Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədə , təsdiqlənə bilməyən ifadələrə, mülahizə və şərhlərə yer verildiyi düşünülür. Xahiş olunur, mətni nəzərdən keçirin və yeni mənbələr əlavə edərək məqaləni zənginləşdirin. Əlavə məlumat üçün səhifənin yaza bilərsiniz. Lütfən, müzakirələr davam etdiyi müddətdə şablonu məqalədən çıxarmayın. |
Bazar (fars. بازار) – satıcı və alıcıların alış-veriş etdiyi məkan, ticarət obyekti.
Bazarın ən sadə və həm də ən mühüm tərkib hissəsi əmtəələrin alqı-satqı əməliyyatıdır. Bu prosesdə əmtəə və pul satıcı ilə alıcının münasibətə girmələri üçün iqtisadi vasitələrdir, bazarın mövcudluğunun zəruri şərtlərdir (komponentlərdir). Deməli, bazarın mövcudluğu üçün onun subyektləri (alıcı və satıcı) və vasitələri (pul və əmtəə) olmalıdır. Lakin alqı-satqı əməliyyatının baş verməsi üçün hər iki bazar subyektinin marağı (mənafeyi) olmalıdır. Onları bazara gətirən də elə budur, mənafelərdir. Deməli, bazar mənafeləri reallaşdıran iqtisadi mexanizmdir ki, onun da bir çox ünsürləri mövcuddur.
Tarix
Tarixən əvvəl, yerli bazarlar yaranır və onların inkişafı region bazarlarının meydana gəlməsinə səbəb olur. Regionlararası iqtisadi əlaqələrin yaranması və genişlənməsi milli bazarın formalaşmasına gətirib çıxarır. Ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin yaranması və genişlənməsi dünya bazarının yaranmasına səbəb olmuşdur.
Coğrafi yerləşməsinə, əhatə dairəsinə görə müxtəlif bazarların yaranması əmtəə istehsalının artması, əmək bölgüsünün dərinləşməsi, nəqliyyat və rabitə vasitələrinin inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdur.
Bazar əmtəələrin yaradılması prosesinə əks təsir göstərir və istehsalla əks əlaqə yaranır.
- Bu bazarın əsas funksiyalarından biridir – əks iqtisadi əlaqə yaratmaq funksiyası.
- Bazarın ikinci funksiyası istehsal sferası ilə istehlak sferasını birləşdirmək, deməli, istehsalçı ilə istehlakçını qovuşdurmaqdan ibarətdir.
- İstehsalın son nəticələri üzərində əsas nəzarətçi olmaq funksiyası. Bu nəzarət kəmiyyətə və keyfiyyətə nəzarətdir.
- İqtisadi münasibətlərin reallaşdırılmasına xidmət funksiyası. Bazar mübadiləsi istehsalçı və istehlakçıların öz maraqlarının həyata keçirilməsi üsuludur. Burada prinsip belədir: "Mənə lazım olanı, mənə ver, sən isə sənə lazım olanı alarsan" (A. Smit).
Bazarın tənzimləyici, bölüşdürücü, qiyməti formalaşdırmaq, təmizləyici kimi funksiyaları da vardır.
Strukturu
- İstehlak məhsullarının bazarı;
- İstehsal vasitələri bazarı;
- Xidmətlər bazarı;
- Əmək (iş qüvvəsi) bazarı;
- Elmi və təcrübə-konstruktor işləmələr bazarı (elmin məhsulları, istehsala tətbiq üçün hazır olan texnologiyalar);
- Borc kapitalı bazarı;
- Qiymətli kağızlar bazarı;
- Valyuta bazarı;
- Mənəvi nemətlər bazarı (alimin, yazıçı, rəssamın və s. intellektual fəaliyyətinin məhsullarının pulla reallaşdırılması);
- Informasiya məhsulları bazarı və s.
