar, su anbarları, bəndlər, yollar və s. aiddir.
Yarımhidromorf torpaqlar
Yarımhidromorf torpaqlar – səth sularının qısa müddət hərəkətsizliyi və ya qrunt sularının 3–6 m-dən (kapilyar haşiyə torpaq səthinə qalxa bilər) az dərinlikdə yerləşdiyi şəraitdə formalaşır. Hidromorf torpaqlar – səth sularının uzun müddət hərəkətsizliyi və ya qrunt sularının 3 m-dən (kapilyar haşiyə torpaq səthinə qalxa bilər) az dərinlikdə yerləşdiyi şəraitdə formalaşır.
Relyef eroziya proseslərinin inkişafına böyük təsir göstərir. Relyefin yamac formalarında su eroziyasının yaranma ehtimalı olduqca böyükdür. Quru və kontinental iqlim şəraitində düzən relyef forması külək eroziyasının yaranması üçün əlverişli şərait yaradır.
Relyef torpaq və bitki örtüyü üçün təkamül amili kimi də çıxış edir. Məsələn, çay məcrasının tədricən oyulub dərinləşməsi nəticəsində subasar terras subasarüstü terrasa çevrilir. Bu, nəmlənmə rejiminin dəyişməsinə (subasar və allüvial proseslərin kəsilməsinə, qrunt suyunun aşağı düşməsinə) və nəticədə hidromorf və yarımhidromorf şəraitin dayanmasına və avtomorf şəraitin inkişafına gətirib çıxarır.
Relyefin torpaqəmələgəlməyə təsirinin qeyd edilən xüsusiyyətlərinin əkinçilikdə də əhəmiyyəti böyükdür.
Belə ki, kənd təsərrüfatı yerlərində relyefin müxtəlifliyi aqrotexnikanın differensial tətbiqini zəruri edir və s.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Relyef // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN .
- Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007
Xarici keçidlər
 | ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Relyef fr Relief yer sethinin relyef formalarinin cemine deylir Relyefin seciyyesi onun genezisinin tektonik suffozion buzlaq akkumulyativ buzlaq erozion eol formalari ve s ve formalarinin geomorfologiyasinin oyrenilmesine esaslanir Relyefin torpaqemelegetiren amil kimi oyrenilmesine bir cox torpaqsunaslarin V V Dokucayev N M Sibirtsev Q N Visotskiy S A Zaxarov S S Nestruyev B B Polinov V R Vilyams I P Gerasimov ve basqalarinin eserleri hesr olunmusdur Geomorfoloji terminRELYEF rus relef ing relief topography lat relevo fr relief qaldiriram gorunusune olculerine menseyine yasina ve inkisaf tarixine gore ferqlenen yer sethinin nahamarliqlarinin formalarinin mecmusu R yukseklikleri emele getiren musbet ve cokekleri ifade eden menfi formalardan teskil olunmusdur Miqyasina gore planetar meqa makro mezo mikro ve nano formalara ayrilir R endogen ve ekzogen quvvelerin yer sethine birge tesiri altinda formalasir Relyef Formalasmasinda bilavasite agirliq quvvesinin dogurdugu qravitasiya prosesleri muhum rol oynayir Relyef Geomorfologiya elmi oyrenir Relyefin esas formalariRelyefin 6 qrup formasini ferqlendirirler planetar meqa makrorelyef mezorelyef nano ve mikrorelyef Makrorelyef dedikde boyuk erazilerin umumi gorkemini mueyyen eden relyefin en iri formalari basa dusulur duzenlikler yaylalar dag sistemleri Makrorelyefin yaranmasi esasen yer qabiginda bas veren tektonik proseslerle elaqedardir MezorelyefMezorelyef relyefin orta olculu formalaridir dageteyi tepe dere vadi terras ve onun elementleri hamar saheler muxtelif meyilli yamaclar ve s Mezorelyefin yaranmasi esasen ekzogen geoloji prosesler denudasiya prosesleri kontinental cokuntulerin yaranmasi ve s o cumleden qurunun ayri ayri sahelerinin tedrici qalxmasi ve enmesi ile baglidir Mikrorelyef adi altinda relyefin kicik formalari basa dusulur Bu relyef formalarinin sahesi bir nece kvadrat desimetrden bir nece yuz kvadrat metre qeder nisbi hundurluyu ise bir metr arasindadir Mikrorelyef