Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Finikiya (yun. Φοίνικες, foynikes, "al-qırmızılar ölkəsi") — Suriya, Livan və İsraili əhatə edən, Aralıq dənizi sahilində qədim ölkə idi. Ən böyük şəhərləri Bibl, Sidon və Tir şəhərləri idi.
Tarixi
Qədim Finikiya təxminən müasir Livan dövlətinə uyğun bir ölkə idi. Şərqi Aralıq dənizi sahilindən şərqə doğru uzanan ərazini Suriya, Finikiya və Fələstin tuturdu. Finikiyalılar semitdilli tayfalardan idi, onların dili yəhudilərin dilinə çox bənzəyirdi. Ölkə Aralıq dənizinin sahillərində yerləşdiyi üçün buranın əhalisi dənizçilik sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edərək qədim dünyanın ilk ticarətçi xalqına çevrilmişdi. Çox da böyük olmayan bu xalq sonralar Avropa mədəniyyətinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Bu prosesə ticarət əlaqələri, həmçinin geniş şəkildə yayılmış müstəmləkələr kömək edirdi. Digər Asiya ölkələrindən fərqli olaraq, Finikiya şəhər-dövlətlərin (Tir, , Palmira və s.) federasiyasını təşkil edirdi. Bu şəhərlərin başında şah dururdu. Onların hakimiyyəti kahinlər, adlı-sanlı və zəngin tayfalar şurası xalq yığıncağı (veçe). tərəfindən məhdudlaşdırılırdı. Buna görə də, həmin şəhər-dövlətlərə aristokratiya və ya plutokratik (dövlət hakimiyyətinin varlı adamların əlində olduğu siyasi quruluş) respublika səciyyəvidir. Şəhərlərdə köhnə və yeni vətəndaşlar, həmçinin şəhər və kəndlər arasında ziddiyyətlər mövcud idi: kəndlilər böyük mükəlləfiyyət daşıyır, qulların vəziyyəti daha ağır idi. Ümumilikdə götürdükdə isə, finikiyalılar çox ciddi, zirək, tədbirli, inadkar və çox ideal olmasa da, praktik bir xalq idi.
Mədəniyyəti
Qədim Finikiya təxminən müasir Livan dövlətinə uyğun bir ölkə idi. Şərqi Aralıq dənizi sahilindən şərqə doğru uzanan ərazini Suriya, Finikiya və Fələstin tuturdu. Finikiyalılar semit dilli tayfalardandır idi, onların dili yəhudilərin dilinə çox bənzəyirdi. Ölkə Aralıq dənizinin sahillərində yerləşdiyi üçün buranın əhalisi dənizçilik sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edərək qədim dünyanın ilk ticarətçi xalqına çevrişmişdi. Çox da böyük olmayan bu xalq sonralar Avropa mədəniyyətinin formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Bu prosesə ticarət əlaqələri, həmçinin geniş şəkildə yayılmış koloniyalar kömək edirdi.
Qədim finikiyalıların mədəniyyəti haqqında danışarkən onların dini təsəvvürlərini qeyd etmək vacibdir. Bütün Suriya xalqlarında olduğu kimi, finikiyalıların da dini xalis hissi xarakter daşıyır, təbiəti ilahiləşdirirdi. Onun mahiyyətini yaradıcı və artım gətirən təbiət qüvvələrinə sitayiş və etiqad təşkil edirdi.
Baş allah Günəşin təmsilçisi olan Vaar, digər şəhərlərin allahları Vaal-Peor, Vaal sev və başqaları hesab olunurdu. Bununla yanaşı, məhəbbət ilahəsi Vaaltis (Əşşəra) da mövcud idi. Dağıntı allahı Molox öküzbaşlı görkəmə malik idi, qadın allahı Astarta da dini obrazlardan birini təmsil edirdi. Tir şəhərinin yerli himayəedici allahı Melkartda – (yəni səyyar günəşdə təmsil olunan), həm yaradar, həm də dağıdardı. Adonis, qürub edən Günəş, Daqon isə dəniz allahı idi. Finikiyalıların sitayişi, həm sərt (belə ki, Molox və Astartanın şərəfinə insanlar qurban verilərdi), həm də hisslərlə (ilahə Vaaltisin şərəfinə məbədlərdə qızlar insan ehtiraslarını coşdururdular) müşayiət olunan idi. Bu xalqda sünnət də dini səciyyə kəsb edirdi.
Parçanın qırmızı rəngə boyanması da ilk dəfə Finikiyada kəşf olunmuşdur. Dünyada ilk dəfə burada gümüş pul zərb edildi. Metal emalı, toxuculuq istehsalı və oymaçılıq sənəti sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edildi.
Qədim finikiyalıların ədəbiyyatı haqqında məlumatların mədəniyyət tarixində azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq bu xalqın ədəbi fəaliyyəti haqqında da fikir yürütmək olar. Finikiyalıların özlərinin kəşf etdikləri və ya onların daha qədim yazıdan iqtibas etdikləri yazı sistemi (e.ə. XI-X əsr) Yunan əlifbasının və eyni zamanda müasir əlifbanın sələfidir. Finikiya əlifbası yəhudi və aramilər tərəfindən qəbul edildi. Aramilər onu Hindistan və Mərkəzi Asiyaya kimi yaydılar. Yunanlar bu əlifbaya müəyyən dəyişikliklər edərək mənimsədilər. Onlar bu əlifbanı soldan sağa yazarıq bir neçə sait səs əlavə etdilər.
Qədim Finikiya incəsənəti haqqında biliklər yeganə yunan tərcüməsindən bəllidir. Bu tərcümədə e.ə. 500-cü ildə Afrikanın cənub sahillərinədək gedib çıxmış Hənnanın səyahəti haqqında təsəvvürlərin mövcud olması qeyd edilir. Finikiyalıların incəsənəti o qədər də orijinal deyildi. Bu incəsənətdə Babil-Misir təsiri də duyulmaqdadır. Lakin finikiyalılar gözəl memarlıq nümunələri yaratmışlar. Bu memarlar Suriya ərazisində olan bütün semit dövlətlərinin işlərində yaxından iştirak etmişlər. Tir şəhərinin yetirməsi olan memar Kiram, Yerusəlim məbədini inşa etmişdir. İndiyədək Vaalbəy və Palmira şəhərinin dağıntı və xarabalıqları qalmaqdadır ki, bunlar da bir daha finikiyalıların təmtəraqlı tikintilərə olan maraq və sevgisinin şahididir. Ümumiyyətlə, Finikiya mədəniyyəti nümunələrinin dünya mədəniyyət tarixində qismən azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq sənətkarlıq aspektindən o, öz unikal üslub tərzinə görə bəşər sivilizasiyasında özünəməxsus yer tutan mədəniyyətlərdən biri ola bilmişdir.
İqtisadiyyatı
Qədim finikiyalılar balıqçılıqla, sənaye və ticarətlə məşğul idilər. Bu ölkədə dağ-mədən sənayesi də inkişaf etdirilirdi. Ölkənin dənizin kənarında yerləşməsi Finikiyada dənizçiliyin inkişafına səbəb olmuşdur. Finikiyalılar gözəl sənətkar idi. Onların çox nəhəng gəmiləri mövcud idi. Bu sahədə finikiyalılar dünyanın digər xalqlarına güclü təsir göstərirdi.
Dənizçilik ticarəti inkişaf edirdi. Onun marşrutları Şərqdə Hindistan, Qərbdə isə Yunanıstan, İtaliya, İspaniya və hətta Böyük Britaniya adalarınadək, Şimal dənizinin sahillərinədək uzanırdı. İskəndəriyyənin şöhrəti yüksələndən sonra (b.e.ə. 330-cu illərdən) Finikiya özünün əvvəlki kommersiya əhəmiyyətini tamamilə itirdi. Bu xalq dünyada şüşə istehsalı sahəsində də çox məşhurlaşmış və böyük təcrübə əldə etmişdi. Parçanın qırmızı rəngə boyanması da ilk dəfə Finikiyada kəşf olunmuşdur. Dünyada ilk dəfə burada gümüş pul zərb edildi. Metal emalı, toxuculuq istehsalı və oymaçılıq sənəti sahəsində böyük nailiyyətlər əldə edildi.
Ədəbiyyat
Волков А.В. Загадки Финикии. М., 2004. – 320 с.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Финикийцы: наследство морских царей" 2007-10-12 at the Wayback Machine
- Y.Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı,2007
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Finikiya yun Foinikes foynikes al qirmizilar olkesi Suriya Livan ve Israili ehate eden Araliq denizi sahilinde qedim olke idi En boyuk seherleri Bibl Sidon ve Tir seherleri idi Yasil rengli erazi FinikiyadirTarixiQedim Finikiya texminen muasir Livan dovletine uygun bir olke idi Serqi Araliq denizi sahilinden serqe dogru uzanan erazini Suriya Finikiya ve Felestin tuturdu Finikiyalilar semitdilli tayfalardan idi onlarin dili yehudilerin diline cox benzeyirdi Olke Araliq denizinin sahillerinde yerlesdiyi ucun buranin ehalisi denizcilik sahesinde boyuk nailiyyetler elde ederek qedim dunyanin ilk ticaretci xalqina cevrilmisdi Cox da boyuk olmayan bu xalq sonralar Avropa medeniyyetinin formalasmasina ehemiyyetli derecede tesir gostermisdi Bu prosese ticaret elaqeleri hemcinin genis sekilde yayilmis mustemlekeler komek edirdi Diger Asiya olkelerinden ferqli olaraq Finikiya seher dovletlerin Tir Palmira ve s federasiyasini teskil edirdi Bu seherlerin basinda sah dururdu Onlarin hakimiyyeti kahinler adli sanli ve zengin tayfalar surasi xalq yigincagi vece terefinden mehdudlasdirilirdi Buna gore de hemin seher dovletlere aristokratiya ve ya plutokratik dovlet hakimiyyetinin varli adamlarin elinde oldugu siyasi qurulus respublika seciyyevidir Seherlerde kohne ve yeni vetendaslar hemcinin seher ve kendler arasinda ziddiyyetler movcud idi kendliler boyuk mukellefiyyet dasiyir qullarin veziyyeti daha agir idi Umumilikde goturdukde ise finikiyalilar cox ciddi zirek tedbirli inadkar ve cox ideal olmasa da praktik bir xalq idi MedeniyyetiQedim Finikiya texminen muasir Livan dovletine uygun bir olke idi Serqi Araliq denizi sahilinden serqe dogru uzanan erazini Suriya Finikiya ve Felestin tuturdu Finikiyalilar semit dilli tayfalardandir idi onlarin dili yehudilerin diline cox benzeyirdi Olke Araliq denizinin sahillerinde yerlesdiyi ucun buranin ehalisi denizcilik sahesinde boyuk nailiyyetler elde ederek qedim dunyanin ilk ticaretci xalqina cevrismisdi Cox da boyuk olmayan bu xalq sonralar Avropa medeniyyetinin formalasmasina ehemiyyetli derecede tesir gostermisdi Bu prosese ticaret elaqeleri hemcinin genis sekilde yayilmis koloniyalar komek edirdi Qedim finikiyalilarin medeniyyeti haqqinda danisarken onlarin dini tesevvurlerini qeyd etmek vacibdir Butun Suriya xalqlarinda oldugu kimi finikiyalilarin da dini xalis hissi xarakter dasiyir tebieti ilahilesdirirdi Onun mahiyyetini yaradici ve artim getiren tebiet quvvelerine sitayis ve etiqad teskil edirdi Bas allah Gunesin temsilcisi olan Vaar diger seherlerin allahlari Vaal Peor Vaal sev ve basqalari hesab olunurdu Bununla yanasi mehebbet ilahesi Vaaltis Essera da movcud idi Daginti allahi Molox okuzbasli gorkeme malik idi qadin allahi Astarta da dini obrazlardan birini temsil edirdi Tir seherinin yerli himayeedici allahi Melkartda yeni seyyar gunesde temsil olunan hem yaradar hem de dagidardi Adonis qurub eden Gunes Daqon ise deniz allahi idi