Bütün bu bazarların iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərməsi onların rolunun getdikcə artmasının sübutudur. Bazar istehsalı onun bütün amilləri ilə təmin edən bir sahəyə çevrilmişdir. Buna görə də bütün ən iri istehsal sahələri ixtisaslaşmış bazarlara möhtacdır. Elə buna görədir ki, bazarın hakim olduğu milli iqtisadiyyatlar bazar iqtisadiyyatı kimi səciyyələndirilir. Istənilən bazarın normal fəaliyyəti üçün sxemdə göstərilən şərtlərin olması olduqca vacibdir.
Qanunlar və mexanizmi
Bazar mürəkkəb münasibətlər sistemidir və bu münasibətlər bazara xas olan qanunlarla və onların fəaliyyət mexanizmləri ilə tənzimlənirlər. Bu qanunlara aiddir: tələb qanunu, təklif qanunu, rəqabət qanunu, ekvivalent mübadilə qanunu, mənfəət qanunu və s. Bu qanunların hər birinə xas olan fəaliyyət mexanizmi vardır və onlar məcmu halda bazarın fəaliyyət mexanizmini təşkil edir.
Öz konkret növündən asılı olmayaraq, hər bir bazar aşağıdakı əsas ünsürlərə söykənir, onlara əsaslanır: qiymət, tələb və təklif, rəqabət. Bazar mexanizminin bu ünsürlərini ətraflı şərh edəcəyik. Məhz bazar mexanizminin bu ünsürlərinin fəaliyyəti sayəsində əvvəlki mövzuda göstərdiyimiz üç əsas vəzifə – nə istehsal etmək? Necə istehsal etmək? Kimin üçün istehsal etmək? – həll olunur. Bunu dərsliklərdə verilmiş belə bir misalla izah edirlər: fərz edək ki, əhalinin gəliri artıb və istehlak etdiyi kartofu azaldıb ət almağa üstünlük verir. Belə olduqda kartofa olan tələbat azalır və ətin alınması çoxalır. Belə olduqda ətin qiyməti artır və kartofun qiyməti aşağı düşür. Nəticədə kartof istehsalçısı əlavə gəlir götirə bilmir və sahəyə əlavə kapital qoymur. Heyvandarlıq gəlirli sahə olduğundan başqa sahibkarların diqqətini cəlb edir və sahəyə əlavə kapital qoyulur. Kartof istehsalçıları mənfəətin bir hissəsini itirdiyinə görə daha gəlirli sahə axtarırlar.
Müəyyən bir dövr ərzində qiymətlərin nisbətindəki dəyişiklik ət istehsalını artırır və kartofun istehsalını azaldır. Bazarda ətin müxtəlif növlərinin qiymətləri də müxtəlif olacaq və əhalinin hər bir təbəqəsi gəlirinə uyğun olan qiymətlərlə ət alacaq. Bu proses bazarda tarazlıq yaratdı. Bu tarazlığı yaradan: birinci, qiymət oldu – məhz qiymət istehsalçını istehsalın istiqamətini dəyişməyə məcbur etdi. Qiymətin dəyişməsi istehsal texnologiyasını seçməyə təsir etdi. Nəticədə qiymət müəyyən etdi ki, gəlirlərin mövcud səviyyəsində məhsulu kimlər istehlak edəcəkdir.
Tələb – tələb (alıcılıq qabiliyyətidir) bazarda əmtəələrə olan tələbatdır ki, istehlakçı bazar qiymətindən və pul gəlirindən asılı olaraq ala bilər, yəni ala biləcəyi əmtəənin miqdarıdır.
Təklif – bu, mövcud qiymətlərlə satılmaq üçün bazarda olan əmtəələrinmiqdarıdır. Tələb və təklifin nisbətindən asılı olaraq, onların dəyişməsilə qiymət "tarazlı" adlanan qiymət ətrafında enib-qalxacaq.
Rəqabət – bazar mexanizmində hərəkətverici "mühərrik" rolunu oynayır. Belə ki, hər bir sahibkarın məqsədi maksimum mənfəət əldə etməkdir. Buna görə o, təsərrüfat fəaliyyətinin miqyasını genişləndirir. Bu zaman hər bir sahibkar daha əlverişli istehsal şəraitinə malik olmağa, əmtəələrini satmağa, istehsalını genişləndirməyə çalışır. Bu zaman sahibkarların münasibətləri bəhsləşmə, rəqabət forması alır. Əgər təklif tələbdən çoxdursa, bu zaman həmin əmtəənin satıcıları arasında rəqabətə başlayır. Öz əmtəələrini satmaq üçün hər bir satıcı qiyməti aşağı salmaqla müştərini özünə cəlb etməyə çalışır. Prosesin uzun çəkdiyi bir şəraitdə həmin əmtəənin istehsalı azalır. Tələb təklifdən çox olduqda isə rəqabət alıcılar arasında baş verir. Imkanlı alıcı daha yüksək qiymət təklif edir. Defisit olan həmin əmtəəyə tələb artdığına görə onun istehsalı genişləndirilir. Bazar mexanizmi bu qayda ilə fasiləsiz fəaliyyət göstərir.
Lakin bazarda əlaqələrin tipləri müxtəlifdir. Biz qeyd etmişdik ki, natural təsərrüfatda istehsal olunmuş məhsul bilavasitə bölgü sferasına daxil olur və bölünür. Bu zaman istehlakçı arzusu ilə seçim edə bilmir. Bazar təsərrüfatı şəraitində isə onun subyektləri iqtisadi cəhətdən azaddırlar.
Alıcının azadlığı – bir-birini əvəzləyən və sərbəst nemətlərdən istədiyini seçmək azadlığı; ən yaxşı xidmət göstərən və əmtəəsini əlverişli şərtlərlə satanı tapmaq azadlığı. Satıcının azadlığı – daha münasib alıcı tapmaq; satışdan əldə etdiyi pula öz arzusuna uyğun uyğun sərəncam vermək azadlığı. Alıcı və satıcı üçün azadlıq ticarət sövdələşmələrində istədiyi qədər seçim etmək imkanında olmalıdır. Bazar şəraitində mümkün olan azadlığı iqtisadçılar üç tipə ayırırlar: 1. azad bazar; 2. qeyri-leqal bazar; 3. tənzimlənən bazar. Azad bazar tipi şəraitində maksimum iqtisadi azadlıq var. Başqa sözlə burada kortəbiilik, inkişafın nəticələrinin bilinməməsi, idarəolunmazlıq hökm sürür ki, bu da tədavül sferasında klassik kapitalizmin əsas cəhətlərində ifadə olunur. Bu cəhətlər aşağıdakılardır:
- bazarda böyük olmayan fabrikin fərdi mülkiyyətçisi sərbəst davranır;
- istehsalçı alıcı ilə əvvəlcədən sövdələşməmiş istehsal edir;
- istehsalçının özü istehsal etdiyi məhsulun əhaliyə pərakəndə satışı ilə özü məşğul olur.
Bu bazar tipində hər iki bazar subyekti iqtisadi suverenliyə malikdir. Döələt bu bazarı möhkəm qanunlarla tənzim etmir. Ancaq bazarın bu dərəcədə azad olması onun agentlərinin özbaşınalığına, qaydalara əməl etməməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də onu "vəhşi bazar", "sivil olmayan bazar" adlandırırlar.
Qeyri-leqal bazar tipi — öz subyektlərinin davranışına görə azad bazar tipinə yaxındır, ancaq ondan köklü fərqləri vardır. Bu bazırın iki növü var: gizli bazar və qara bazar.
Gizli bazar – adından göründüyü kimi qanunla icazə verilməyən, patent və lisenziya olmadan, vergi ödəmədən fəaliyyət göstərir. Bu cür ticarət forması çox vaxt spekulyativ xarakter alır, az tapılan əmtəələrlə gizli alverçilik edilir.
Qara bazar – burada satışına icazə verilməyən əmtəələrin gizli ticarəti həyata keçirilir. Qanunvericilikdə (Azərbaycanda) silah satışı, partlayıcı maddələr, partlayıcı qurğular, narkotik vasitələr satışı qadağandır. Gizli çap üsulu ilə məşğul olmaq, parnoqrafik xarakterli material çap edib yaymaq qadağandır.
Azad bazar və qeyri-leqal bazar dövlət ticarətindən kənarda fəaliyyət göstərir. Bazar kortəbiiliyi də, qeyri-leqal bazarlar inkişaf etmiş bazar ölkələrində də mövcuddur. Ancaq əsas bazar tipi "tənzim olunan bazar" tipidir.
Tənzim olunan bazar tipi – bu dövlət tərəfindən dəstəklənən müəyyən qaydalar əsasında fəaliyyət göstərir. Belə bir bazara keçid XX əsrdə baş vermişdir. Bu bazar əlaqələrinin mütəşəkkil olması və idarə edilməsi meylinin güclənməsindən zəruri olmuşdur. Artıq iri müəssisələr qeyri-müəyyən alıcı üçün istehsal etmir. Iri firmalar əvvəl müştərisini (alıcısını) tapır, yaxud dövlətdən sifariş qəbul edir, sonra istehsala başlayır. Məsələn, dəzgahlar 10 % sifarişlə satılır və bazar yeni cəhətlərlə zənginləşir. Tənzim olunan bazarın əsas cəhətləri bunlardır:
- əmtəələrin əsas kütləsi böyük təsərrüfat birlikləri tərəfindən reallaşdırılır.
- məhsulun böyük hissəsi əvvəlcədən bağlanmış kontraktlar, firmalırın və dövlətin sifarişləri əsasında hazırlanır.
- böyük bir ticarət vasitəçiləri ordusu əmtəələrin istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması ilə məşğuldur.
- iri istehsalçılar əvvəl bazarı öyrənir və alıcıların tələbini formalaşdırır.
- dövlət bazarda qanunla "oyun qaydaları"nı müəyyən edir.
XX əsrin ikinci yarısından etibarən bazar əlaqələri xeyli mürəkkəbləşir. Əgər keçmişdə istehsalçı özü məhsulunu birbaşa satırdısa, müasir dövrdə çoxsaylı vasitəçilər fəaliyyət göstərir. Bir çox əmtəələr onların vasitəçiliyi ilə müxtəlif xidmət sahələrində uzun müddət qalır, yenidən alqı-satqı vasitəsi olur (servis xidməti, təmir işi və s.).
Müasir dövrdə tənzimlənən bazar özünün yüksək zirvəsinə qalxır və sosial instituta çevrilir. Bazar münasibətlərinin tənzimlənməsində qanunlar, məhkəmələr, sanitar epidemioloji nəzarət, vergi orqanları, audit xidməti və s. kimi institutlar fəaliyyət göstərir. Hətta ticarət qaydalarını pozanlar, antiinhisar qanunvericiliyinə əməl etməyənlər cinayət məsuliyyətinə cəlb edilirlər.
Qəbul edilmiş qaydalar çərçivəsində fəaliyyət göstərdiyinə görə müasir bazar "sivil bazar" adlandırılır. Azərbaycanda belə bir bazarın formalaşdırılmasına nail olmaq lazımdır.
