Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pun müharibələri (e.ə. 264–146, adı punlardan, yəni karfagenlilərdən gəlir) — Karfagenlə Qədim Roma arasında əvvəlcə Siciliyada, sonra Aralıq dənizinin bütün qərb sahilində hökmranlıq uğrunda müharibələr.
| Pun müharibələri | |||
|---|---|---|---|
 Hannibalın Alplardan keçməsi | |||
| Tarix | E.ə. 264—E.ə. 146 | ||
| Yeri | Qərbi Aralıq dənizi hövzəsi, İspaniya, Fransanın cənubu, İtaliya, Siciliya, Şimali Afrika. | ||
| Nəticəsi | Karfagenin darmadağın edilməsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
1-ci Pun müharibəsi (e.ə. 264–241) Siciliya uğrunda aparılırdı. Romalılar dənizdə bir sıra qələbələr (e.ə. 260, 256, 251, 241) qazandılar. E.ə. 241 ildə Roma Siciliyanı (Sirakuza və ətrafından başqa) və bəzi adaları, sonra isə Sardiniya və Korsikanı ələ keçirdi. 2-ci Pun müharibəsi (e.ə. 218–201) Karfagenin qisas cəhdindən doğmuşdu. E.ə. 218 ildə Hannibalın ordusu Alpı keçirdi və Po dərəsinə daxil oldu. Trazimen gölü (e.ə. 217) və Kann (e.ə. 216) yaxınlığındakı vuruşmalarda Roma ordusu darmadağın edildi. E.ə. 212 ildən romalılar təşəbbüsü ələ keçirdilər. Metavr çayı yaxınlığında (e.ə. 207) qələbə qazanan romalılar Zama yaxınlığındakı həlledici vuruşmada Hannibalın ordusunu darmadağın etdilər (e.ə. 202). E.ə. 201 ildə bağlanmış müqaviləyə görə Karfagen Afrikadakı ərazisi ilə kifayətləndi, donanmadan məhrum oldu, böyük təzminat verməyə məcbur edildi. 3-cü Pun müharibəsində (e.ə. 149–146) Karfagen məğlub oldu və dağıdıldı (e.ə. 146), sakinləri isə kölə kimi satıldı. Pun müharibələr nəticəsində Roma Aralıq dənizinin ən güclü dövlətinə çevrildi.
Müharibənin səbəbləri
İtaliyanın istila edilməsindən sonra Romanın təcavüzkar baxışları, artıq neçə ildir Roma ilə Karfagen arasında uğrunda mübarizə getdiyi, Siciliyaya yönləndi. E.ə III əsrin 60-cı illərinəcən Karfagen demək olar ki bütün adanı işğal etmişdi. E.ə 289-cu ildə Sirakuza qarşı onların cənubi italyan muzdluları qalxdılar,mamertinlilər, hansı ki Messana şəhəri ilə birlikdə adanın bütün şimal-şərq hissəsini zəbt etdilər. Mamertinlilərlə mübarizəni Sirakuzun çarı olandan Qiyeron başçılıq etdi. E.ə 265-ci ildə o düşməni döyüşdə məğlub etdi və Messananı mühasirəyə aldı. Çıxılmaz vəziyyətə düşən mamertinlilər iki hissəyə bölündülər: bir hissəsi Karfagenə müraciət etdi, o birisi - Romaya. Karfagenlilər özlərini birinci çatdırdılar, lakin romalılar Messanaya daxil olan oradan pun qarnizonunu sıxışdırıb çıxardılar. Bu Birinci Pun müharibəsinin başlanğıcı oldu (e.ə 264–241-ci illər).
Birinci Pun müharibəsi
Tərəflərin qüvvələri müxtəlif idi. Karfagen dənizdə üstünlüyə malik idi, Romanın isə heç donanması yox idi. Roma həm də sayca üstün idi və Karfagenli muzdlular romalılardan keyfiyyətsiz olmasalar da, onlar, romalıların polis yığma qoşununa nisbətən, olduqca daha az etibarlı və idarəolunan idilər. Karfagenin daha güclü süvari qoşunu vardı, başqa bir üstünlük onun sabit komandan heyəti idi. Nəhayət Karfagenin daha böyük maddi qaynaqları vardı. Siciliyadaki müharibə romalılar üçün uğurla başladı. E.ə 264–263-cü illərdə onlar Karfagenlilərin və Sirakuzun birləşmiş qüvvələrini darmadağın edərək, Sirakuz hakimi onlarla anlaşma və ittifaq bağlamağa məcbur etdilər. E.ə 262-ci ildə Karfagenin Siciliyadaki dayaqlarından biri zəbt olundu. Lakin tezliklə aydınlaşdı ki, dənizdə ağalığı təmin etməmiş Karfagen üzərində qələbə mümkün deyil. Çox qısa vaxt ərzində Roma donanma tikir. E.ə 260-cı ilin yazında yaxınlığından romalılar dənizdə ilk qələbəyə nail olurlar, və 256 ildə Afrikaya böyük donanma göndərirlər. Eknom burnu yaxınlığında Karfagenlilər yenə məğlubiyyətə uğrayırlar. Romalılar Afrikaya enirlər və bir neçə şəhəri zəbt edirlər. Karfagen məğlubiyyət həddində idi, lakin gücünü toplayaraq punlar konsul Requlun böyük desant ordusunu darmadağın edirlər. Afrikadakı məğlubiyyətdən sonra Roma donanması iki dəfə dənizdə ştorma düşüb məhv olur. Ancaq 250 ildə romalılar yaxınlığında qələbə qazanırlar, və indi Karfagenin Siciliyada iki böyük dəniz istehkamı qalır– və . Buna baxmayaraq Roma bu uğuru gerçəkləşdirə bilmədi. 247 ildə Siciliyaya istedadlı Karfagenli sərkərdə gəlir. Öz bazalarına dayanaraq Qamilkar romalıların hucumunu tamamilə iflic edir. Az qüvvələrlə və xərclərlə Karfagenlilər uğurla düşmənin tükənməsi üçün müharibə aparırdı. 242 ildə dövlətə borc vermiş, xüsusi şəxslərin vəsaiti hesabına, yeni donanma tikilir, 241 ilin martında isə konsul Karfagenliləri yaxınlığında məğlub edir və Qamilkarın Afrika ilə əlaqəsini kəsir. Karfagen sülh bağlamağa məcbur olur. E.ə 241-ci ilin müqaviləsinə görə Karfagenin bütün Siciliya mülkləri Romaya keçir. Karfagen 3200 kontribusiya verməyə məcbur olur.
E.ə 241-ci ildən sonra tərəflər yeni müharibəyə hazırlaşmağa başladılar. Karfagenlilər İspaniyada güclü baza yaradırlar. Roma əleyhinə siyasətin başında, Qamilkarın, onun yeznəsi , sonra isə oğulları Hannibal, Qamilkar və başçılığı altında, partiyası durdu. Roma da fəal xarici siyasət aparırdı. E.ə 238-ci ildə o Karfagenin daxili siyasi çətinliklərindən istifadə edərək Sardiniyanı zəbt etdi. E.ə 225-222-ci illərdə romalılar, qall tayfaları olan və məğlub edərək Po çayı vadisini istila etdilər. Şimalda, Romanı Tsizalpin Qalliyasının əsas şəhəri olan (gələcək Milan) birləşdirən adlandırılan yol tikildi. (e.ə 230–228 və 220–219) gedişində romalılar Adriatik dənizinin şərq sahili zolağını zəbt etdilər və oranı təmizlədilər. Bu Romanın Balkanlarda ilk zəbtləri idi. Bu uğurlar Makedoniya ilə mübahisəyə təkan verdilər.
İkinci Pun müharibəsi
Müharibənin Karfagen üçün uğursuz nəticəsi ölkədə kəskin sosial ziddiyətlər yaratdı - muzdlu əskərlərin, liviyalı kəndlilərin və qulların üsyanı()dövləti fəlakət həddinə gətirdi. Görkəmli sərkərdələr və siyasi xadimlər , və rəhbərliyi ilə üsyançılar qurudan Utikanı, Hippon-Diariti və Karfageni mühasirəyə aldılar. Bu böhranlı vəziyyətdə Karfagen hökuməti üsyanın yatırılmasını tapşırdı. Uzun və çətin kampaniya nəticəsində o üsyançıları darmadağın etdi. Üsyanın yatırılmasından sonra fəal işğalçı siyasətini tələb edən, Karfagenin tacir-sənətkar dairələrinə başçılıq edən Qamilkar Barkanın nüfuzu xeyli artdı. Qamilkar Barkanın fikrinə görə Roma ilə yeni müharibənin dayaq mövqeyi, ərazisində Karfagenin müttəfiqləri olan, İspaniya olmalıydı. E.ə 237-ci ildə o Pireney yarımadasına endi və onun məqsədyönlü işğalına başladı. Onun ölümündən sonra bu siyasəti onun yeznəsi, Karfagen demokratik hərəkatının rəhbərlərindən biri Qasdrubal davam etdirdi, onun ölümündən sonra isə Qamilkar Barkanın oğlu Hannibal. Karfagenin demokratik təbəqələri Hannibalın ali baş komandanlığda təsdiq olunmasını, ciddi müqavimət göstərən oliqarxiyadan tələb etdi. Nəticədə Karfagendə hərbi diktatura yarandı; siyasətin əsas istiqamətlərini İspaniyada olan Hannibal müəyyən edirdi. E.ə 221–220-ci illər ərzində Hannibal İbera(Ebro) çayından cənuba bütün Pireney yarımadasını zəbt etdi. Hannibal, Romanın müttəfiqi olan, İspaniya şəhəri zəbt etdi, və bu İkinci Pun müharibəsinə bəhanə oldu(e.ə 218–201 illər) Romalılar Karfagenə kombinasiyalı zərbə endirmək niyyətində idilər. Konsul komandanlığı altında ordulardan biri İspaniyaya göndərildi, ikincisi konsul komandanlığı altında Afrikaya istiqamətləndi. Bu niyyət Hannibalın strateji planı ilə iflic edildi. Ən əvvəldən o müharibəni İtaliyaya köçürmək qərarına gəldi. Öz taktiki üstünlüyünə dayanaraq, Hannibal romalıları darmadağın edib və iflasa uğradaraq, dağıtmaq və Romanı kapitulyasiyaya məcbur etmək istəyirdi. Roma əleyhinə koalisiyaya qalların, Sirakuzun və Makedoniyanın qatılması əlavə amil oldu. Romalıların dənizdə ağalığına görə Hannibal quru yolla Qalliya və arasından getmək qərarına gəldi. E.ə 218-ci ilin mayın əvvəlində Hannibal çıxaraq şimala doğru hərəkət etdi. O keçib tezliklə (müasir Rona) yaxınlaşdı, və burada İspaniyaya yollanan Sçipionla qarşılaşır. Toqquşmadan uğurla qaçaraq, Hannibal Alplara yaxınlaşır. Polibinin dediklərinə görə Hannibalın ordusu 90 min piyada və 12 min atlıdan ibarət idi. Karfagenilərin fillərdən ibarət korpusu da vardı. Pireneylərdən İtaliyaya qədər yol, romalıların yerli müttəfiqləri ilə yaxud sadəcə yerli tayfalarla mübarizədə keçdi. Bu dağ silsiləsindən 15 günlük keçid yürüşün ən çətin mərhələsi olur, Hannibalın xəritələri yox idi, və o yerli bələdçilərə güvənməli idi. Çox guman ki karfagenlilər yolda ordunun yarısını və fillərin çoxusunu itirdilər. Ordunun yarısı çətin şəraitdə məhv olur, və ancaq senyabrın sonunda, 20 min piyada və 6 min atlısı olan kiçik ordu ilə Po çayı vadisinə daxil olur. Burada onun ordusuna romalılar tərəfindən bu yaxınlarda tabe edilən qallar qoşuldu. Hannibalın niyyəti tamamilə həyata keçir. Roma ordusu gecikdi və Hannibalın Rodan(Rona)çayı üzərindən keçməsinə əngəl ola bilmədi. E.ə 218-ci ilin sonunda Hannibalın ordusu Pada(Po)çayının yuxarı axarında peyda oldu. Tisian yanında romalıların suvariləri, 218 ilin dekabrında isə yanında Sçipionun və Lonqun birləşmiş orduları Hannibal tərəfindən darmadağın edilir. O, Trebi yanındakı vuruşmada ilk dəfə, sonralar Kann vuruşmasında parlaq nəticə verən - cinahdan alma - taktikini istifadə edir. E.ə 217-ci ildə konsul komandanlığı altında romalı ordusu Etruriyadaki şəhəri yaxınlığında Karfagenlilərin cənuba yolunu kəsir. Bir neçə gün ərzində Hannibal bataqlıqlı vadisi ilə dolanaraq, romalıların arxalarında peyda olur. Flamini onları qovmağa başlayır. Hannibal yaxınlığında pusqu qurur. Burada e.ə 217-ci ilin 21 iyununda göl ilə ona yaxınlaşan dağların arasında romalıların 30 minlik ordusu məhv edilir. Flamininin özü də öldürülür. İkinci konsul da məğlub olur. Roma təşviş içində Hannibalın Romaya varmasını gözləyir, ancaq Hannibal İtaliyanın cənubuna doğru hərəkət edir. Romalılar komandanlığı diktator təyin olunan Kvint Fabiya verirlər. Fabi müharibənin üsulunu dəyişir. O romalı sərkərdələrdən, yeni üsul tətbiq edən ilk sərkərdə olur. Diktator Hannibalın ardınca yürüyürdü, onu kiçik toqquşmalarla narahat edərək həlledici vuruşmadan qaçırdı(buna görə o "Kunktator" yəni yavaşlayan, ayamasını almışdı). Fabinin strateqyası özünü doğruldan yeganə strateqiya idi, ama o müharibənin üzanmasına və kəndlilərin müflis olmasına aparırdı və buna görə də Romada narazılıqla qarşılanırdı. E.ə 216-cı ildə demokratların lideri və hucum taktikasının tərəfdarı və aristokrat konsul seçilirlər. Romalılar Hannibala həlledici döyüş verməyə qərara alırlar; e.ə 216-cı ilin avqustun 2 də ordular Apuliyada Kann yaxınlığındakı düzdə görüşürlər.
Kanna döyüşü
Romalıların sərəncamında 80 min piyada və 6 min suvari vardı. Vuruşma romalıların dəhşətli məğlubiyyəti ilə nəticələndi: romalı ordu dövrəyə alındı və 70 min adam döyüş meydanında qaldı. Bu Romanın və onun müttəfiqlərinin qaynaqlarının 1/3 idi. Döyüşdə öldürüldü, Varron isə ordunun qalıqları ilə qaçdı. Məğlubiyyət Romanı fəlakət həddinə gətirdi, və ancaq inanılmaz cəhdlər hesabına senat bu vəziyyətdən qurtula bildi. Bütün qüvvələr səfərbər olundu. E.ə 215-ci ilə qədər romalıar 20-25 leqion saxlayırdılar, iki legion azad olunmuş qullardan ibarət idi. Kann məğlubiyyətinin başqa təhlükəli nəticəsi İtaliyanın cənubunun Hannibalın tərəfinə keçməsi oldu: ilk növbədə , və ; 216-cı ilin payızında Karfagenlilərə Kapuya qoşuldu. Əksinə Orta İtaliya Romaya sadiq qaldı. Kann Roma üçün yaxşı dərs oldu. Böyük vuruşmalardan qaçaraq və düşməni kiçik toqquşmalarla yoraraq, romalılar yavaş-yavaş, lakin mütəmadi olaraq Hannibalı cənuba sıxışdırırdılar. E.ə 214-cu ildə romalılar Hannibalı sıxışdırdılar və Lukaniyada hucuma keçdilər. E.ə 214–211-ci illərdə hər iki tərəf Apuliyada, və mövqe müharibəsi aparırdılar. Ancaq,tezliklə Roma yeni uğursuzluqlara uğradı. Hannibalın böyük anti-Roma ittifaqının yaradılması yolundaki çabaları həyata keçməyə başladı. Müharibə bütün Qərbi Aralıq dənizi hövzəsini bürüdü. E.ə 211-ci ildə Karfagenlilər əlavə yardım alaraq, İspaniyadakı romalı qoşunlarını məhv etdi; 214-cü ilin yayında Sirakuzda Karfagen yönlü partiya qalib gəldi. Karfagenlilər bundan istifadə edərək, adanın böyük parçasını tutdular. Təxminən eyni vaxtı Hannibal, Romaya qarşı hərbi əməlyyatlara başlayan, makedoniyalı çar V Filiplə saziş bağladı. Romalılar müdafiə olunurdular. Onlar, Filipi neytralize edən yunan şəhərlərinin güclü koalisiyasını yarada bildilər. E.ə 211-ci ildə romalılar iki illik mühasirədən sonra Sirakuzu aldılar. Talan vaxtı Sirakuzun müdafiəsinin təşkilatçısı məşhur alim Arximed öldürüldü. Karfagenlilər Siciliyadan sıxışdırıldılar. E.ə 211-ci ildə romalılar Kapuyanı mühasirəyə aldılar, Hannibalın mühasirəni qırmaq cəhdləri puç oldu. Romalı qoşunların Kapuyadan yayındırmaq məqsədi ilə Hannibal nümayişkaranə surətdə Romaya yaxınlaşdı. Roma həndəvərində Karfagenlilərin görünməsi şəhərdə təşviş yaratdı. Lakin Hannibal qüvvəsinin yetərsizliyini anlayaraq, şəhərə hucum etməyə cəhd etmirdi. Romalılar Kapuyanın mühasirəsini kəsmədilər, Hannibal Romadan uzaqlaşdı, Kapuya isə süquta uğradı. Kapuyanın süqutu Hannibalın İtaliyadakı müttəfiqlərinin ondan uzaqlaşmasına səbəb oldu. İki ildən sonra romalılar aldılar. E.ə 210-cu ildə Roma, 218-ci ilin konsulunun oğlu gənc sərkərdə Publi Sçipionun başçılığı ilə hucuma keçdi. İspaniyaya göndərilərək, o Barkidlərin ispan dövlətinin mərkəzi Yeni Karfageni zəbt edərək, e.ə 207-ci ilədək Karfagenliləri İspaniyadan sıxışdırdı. İtaliyada müharibə uzandı. Romalılar Hannibalı Bruttiyə sıxışdırdılar. Onun üzərində hər kiçik qələbə romalılara baha otururdu. İtaliyadakı çoxillik müharibə onun insan və maddi qaynaqlarının tükənməsinə aparırdı. Hannibalın strateqiyası az qaldı Romanın məğlubiyyətinə gətirsin. E.ə 208-ci ildə romalıların üzərində ölümcül təhlükə asıldı: Hannibalın qardaşı, Qasdrubalın güclü ordusu Alpları keçərək onun köməyinı yollandı. Ama e.ə 207-ci ilin yazında Metavr çayında Karfagenlilər məğlub oldular, Qasdrubal isə döyüşdə həlak oldu.
Müharibənin sonu. Zama döyüşü
İspaniyadan qayıdan Sçipion yeni hərəkət planı təklif etdi. O müharibənin Afrikaya köçürülməsinə nail oldu. E.ə 204-cü ildə Sçipionun ordusu yaxınlığında sahilə endi. Romalıların uğurları Karfagen hökumətini Hannibalı İtaliyadan geri çağırmağa məcbur etdi. E.ə 202-ci ilin payızında Sçipion və onun müttəfiqi Numidiya çarı Masinissa Karfagendən cənubda yerləşən Zamada
- Hannibal üzərində qələbə qazandılar. Karfagen məğlub oldu.
E.ə 201-ci ildə Roma və Karfagen, Romanın qələbəsini və Karfagenin məlubiyyətini bildirən müqavilə bağladılar. Sonuncu Afrikadan kənarda olan bütün mülklərindən imtina etdi, bütün gəmilərini və fillərini təhvil verdi, və 10 min kontribusiya ödədi. Bundan başqa Karfagen Romanın icazəsi olmadan müharibə aparmaq hüququndan məhrum edildi. Karfagenin sərhədində onun qəddar düşməni olan Masinissanın çar olduğu Numidiya çarlığı yarandı.
Üçüncü Pun müharibəsi. Karfagenin dağıdılması.
Karfagenin ilə mübahisəsindən istifadə edən romalılar yeni müharibəyə başladılar. Üçüncü Pun müharibəsi (e.ə 149-146)belə başladı. E.ə 149-cu ildə 80 minlik romalı ordusu Karfageni mühasirəyə aldı. İki il uğursuz mühasirədən sonra romalı ordunun başında durdu. E.ə 147-ci ildə o şəhərin həndəvərini aldı və səhra ordusunu darmadağın etdi. E.ə 146-ci ilin yazında Karfagen alındı. Senatın əmri ilə şəhər qazıldı, onun durduğu yerə lənət oxundu. 55 min Karfagenlini qul kimi satıldı. Karfagenin keçmiş mülkləri Romanın Afrika əyalətinə çevrildi.
Mənbə
- История Древнего Мира. Расцвет Древних Обществ. Главная редакция восточной литературы Москва 1989 səh. 445-448
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Pun muharibeleri e e 264 146 adi punlardan yeni karfagenlilerden gelir Karfagenle Qedim Roma arasinda evvelce Siciliyada sonra Araliq denizinin butun qerb sahilinde hokmranliq ugrunda muharibeler Pun muharibeleriHannibalin Alplardan kecmesiTarix E e 264 E e 146Yeri Qerbi Araliq denizi hovzesi Ispaniya Fransanin cenubu Italiya Siciliya Simali Afrika Neticesi Karfagenin darmadagin edilmesiMunaqise terefleriRoma Respublikasi Karfagen dovleti Vikianbarda elaqeli mediafayllar 1 ci Pun muharibesi e e 264 241 Siciliya ugrunda aparilirdi Romalilar denizde bir sira qelebeler e e 260 256 251 241 qazandilar E e 241 ilde Roma Siciliyani Sirakuza ve etrafindan basqa ve bezi adalari sonra ise Sardiniya ve Korsikani ele kecirdi 2 ci Pun muharibesi e e 218 201 Karfagenin qisas cehdinden dogmusdu E e 218 ilde Hannibalin ordusu Alpi kecirdi ve Po deresine daxil oldu Trazimen golu e e 217 ve Kann e e 216 yaxinligindaki vurusmalarda Roma ordusu darmadagin edildi E e 212 ilden romalilar tesebbusu ele kecirdiler Metavr cayi yaxinliginda e e 207 qelebe qazanan romalilar Zama yaxinligindaki helledici vurusmada Hannibalin ordusunu darmadagin etdiler e e 202 E e 201 ilde baglanmis muqavileye gore Karfagen Afrikadaki erazisi ile kifayetlendi donanmadan mehrum oldu boyuk tezminat vermeye mecbur edildi 3 cu Pun muharibesinde e e 149 146 Karfagen meglub oldu ve dagidildi e e 146 sakinleri ise kole kimi satildi Pun muharibeler neticesinde Roma Araliq denizinin en guclu dovletine cevrildi Muharibenin sebebleriItaliyanin istila edilmesinden sonra Romanin tecavuzkar baxislari artiq nece ildir Roma ile Karfagen arasinda ugrunda mubarize getdiyi Siciliyaya yonlendi E e III esrin 60 ci illerinecen Karfagen demek olar ki butun adani isgal etmisdi E e 289 cu ilde Sirakuza qarsi onlarin cenubi italyan muzdlulari qalxdilar mamertinliler hansi ki Messana seheri ile birlikde adanin butun simal serq hissesini zebt etdiler Mamertinlilerle mubarizeni Sirakuzun cari olandan Qiyeron basciliq etdi E e 265 ci ilde o dusmeni doyusde meglub etdi ve Messanani muhasireye aldi Cixilmaz veziyyete dusen mamertinliler iki hisseye bolunduler bir hissesi Karfagene muraciet etdi o birisi Romaya Karfagenliler ozlerini birinci catdirdilar lakin romalilar Messanaya daxil olan oradan pun qarnizonunu sixisdirib cixardilar Bu Birinci Pun muharibesinin baslangici oldu e e 264 241 ci iller Birinci Pun muharibesiTereflerin quvveleri muxtelif idi Karfagen denizde ustunluye malik idi Romanin ise hec donanmasi yox idi Roma hem de sayca ustun idi ve Karfagenli muzdlular romalilardan keyfiyyetsiz olmasalar da onlar romalilarin polis yigma qosununa nisbeten olduqca daha az etibarli ve idareolunan idiler Karfagenin daha guclu suvari qosunu vardi basqa bir ustunluk onun sabit komandan heyeti idi Nehayet Karfagenin daha boyuk maddi qaynaqlari vardi Siciliyadaki muharibe romalilar ucun ugurla basladi E e 264 263 cu illerde onlar Karfagenlilerin ve Sirakuzun birlesmis quvvelerini darmadagin ederek Sirakuz hakimi onlarla anlasma ve ittifaq baglamaga mecbur etdiler E e 262 ci ilde Karfagenin Siciliyadaki dayaqlarindan biri zebt olundu Lakin tezlikle aydinlasdi ki denizde agaligi temin etmemis Karfagen uzerinde qelebe mumkun deyil Cox qisa vaxt erzinde Roma donanma tikir E e 260 ci ilin yazinda yaxinligindan romalilar denizde ilk qelebeye nail olurlar ve 256 ilde Afrikaya boyuk donanma gonderirler Eknom burnu yaxinliginda Karfagenliler yene meglubiyyete ugrayirlar Romalilar Afrikaya enirler ve bir nece seheri zebt edirler Karfagen meglubiyyet heddinde idi lakin gucunu toplayaraq punlar konsul Requlun boyuk desant ordusunu darmadagin edirler Afrikadaki meglubiyyetden sonra Roma donanmasi iki defe denizde storma dusub mehv olur Ancaq 250 ilde romalilar yaxinliginda qelebe qazanirlar ve indi Karfagenin Siciliyada iki boyuk deniz istehkami qalir ve Buna baxmayaraq Roma bu uguru gerceklesdire bilmedi 247 ilde Siciliyaya istedadli Karfagenli serkerde gelir Oz bazalarina dayanaraq Qamilkar romalilarin hucumunu tamamile iflic edir Az quvvelerle ve xerclerle Karfagenliler ugurla dusmenin tukenmesi ucun muharibe aparirdi 242 ilde dovlete borc vermis xususi sexslerin vesaiti hesabina yeni donanma tikilir 241 ilin martinda ise konsul Karfagenlileri yaxinliginda meglub edir ve Qamilkarin Afrika ile elaqesini kesir Karfagen sulh baglamaga mecbur olur E e 241 ci ilin muqavilesine gore Karfagenin butun Siciliya mulkleri Romaya kecir Karfagen 3200 kontribusiya vermeye mecbur olur E e 241 ci ilden sonra terefler yeni muharibeye hazirlasmaga basladilar Karfagenliler Ispaniyada guclu baza yaradirlar Roma eleyhine siyasetin basinda Qamilkarin onun yeznesi sonra ise ogullari Hannibal Qamilkar ve basciligi altinda partiyasi durdu Roma da feal xarici siyaset aparirdi E e 238 ci ilde o Karfagenin daxili siyasi cetinliklerinden istifade ederek Sardiniyani zebt etdi E e 225 222 ci illerde romalilar qall tayfalari olan ve meglub ederek Po cayi vadisini istila etdiler Simalda Romani Tsizalpin Qalliyasinin esas seheri olan gelecek Milan birlesdiren adlandirilan yol tikildi e e 230 228 ve 220 219 gedisinde romalilar Adriatik denizinin serq sahili zolagini zebt etdiler ve orani temizlediler Bu Romanin Balkanlarda ilk zebtleri idi Bu ugurlar Makedoniya ile mubahiseye tekan verdiler Ikinci Pun muharibesiMuharibenin Karfagen ucun ugursuz neticesi olkede keskin sosial ziddiyetler yaratdi muzdlu eskerlerin liviyali kendlilerin ve qullarin usyani dovleti felaket heddine getirdi Gorkemli serkerdeler ve siyasi xadimler ve rehberliyi ile usyancilar qurudan Utikani Hippon Diariti ve Karfageni muhasireye aldilar Bu bohranli veziyyetde Karfagen hokumeti usyanin yatirilmasini tapsirdi Uzun ve cetin kampaniya neticesinde o usyancilari darmadagin etdi Usyanin yatirilmasindan sonra feal isgalci siyasetini teleb eden Karfagenin tacir senetkar dairelerine basciliq eden Qamilkar Barkanin nufuzu xeyli artdi Qamilkar Barkanin fikrine gore Roma ile yeni muharibenin dayaq movqeyi erazisinde Karfagenin muttefiqleri olan Ispaniya olmaliydi E e 237 ci ilde o Pireney yarimadasina endi ve onun meqsedyonlu isgalina basladi Onun olumunden sonra bu siyaseti onun yeznesi Karfagen demokratik herekatinin rehberlerinden biri Qasdrubal davam etdirdi onun olumunden sonra ise Qamilkar Barkanin oglu Hannibal Karfagenin demokratik tebeqeleri Hannibalin ali bas komandanligda tesdiq olunmasini ciddi muqavimet gosteren oliqarxiyadan teleb etdi Neticede Karfagende herbi diktatura yarandi siyasetin esas istiqametlerini Ispaniyada olan Hannibal mueyyen edirdi E e 221 220 ci iller erzinde Hannibal Ibera Ebro cayindan cenuba butun Pireney yarimadasini zebt etdi Hannibal Romanin muttefiqi olan Ispaniya seheri zebt etdi ve bu Ikinci Pun muharibesine behane oldu e e 218 201 iller Romalilar Karfagene kombinasiyali zerbe endirmek niyyetinde idiler Konsul komandanligi altinda ordulardan biri Ispaniyaya gonderildi ikincisi konsul komandanligi altinda Afrikaya istiqametlendi Bu niyyet Hannibalin strateji plani ile iflic edildi En evvelden o muharibeni Italiyaya kocurmek qerarina geldi Oz taktiki ustunluyune dayanaraq Hannibal romalilari darmadagin edib ve iflasa ugradaraq dagitmaq ve Romani kapitulyasiyaya mecbur etmek isteyirdi Roma eleyhine koalisiyaya qallarin Sirakuzun ve Makedoniyanin qatilmasi elave amil oldu Romalilarin denizde agaligina gore Hannibal quru yolla Qalliya ve arasindan getmek qerarina geldi E e 218 ci ilin mayin evvelinde Hannibal cixaraq simala dogru hereket etdi O kecib tezlikle muasir Rona yaxinlasdi ve burada Ispaniyaya yollanan Scipionla qarsilasir Toqqusmadan ugurla qacaraq Hannibal Alplara yaxinlasir Polibinin dediklerine gore Hannibalin ordusu 90 min piyada ve 12 min atlidan ibaret idi Karfagenilerin fillerden ibaret korpusu da vardi Pireneylerden Italiyaya qeder yol romalilarin yerli muttefiqleri ile yaxud sadece yerli tayfalarla mubarizede kecdi Bu dag silsilesinden 15 gunluk kecid yurusun en cetin merhelesi olur Hannibalin xeriteleri yox idi ve o yerli beledcilere guvenmeli idi Cox guman ki karfagenliler yolda ordunun yarisini ve fillerin coxusunu itirdiler Ordunun yarisi cetin seraitde mehv olur ve ancaq senyabrin sonunda 20 min piyada ve 6 min atlisi olan kicik ordu ile Po cayi vadisine daxil olur Burada onun ordusuna romalilar terefinden bu yaxinlarda tabe edilen qallar qosuldu Hannibalin niyyeti tamamile heyata kecir Roma ordusu gecikdi ve Hannibalin Rodan Rona cayi uzerinden kecmesine engel ola bilmedi E e 218 ci ilin sonunda Hannibalin ordusu Pada Po cayinin yuxari axarinda peyda oldu Tisian yaninda romalilarin suvarileri 218 ilin dekabrinda ise yaninda Scipionun ve Lonqun birlesmis ordulari Hannibal terefinden darmadagin edilir O Trebi yanindaki vurusmada ilk defe sonralar Kann vurusmasinda parlaq netice veren cinahdan alma taktikini istifade edir E e 217 ci ilde konsul komandanligi altinda romali ordusu Etruriyadaki seheri yaxinliginda Karfagenlilerin cenuba yolunu kesir Bir nece gun erzinde Hannibal bataqliqli vadisi ile dolanaraq romalilarin arxalarinda peyda olur Flamini onlari qovmaga baslayir Hannibal yaxinliginda pusqu qurur Burada e e 217 ci ilin 21 iyununda gol ile ona yaxinlasan daglarin arasinda romalilarin 30 minlik ordusu mehv edilir Flamininin ozu de oldurulur Ikinci konsul da meglub olur Roma tesvis icinde Hannibalin Romaya varmasini gozleyir ancaq Hannibal Italiyanin cenubuna dogru hereket edir Romalilar komandanligi diktator teyin olunan Kvint Fabiya verirler Fabi muharibenin usulunu deyisir O romali serkerdelerden yeni usul tetbiq eden ilk serkerde olur Diktator Hannibalin ardinca yuruyurdu onu kicik toqqusmalarla narahat ederek helledici vurusmadan qacirdi buna gore o Kunktator yeni yavaslayan ayamasini almisdi Fabinin strateqyasi ozunu dogruldan yegane strateqiya idi ama o muharibenin uzanmasina ve kendlilerin muflis olmasina aparirdi ve buna gore de Romada naraziliqla qarsilanirdi E e 216 ci ilde demokratlarin lideri ve hucum taktikasinin terefdari ve aristokrat konsul secilirler Romalilar Hannibala helledici doyus vermeye qerara alirlar e e 216 ci ilin avqustun 2 de ordular Apuliyada Kann yaxinligindaki duzde gorusurler Kanna doyusu Romalilarin serencaminda 80 min piyada ve 6 min suvari vardi Vurusma romalilarin dehsetli meglubiyyeti ile neticelendi romali ordu dovreye alindi ve 70 min adam doyus meydaninda qaldi Bu Romanin ve onun muttefiqlerinin qaynaqlarinin 1 3 idi Doyusde olduruldu Varron ise ordunun qaliqlari ile qacdi Meglubiyyet Romani felaket heddine getirdi ve ancaq inanilmaz cehdler hesabina senat bu veziyyetden qurtula bildi Butun quvveler seferber olundu E e 215 ci ile qeder romaliar 20 25 leqion saxlayirdilar iki legion azad olunmus qullardan ibaret idi Kann meglubiyyetinin basqa tehlukeli neticesi Italiyanin cenubunun Hannibalin terefine kecmesi oldu ilk novbede ve 216 ci ilin payizinda Karfagenlilere Kapuya qosuldu Eksine Orta Italiya Romaya sadiq qaldi Kann Roma ucun yaxsi ders oldu Boyuk vurusmalardan qacaraq ve dusmeni kicik toqqusmalarla yoraraq romalilar yavas yavas lakin mutemadi olaraq Hannibali cenuba sixisdirirdilar E