formalarina duzen sahelerde cokme donusluq deformasiyasi ve basqa sebeblerden emele gelmis tepecikler cokeklikler aid edilir Yamaclarda mikrorelyef formalari torpaq qrunt kutlesinin surusmesi ve ya torpaq eroziya prosesleri sebebinden yaranir Torpagin formalasmasinda ve torpaq ortuyunun inkisafinda relyefin ehemiyyeti boyukdur Relyef yamaclarin baxarligindan ve meyilliyinden asili olaraq gunes radiasiyasinin ve yagintilarin paylanmasinin esas amili kimi cixis edir ve torpagin su istilik qida oksidlesme reduksiya ve duz rejimlerine tesir gosterir Daglarda yukseklikden asili olaraq temperaturun asagi dusmesi ve nemliyin deyismesi sebebinden iqlim bitki ve torpaqlarin saquli zonalligi yaranir Hava kutleleri daglara yaxinlasarken tedricen yuxari qalxir soyuyur ve yagintilarin dusmesine sebeb olur Daglari asan hemin hava kutleleri asagi enerek tedricen qizir ve quru hala kecir MezoMezo ve mikrorelyefin elementleri ve xususen de muxtelif meyilliye malik yamaclar ilk novbede yer sethinde yagintilarin paylanmasinda istirak edir ve sethde axan su ile torpaga hopan suyun nisbetini tenzimleyir Muxtelif meyilliklerin ve yamaclarin sethi eyni miqdarda gunes radiasiyasi almir Bu da temperatur ve su rejiminde oz eksini tapir Nemlikde olan ferqler torpagin qida oksidlesme reduksiya ve duz rejimlerine de oz tesirini gosterir Butun bunlar muxtelif bitkilerin mesken salmasina ve inkisafina uzvi maddelerin sintez ve parcalanmasindaki ferqlere torpaq minerallarinin cevrilmesine ve nehayet son neticede relyefin muxtelif seraitlerinde muxtelif torpaqlarin formalasmasina getirib cixarir Hazirda relyefde movqeyine ve relyefin tesiri altinda yagintilarin paylanmasina gore rutubetlenme sirasi adlanan asagidaki qrup torpaqlari ayirirlar Avtomorf torpaqlar seth sularinin serbest axdigi ve qrunt sularinin derinde yerlesdiyi 6 m den derin hamar sethde ve yamaclarda formalasir Antropogen relyefInsan fealiyyeti neticesinde yaranan relyef Buraya kanallar su anbarlari bendler yollar ve s aiddir Yarimhidromorf torpaqlarYarimhidromorf torpaqlar seth sularinin qisa muddet hereketsizliyi ve ya qrunt sularinin 3 6 m den kapilyar hasiye torpaq sethine qalxa biler az derinlikde yerlesdiyi seraitde formalasir Hidromorf torpaqlar seth sularinin uzun muddet hereketsizliyi ve ya qrunt sularinin 3 m den kapilyar hasiye torpaq sethine qalxa biler az derinlikde yerlesdiyi seraitde formalasir Relyef eroziya proseslerinin inkisafina boyuk tesir gosterir Relyefin yamac formalarinda su eroziyasinin yaranma ehtimali olduqca boyukdur Quru ve kontinental iqlim seraitinde duzen relyef formasi kulek eroziyasinin yaranmasi ucun elverisli serait yaradir Relyef torpaq ve bitki ortuyu ucun tekamul amili kimi de cixis edir Meselen cay mecrasinin tedricen oyulub derinlesmesi neticesinde subasar terras subasarustu terrasa cevrilir Bu nemlenme rejiminin deyismesine subasar ve alluvial proseslerin kesilmesine qrunt suyunun asagi dusmesine ve neticede hidromorf ve yarimhidromorf seraitin dayanmasina ve avtomorf seraitin inkisafina getirib cixarir Relyefin torpaqemelegelmeye tesirinin qeyd edilen xususiyyetlerinin ekincilikde de ehemiyyeti boyukdur Bele ki kend teserrufati yerlerinde relyefin muxtelifliyi aqrotexnikanin differensial tetbiqini zeruri edir ve s Hemcinin baxTorpaqsunasliqIstinadlarRelyef Geomorfoloji terminlerin izahli lugeti Baki Elm 2012 seh 177 ISBN 978 9952 453 14 0 Q Memmedov Torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasinin esaslari Baki Elm 2007Xarici kecidler Cografiya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin