Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arximed (yun. Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος təq. e.ə. 287[…] – e.ə. 212[…]), tarixi Azərbaycandilli mənbələrdə Ərşimid (az-əbcəd. ارشميد) — məşhur yunan alimi, riyaziyyatçısı və fiziki.
| Arximed | |
|---|---|
| q.yun. Ἀρχιμήδης ὁ Συρακόσιος | |
 | |
| Doğum adı | Ἀρχιμήδης |
| Doğum tarixi | təq. e.ə. 287[…] |
| Vəfat tarixi | e.ə. 212[…] |
| Atası | Fidiy[d] |
| Elm sahələri | həndəsə, riyaziyyat, mexanika, texniki elmlər, astronomiya |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Arximed e.ə. 287-ci ildə Siciliya adasında yerləşən Sirakuza şəhərində riyaziyyatçı ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Fidia (yun. Phidias), Siciliyanın şahı dostu, riyaziyyatçı və astronom olub, oğluna yaxşı təhsil vermişdir. Arximed bir müddət İsgəndəriyyənin Muzey məktəbində təhsil aldıqdan sonra Sirakuzayaya qayıdır və ömrünün sonuna kimi orada yaşayır. İsgəndəriyyədə olduğu vaxtda o riyaziyyatçı və astronom Eratosfenlə görüşür və ondan dərs alır. Arximed geriyə qayıtdıqdan sonra uzun müddət onunla yazışır. Muzeyin kitabxanasında məşğul olan Arximed Demokritin, , Evklidin və başqa məşhur alimlərin işləri ilə yaxından tanış olur.
Arximedin anadan olduğu il, bizanslı tarixçi (Johannnes Tzetzes) əlyazmalarında Arximedin 75 il yaşamasını yazması əsasında hesablanır. Bir çox tarixi qaynaqlarda Sirakuza şəhərində romalıların hücumu zamanı b.e.ə. 212-ci ildə qətlə yetirilən Arximedin 75 il yaşadığı güman edilərək 287-ci ildə anadan olduğu deyilir. Arximedin ölümünü təsvir edən müxtəlif tarixi əlyazmalar bizə gəlib çatmışdır. Bu səlnamələr bir-birindən yalnız xırda detallarla fərqlənərək onların hamısı Arximedin öz həndəsi məsələsinin həlli üzərində düşünən zaman romalı əsgər tərəfindən qətlə yetirildiyi bildirilir. Plutarx (yun. Plutarch) yazır ki, Arximed vəfatından qabaq onun qəbri üstündə içərisində kürə olan silindri və onun üzərində bu həndəsi fiqurların bir-birinə olan münasibətini, yəni 2:3 həkk edilməsini vəsiyyət edibmiş.
B.e.ə. 75-ci ildə Plutarx Siciliyaya səyahət edən zaman həmin silindri Arximedin qəbri üstündə aşkar edir.
İşləri
Arximed İsgəndəriyyədə təhsil aldıqdan sonra Sirakusiyaya yetişmiş bir riyaziyyatçı kimi qayıdır. Əsasən, riyaziyyatla məşğul olan Arximed öz işlərini bir neçə əlyazmasında cəmləşdirmişdir. Onun riyaziyyat haqqındakı aşağıdakı elmi əsərləri bizə gəlib çatmışdır:
- "Konoida və sfereoidlər",
- "Spiral haqqında",
- "Qum rəqəmləri",
- "Üzən cisimlər",
- "Kürə və silindr",
- "Çevrənin ölçülməsi",
- "Tarazlıqda olan səthlər".
Bunlardan yalnız sonuncu üç əsər indiyə qədər orijinal formada qalmışdır. Yerdə qalan əsərlər müxtəlif vaxtlarda müxtəlif adamlar tərəfindən köçürülüb və izahatlar əlavə edildiyindən, hətta onların xronoloji ardıcıllığını müəyyənləşdirmək çətinlik yaradır.
Arximed bir riyaziyyatçı kimi fəaliyyət göstərsə də , o dövrünün gündəlik problemlərinin həllindən də kənarda qalmamışdır. Sirakusiyada yaşayan Arximed özünün ilk işlərindən bir neçəsini mexanikaya həsr edir. Lingin və polipastin işləmə prinsipi, vint, cisimlərin ağırlıq mərkəzi və Arximed qanunu mexanika sahəsində onun etdiyi vacib ixtiralardandır. Bundan əlavə Arximed o dövrün ən məşhur mühəndis və konstruktorlarından sayılırdı. Misirdə olduğu zaman tarlaları suvarmaq üçün ixtira etdiyi Arximed vinti, nizələri, oxları və mərmiləri uzaq məsafələrə atmaq üçün işlədilən katapultlar, gəmiləri batırmaq üçün kranlar Arximedin şöhrətini əbədiləşdirən işlər olmuşlar. Onun tərəfindən müxtəlif həndəsi fiqur və cisimlərin səthinin sahəsi və həcminin təyin edilməsinin yeni metodları işlənib hazırlanmış, çevrənin uzunluğunun hesablanması düsturu təklif edilmiş, hidrostatika və nəzəri mexanikanın təməli qoyulmuş, planetari, suqaldırıcı maşın, atıcı döyüş topları və s. düzəldilmişdir.. Təəssüf olsun ki, bu maşınlar və başqa ixtiraları haqqında Arximed heç bir əlyazma qoymamışdır. Plutarx bu haqqda yazır:" Arximed elmlə o qədər məğrur idi ki, ona şöhrət gətirən ixtiralar haqqında o heç bir əsər yazmamışdır." Buna baxmayaraq Arximedin "oyuncaqlar" adlandırdığı qurğular böyük tarixi ixtiralar olduğundan onun ölümündən sonra antik dövrün bir çox mühəndislərinin əsərlərində özünə yer tapmışdır. Bu maşınların böyük praktiki əhəmiyyəti onları nəsildən-nəsilə ötürərək illər boyu yaşatmışdır.
Arximedin bir mühəndis kimi etdiyi ilk ixtira lingin köməyi ilə yüklərin qaldırılmasında tətbiq olunan qüvvənin azaldılması olmuşdur. Ondan əvvəl də yüklərin tərpədilməsində linglərdən, onların tətbiqinin mexanizmini bilmədən istifadə etmişlər. Ancaq Arximed ilk dəfə olaraq lingin işləməsi nəzəriyyəsini işləyərək, tətbiq olunan qüvvə, qüvvə qolu ilə qaldırılan yük, yükün qət etdiyi yol arasındakı münasibəti göstərmişdir. Tarixdə "qızıl qol qaydası" kimi qalan qanun, yəni "qüvvədəki qazanc yolda itirilən məsafə ilə tərs mütənasibdir" kəlamı da Arximedə aiddir.
Arximed vinti
E.ə. 3-cü əsrdə Arximedin ixtira etdiyi suqaldıran maşın; bir ucu suya batırılan maili (üfüqə nəzərən təxminən 40°) boruda yerləşdirilmiş vintvarı səthi olan valdan ibarətdir. Vint külək və ya digər mühərrikin təsiri ilə fırladılır (təqr. 50 dövr/dəq sürətlə). Fırlanma zamanı vintvarı səth mayeni boru (nov) boyunca hərəkətə gətirərək 3–4 metr hündürlüyə qaldırır.
Arximed vintinin ixtirasını da tarixdə antik dövrün məşhur mühəndisi olan Arximedin adı ilə bağlayırlar. Vintin dəqiq tarixi məlum deyil. Belə güman edilir ki, insanlar vintin formasını təbiətdən götürmüşlər. Məsələn, ilbisin yuvasını və ya üzüm tənəyini vint formasına misal göstərmək olar.
Bu vintin işləmə prinsipi çox sadədir. Arximed vinti, indi bizə məlum olan sonsuz vintdən başqa bir şey deyildir. Sonsuz vint bir ucundan aşağıda yerləşən su çənində hərəkətli yerləşdirilir, o biri ucu isə müəyyən hündürlükdə yerləşən çəndə hərəkətli bərkidilir. Vintə fırlanma hərəkəti verildikdə vintlər arasında qalan su kütləsi hər dəfə yeni götürülən suyun hesabına yuxarıya sıxılaraq hərəkət etdirilir. Vintin ixtirasından sonra o, qaldırıcı maşınlarda, preslərdə və böyük qüvvə tələb olunan başqa maşınlarda da bu günə kimi geniş tətbiq edilir. Bu günkü maşınqayırmanın inkişafını vintlərsiz təsəvvür etmək çətin olardı.
İstinadlar
- Archimedes // British Museum person-institution thesaurus.
- Toomer G. J. Archimedes // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Bibliothèque nationale de France Archimède (0287-0212 av. J.-C.) // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Record #29547910, Record #116158790627238851630, Record #262142664, Record #2375159478231427990001, Record #520159474196927662087, Record #4830159248427404870007, Record #2934159477570927990003, Record #251042707, Record #111145856863822920350, Record #6122154387351330970008 // VIAF (çd.). [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
- http://anl.az/el/Kitab/2014/Azf-272440.pdf.Məmmədov[ölü keçid] F. T. İdarəetmə mədəniyyəti. Xarici ölkələrin təcrübəsi
Mənbə
- Schneider, I. Archimedes. Ingenieur, Naturwissenschaftler und Mathematiker, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1979.
- Wolfgang O. Schmitt. Art. Tzetzes, Johannes, in Der Kleine Pauly Bd. 5, Sp. 1031–1034
- Rezo Əliyev. Maşınqayırmanın tarixinə dair. Bakı, "Təhsil" NPM, 2008, 542 s.
- "Uşaqlar üçün ensiklopediya. Riyaziyyat.", Bakı, "Şərq-Qərb", 2008. səh.604
- Məmmədov F. T. İdarəetmə mədəniyyəti. Xarici ölkələrin təcrübəsi – Bakı, "Apostrof" Çap Evi. 2013. 672 səh.
Xarici keçidlər
- Təbiətə "kələk" gələn dahi – Arximed (Xalq qəzeti-14.08.06) [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arximed yun Ἀrximhdhs ὁ Syrakosios teq e e 287 e e 212 tarixi Azerbaycandilli menbelerde Ersimid az ebced ارشميد meshur yunan alimi riyaziyyatcisi ve fiziki Arximedq yun Ἀrximhdhs ὁ SyrakosiosDogum adi ἈrximhdhsDogum tarixi teq e e 287 Vefat tarixi e e 212 Atasi Fidiy d Elm saheleri hendese riyaziyyat mexanika texniki elmler astronomiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiArximed e e 287 ci ilde Siciliya adasinda yerlesen Sirakuza seherinde riyaziyyatci ailesinde anadan olmusdur Onun atasi Fidia yun Phidias Siciliyanin sahi dostu riyaziyyatci ve astronom olub ogluna yaxsi tehsil vermisdir Arximed bir muddet Isgenderiyyenin Muzey mektebinde tehsil aldiqdan sonra Sirakuzayaya qayidir ve omrunun sonuna kimi orada yasayir Isgenderiyyede oldugu vaxtda o riyaziyyatci ve astronom Eratosfenle gorusur ve ondan ders alir Arximed geriye qayitdiqdan sonra uzun muddet onunla yazisir Muzeyin kitabxanasinda mesgul olan Arximed Demokritin Evklidin ve basqa meshur alimlerin isleri ile yaxindan tanis olur Arximedin anadan oldugu il bizansli tarixci Johannnes Tzetzes elyazmalarinda Arximedin 75 il yasamasini yazmasi esasinda hesablanir Bir cox tarixi qaynaqlarda Sirakuza seherinde romalilarin hucumu zamani b e e 212 ci ilde qetle yetirilen Arximedin 75 il yasadigi guman edilerek 287 ci ilde anadan oldugu deyilir Arximedin olumunu tesvir eden muxtelif tarixi elyazmalar bize gelib catmisdir Bu selnameler bir birinden yalniz xirda detallarla ferqlenerek onlarin hamisi Arximedin oz hendesi meselesinin helli uzerinde dusunen zaman romali esger terefinden qetle yetirildiyi bildirilir Plutarx yun Plutarch yazir ki Arximed vefatindan qabaq onun qebri ustunde icerisinde kure olan silindri ve onun uzerinde bu hendesi fiqurlarin bir birine olan munasibetini yeni 2 3 hekk edilmesini vesiyyet edibmis B e e 75 ci ilde Plutarx Siciliyaya seyahet eden zaman hemin silindri Arximedin qebri ustunde askar edir IsleriArximed Isgenderiyyede tehsil aldiqdan sonra Sirakusiyaya yetismis bir riyaziyyatci kimi qayidir Esasen riyaziyyatla mesgul olan Arximed oz islerini bir nece elyazmasinda cemlesdirmisdir Onun riyaziyyat haqqindaki asagidaki elmi eserleri bize gelib catmisdir Konoida ve sfereoidler Spiral haqqinda Qum reqemleri Uzen cisimler Kure ve silindr Cevrenin olculmesi Tarazliqda olan sethler Bunlardan yalniz sonuncu uc eser indiye qeder orijinal formada qalmisdir Yerde qalan eserler muxtelif vaxtlarda muxtelif adamlar terefinden kocurulub ve izahatlar elave edildiyinden hetta onlarin xronoloji ardicilligini mueyyenlesdirmek cetinlik yaradir Arximed bir riyaziyyatci kimi fealiyyet gosterse de o dovrunun gundelik problemlerinin hellinden de kenarda qalmamisdir Sirakusiyada yasayan Arximed ozunun ilk islerinden bir necesini mexanikaya hesr edir Lingin ve polipastin isleme prinsipi vint cisimlerin agirliq merkezi ve Arximed qanunu mexanika sahesinde onun etdiyi vacib ixtiralardandir Bundan elave Arximed o dovrun en meshur muhendis ve konstruktorlarindan sayilirdi Misirde oldugu zaman tarlalari suvarmaq ucun ixtira etdiyi Arximed vinti nizeleri oxlari ve mermileri uzaq mesafelere atmaq ucun isledilen katapultlar gemileri batirmaq ucun kranlar Arximedin sohretini ebedilesdiren isler olmuslar Onun terefinden muxtelif hendesi fiqur ve cisimlerin sethinin sahesi ve hecminin teyin edilmesinin yeni metodlari islenib hazirlanmis cevrenin uzunlugunun hesablanmasi dusturu teklif edilmis hidrostatika ve nezeri mexanikanin temeli qoyulmus planetari suqaldirici masin atici doyus toplari ve s duzeldilmisdir Teessuf olsun ki bu masinlar ve basqa ixtiralari haqqinda Arximed hec bir elyazma qoymamisdir Plutarx bu haqqda yazir Arximed elmle o qeder megrur idi ki ona sohret getiren ixtiralar haqqinda o hec bir eser yazmamisdir Buna baxmayaraq Arximedin oyuncaqlar adlandirdigi qurgular boyuk tarixi ixtiralar oldugundan onun olumunden sonra antik dovrun bir cox muhendislerinin eserlerinde ozune yer tapmisdir Bu masinlarin boyuk praktiki ehemiyyeti onlari nesilden nesile oturerek iller boyu yasatmisdir Arximedin bir muhendis kimi etdiyi ilk ixtira lingin komeyi ile yuklerin qaldirilmasinda tetbiq olunan quvvenin azaldilmasi olmusdur Ondan evvel de yuklerin terpedilmesinde linglerden onlarin tetbiqinin mexanizmini bilmeden istifade etmisler Ancaq Arximed ilk defe olaraq lingin islemesi nezeriyyesini isleyerek tetbiq olunan quvve quvve qolu ile qaldirilan yuk yukun qet etdiyi yol arasindaki munasibeti gostermisdir Tarixde qizil qol qaydasi kimi qalan qanun yeni quvvedeki qazanc yolda itirilen mesafe ile ters mutenasibdir kelami da Arximede aiddir Arximed vintiArximed vinti E e 3 cu esrde Arximedin ixtira etdiyi suqaldiran masin bir ucu suya batirilan maili ufuqe nezeren texminen 40 boruda yerlesdirilmis vintvari sethi olan valdan ibaretdir Vint kulek ve ya diger muherrikin tesiri ile firladilir teqr 50 dovr deq suretle Firlanma zamani vintvari seth mayeni boru nov boyunca herekete getirerek 3 4 metr hundurluye qaldirir Arximed vintinin ixtirasini da tarixde antik dovrun meshur muhendisi olan Arximedin adi ile baglayirlar Vintin deqiq tarixi melum deyil Bele guman edilir ki insanlar vintin formasini tebietden goturmusler Meselen ilbisin yuvasini ve ya uzum teneyini vint formasina misal gostermek olar Bu vintin isleme prinsipi cox sadedir Arximed vinti indi bize melum olan sonsuz vintden basqa bir sey deyildir Sonsuz vint bir ucundan asagida yerlesen su ceninde hereketli yerlesdirilir o biri ucu ise mueyyen hundurlukde yerlesen cende hereketli berkidilir Vinte firlanma hereketi verildikde vintler arasinda qalan su kutlesi her defe yeni goturulen suyun hesabina yuxariya sixilaraq hereket etdirilir Vintin ixtirasindan sonra o qaldirici masinlarda preslerde ve boyuk quvve teleb olunan basqa masinlarda da bu gune kimi genis tetbiq edilir Bu gunku masinqayirmanin inkisafini vintlersiz tesevvur etmek cetin olardi IstinadlarArchimedes British Museum person institution thesaurus Toomer G J Archimedes Encyclopaedia Britannica ing Bibliotheque nationale de France Archimede 0287 0212 av J C BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Record 29547910 Record 116158790627238851630 Record 262142664 Record 2375159478231427990001 Record 520159474196927662087 Record 4830159248427404870007 Record 2934159477570927990003 Record 251042707 Record 111145856863822920350 Record 6122154387351330970008 VIAF cd Dublin Ohio OCLC 2003 http anl az el Kitab 2014 Azf 272440 pdf Memmedov olu kecid F T Idareetme medeniyyeti Xarici olkelerin tecrubesiMenbeArchimedous Panta sōzomena 1615Schneider I Archimedes Ingenieur Naturwissenschaftler und Mathematiker Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt 1979 Wolfgang O Schmitt Art Tzetzes Johannes in Der Kleine Pauly Bd 5 Sp 1031 1034 Rezo Eliyev Masinqayirmanin tarixine dair Baki Tehsil NPM 2008 542 s Usaqlar ucun ensiklopediya Riyaziyyat Baki Serq Qerb 2008 seh 604 Memmedov F T Idareetme medeniyyeti Xarici olkelerin tecrubesi Baki Apostrof Cap Evi 2013 672 seh Xarici kecidlerVikisitatda Arximed ile elaqedar sitatlar var Vikianbarda Arximed ile elaqeli mediafayllar var Tebiete kelek gelen dahi Arximed Xalq qezeti 14 08 06 olu kecid