e 214 cu ilde romalilar Hannibali sixisdirdilar ve Lukaniyada hucuma kecdiler E e 214 211 ci illerde her iki teref Apuliyada ve movqe muharibesi aparirdilar Ancaq tezlikle Roma yeni ugursuzluqlara ugradi Hannibalin boyuk anti Roma ittifaqinin yaradilmasi yolundaki cabalari heyata kecmeye basladi Muharibe butun Qerbi Araliq denizi hovzesini burudu E e 211 ci ilde Karfagenliler elave yardim alaraq Ispaniyadaki romali qosunlarini mehv etdi 214 cu ilin yayinda Sirakuzda Karfagen yonlu partiya qalib geldi Karfagenliler bundan istifade ederek adanin boyuk parcasini tutdular Texminen eyni vaxti Hannibal Romaya qarsi herbi emelyyatlara baslayan makedoniyali car V Filiple sazis bagladi Romalilar mudafie olunurdular Onlar Filipi neytralize eden yunan seherlerinin guclu koalisiyasini yarada bildiler E e 211 ci ilde romalilar iki illik muhasireden sonra Sirakuzu aldilar Talan vaxti Sirakuzun mudafiesinin teskilatcisi meshur alim Arximed olduruldu Karfagenliler Siciliyadan sixisdirildilar E e 211 ci ilde romalilar Kapuyani muhasireye aldilar Hannibalin muhasireni qirmaq cehdleri puc oldu Romali qosunlarin Kapuyadan yayindirmaq meqsedi ile Hannibal numayiskarane suretde Romaya yaxinlasdi Roma hendeverinde Karfagenlilerin gorunmesi seherde tesvis yaratdi Lakin Hannibal quvvesinin yetersizliyini anlayaraq sehere hucum etmeye cehd etmirdi Romalilar Kapuyanin muhasiresini kesmediler Hannibal Romadan uzaqlasdi Kapuya ise suquta ugradi Kapuyanin suqutu Hannibalin Italiyadaki muttefiqlerinin ondan uzaqlasmasina sebeb oldu Iki ilden sonra romalilar aldilar E e 210 cu ilde Roma 218 ci ilin konsulunun oglu genc serkerde Publi Scipionun basciligi ile hucuma kecdi Ispaniyaya gonderilerek o Barkidlerin ispan dovletinin merkezi Yeni Karfageni zebt ederek e e 207 ci iledek Karfagenlileri Ispaniyadan sixisdirdi Italiyada muharibe uzandi Romalilar Hannibali Bruttiye sixisdirdilar Onun uzerinde her kicik qelebe romalilara baha otururdu Italiyadaki coxillik muharibe onun insan ve maddi qaynaqlarinin tukenmesine aparirdi Hannibalin strateqiyasi az qaldi Romanin meglubiyyetine getirsin E e 208 ci ilde romalilarin uzerinde olumcul tehluke asildi Hannibalin qardasi Qasdrubalin guclu ordusu Alplari kecerek onun komeyini yollandi Ama e e 207 ci ilin yazinda Metavr cayinda Karfagenliler meglub oldular Qasdrubal ise doyusde helak oldu Muharibenin sonu Zama doyusu Ispaniyadan qayidan Scipion yeni hereket plani teklif etdi O muharibenin Afrikaya kocurulmesine nail oldu E e 204 cu ilde Scipionun ordusu yaxinliginda sahile endi Romalilarin ugurlari Karfagen hokumetini Hannibali Italiyadan geri cagirmaga mecbur etdi E e 202 ci ilin payizinda Scipion ve onun muttefiqi Numidiya cari Masinissa Karfagenden cenubda yerlesen Zamada Esas meqale Zama doyusu Hannibal uzerinde qelebe qazandilar Karfagen meglub oldu E e 201 ci ilde Roma ve Karfagen Romanin qelebesini ve Karfagenin melubiyyetini bildiren muqavile bagladilar Sonuncu Afrikadan kenarda olan butun mulklerinden imtina etdi butun gemilerini ve fillerini tehvil verdi ve 10 min kontribusiya odedi Bundan basqa Karfagen Romanin icazesi olmadan muharibe aparmaq huququndan mehrum edildi Karfagenin serhedinde onun qeddar dusmeni olan Masinissanin car oldugu Numidiya carligi yarandi Ucuncu Pun muharibesi Karfagenin dagidilmasi Karfagenin ile mubahisesinden istifade eden romalilar yeni muharibeye basladilar Ucuncu Pun muharibesi e e 149 146 bele basladi E e 149 cu ilde 80 minlik romali ordusu Karfageni muhasireye aldi Iki il ugursuz muhasireden sonra romali ordunun basinda durdu E e 147 ci ilde o seherin hendeverini aldi ve sehra ordusunu darmadagin etdi E e 146 ci ilin yazinda Karfagen alindi Senatin emri ile seher qazildi onun durdugu yere lenet oxundu 55 min Karfagenlini qul kimi satildi Karfagenin kecmis mulkleri Romanin Afrika eyaletine cevrildi MenbeIstoriya Drevnego Mira Rascvet Drevnih Obshestv Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1989 seh 445 448