Finikiyalilarin sitayisi hem sert bele ki Molox ve Astartanin serefine insanlar qurban verilerdi hem de hisslerle ilahe Vaaltisin serefine mebedlerde qizlar insan ehtiraslarini cosdururdular musayiet olunan idi Bu xalqda sunnet de dini seciyye kesb edirdi Parcanin qirmizi renge boyanmasi da ilk defe Finikiyada kesf olunmusdur Dunyada ilk defe burada gumus pul zerb edildi Metal emali toxuculuq istehsali ve oymaciliq seneti sahesinde boyuk nailiyyetler elde edildi Qedim finikiyalilarin edebiyyati haqqinda melumatlarin medeniyyet tarixinde azliq teskil etmesine baxmayaraq bu xalqin edebi fealiyyeti haqqinda da fikir yurutmek olar Finikiyalilarin ozlerinin kesf etdikleri ve ya onlarin daha qedim yazidan iqtibas etdikleri yazi sistemi e e XI X esr Yunan elifbasinin ve eyni zamanda muasir elifbanin selefidir Finikiya elifbasi yehudi ve aramiler terefinden qebul edildi Aramiler onu Hindistan ve Merkezi Asiyaya kimi yaydilar Yunanlar bu elifbaya mueyyen deyisiklikler ederek menimsediler Onlar bu elifbani soldan saga yazariq bir nece sait ses elave etdiler Qedim Finikiya inceseneti haqqinda bilikler yegane yunan tercumesinden bellidir Bu tercumede e e 500 cu ilde Afrikanin cenub sahillerinedek gedib cixmis Hennanin seyaheti haqqinda tesevvurlerin movcud olmasi qeyd edilir Finikiyalilarin inceseneti o qeder de orijinal deyildi Bu incesenetde Babil Misir tesiri de duyulmaqdadir Lakin finikiyalilar gozel memarliq numuneleri yaratmislar Bu memarlar Suriya erazisinde olan butun semit dovletlerinin islerinde yaxindan istirak etmisler Tir seherinin yetirmesi olan memar Kiram Yeruselim mebedini insa etmisdir Indiyedek Vaalbey ve Palmira seherinin daginti ve xarabaliqlari qalmaqdadir ki bunlar da bir daha finikiyalilarin temteraqli tikintilere olan maraq ve sevgisinin sahididir Umumiyyetle Finikiya medeniyyeti numunelerinin dunya medeniyyet tarixinde qismen azliq teskil etmesine baxmayaraq senetkarliq aspektinden o oz unikal uslub terzine gore beser sivilizasiyasinda ozunemexsus yer tutan medeniyyetlerden biri ola bilmisdir IqtisadiyyatiQedim finikiyalilar baliqciliqla senaye ve ticaretle mesgul idiler Bu olkede dag meden senayesi de inkisaf etdirilirdi Olkenin denizin kenarinda yerlesmesi Finikiyada denizciliyin inkisafina sebeb olmusdur Finikiyalilar gozel senetkar idi Onlarin cox neheng gemileri movcud idi Bu sahede finikiyalilar dunyanin diger xalqlarina guclu tesir gosterirdi Denizcilik ticareti inkisaf edirdi Onun marsrutlari Serqde Hindistan Qerbde ise Yunanistan Italiya Ispaniya ve hetta Boyuk Britaniya adalarinadek Simal denizinin sahillerinedek uzanirdi Iskenderiyyenin sohreti yukselenden sonra b e e 330 cu illerden Finikiya ozunun evvelki kommersiya ehemiyyetini tamamile itirdi Bu xalq dunyada suse istehsali sahesinde de cox meshurlasmis ve boyuk tecrube elde etmisdi Parcanin qirmizi renge boyanmasi da ilk defe Finikiyada kesf olunmusdur Dunyada ilk defe burada gumus pul zerb edildi Metal emali toxuculuq istehsali ve oymaciliq seneti sahesinde boyuk nailiyyetler elde edildi EdebiyyatVolkov A V Zagadki Finikii M 2004 320 s IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler Finikijcy nasledstvo morskih carej 2007 10 12 at the Wayback MachineY Yusifov Qedim Serq tarixi Baki 2007