Məşhur bazarlar
- —
- — Bakı
- Misir bazarı — İstanbul
- — İstanbul
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Bazar deqiqlesdirme Bu meqalede orijinal tedqiqata tesdiqlene bilmeyen ifadelere mulahize ve serhlere yer verildiyi dusunulur Xahis olunur metni nezerden kecirin ve yeni menbeler elave ederek meqaleni zenginlesdirin Elave melumat ucun sehifenin yaza bilersiniz Lutfen muzakireler davam etdiyi muddetde sablonu meqaleden cixarmayin Bazar fars بازار satici ve alicilarin alis veris etdiyi mekan ticaret obyekti Burkina Fasoda bir bazar Bazarin en sade ve hem de en muhum terkib hissesi emteelerin alqi satqi emeliyyatidir Bu prosesde emtee ve pul satici ile alicinin munasibete girmeleri ucun iqtisadi vasitelerdir bazarin movcudlugunun zeruri sertlerdir komponentlerdir Demeli bazarin movcudlugu ucun onun subyektleri alici ve satici ve vasiteleri pul ve emtee olmalidir Lakin alqi satqi emeliyyatinin bas vermesi ucun her iki bazar subyektinin maragi menafeyi olmalidir Onlari bazara getiren de ele budur menafelerdir Demeli bazar menafeleri reallasdiran iqtisadi mexanizmdir ki onun da bir cox unsurleri movcuddur TarixTarixen evvel yerli bazarlar yaranir ve onlarin inkisafi region bazarlarinin meydana gelmesine sebeb olur Regionlararasi iqtisadi elaqelerin yaranmasi ve genislenmesi milli bazarin formalasmasina getirib cixarir Olkeler arasinda iqtisadi elaqelerin yaranmasi ve genislenmesi dunya bazarinin yaranmasina sebeb olmusdur Cografi yerlesmesine ehate dairesine gore muxtelif bazarlarin yaranmasi emtee istehsalinin artmasi emek bolgusunun derinlesmesi neqliyyat ve rabite vasitelerinin inkisafi neticesinde mumkun olmusdur Bazar emteelerin yaradilmasi prosesine eks tesir gosterir ve istehsalla eks elaqe yaranir Bu bazarin esas funksiyalarindan biridir eks iqtisadi elaqe yaratmaq funksiyasi Bazarin ikinci funksiyasi istehsal sferasi ile istehlak sferasini birlesdirmek demeli istehsalci ile istehlakcini qovusdurmaqdan ibaretdir Istehsalin son neticeleri uzerinde esas nezaretci olmaq funksiyasi Bu nezaret kemiyyete ve keyfiyyete nezaretdir Iqtisadi munasibetlerin reallasdirilmasina xidmet funksiyasi Bazar mubadilesi istehsalci ve istehlakcilarin oz maraqlarinin heyata kecirilmesi usuludur Burada prinsip beledir Mene lazim olani mene ver sen ise sene lazim olani alarsan A Smit Bazarin tenzimleyici bolusdurucu qiymeti formalasdirmaq temizleyici kimi funksiyalari da vardir StrukturuIstehlak mehsullarinin bazari Istehsal vasiteleri bazari Xidmetler bazari Emek is quvvesi bazari Elmi ve tecrube konstruktor islemeler bazari elmin mehsullari istehsala tetbiq ucun hazir olan texnologiyalar Borc kapitali bazari Qiymetli kagizlar bazari Valyuta bazari Menevi nemetler bazari alimin yazici ressamin ve s intellektual fealiyyetinin mehsullarinin pulla reallasdirilmasi Informasiya mehsullari bazari ve s Butun bu bazarlarin iqtisadiyyatin muxtelif sahelerde fealiyyet gostermesi onlarin rolunun getdikce artmasinin subutudur Bazar istehsali onun butun amilleri ile temin eden bir saheye cevrilmisdir Buna gore de butun en iri istehsal saheleri ixtisaslasmis bazarlara mohtacdir Ele buna goredir ki bazarin hakim oldugu milli iqtisadiyyatlar bazar iqtisadiyyati kimi seciyyelendirilir Istenilen bazarin normal fealiyyeti ucun sxemde gosterilen sertlerin olmasi olduqca vacibdir Qanunlar ve mexanizmiBazar murekkeb munasibetler sistemidir ve bu munasibetler bazara xas olan qanunlarla ve onlarin fealiyyet mexanizmleri ile tenzimlenirler Bu qanunlara aiddir teleb qanunu teklif qanunu reqabet qanunu ekvivalent mubadile qanunu menfeet qanunu ve s Bu qanunlarin her birine xas olan fealiyyet mexanizmi vardir ve onlar mecmu halda bazarin fealiyyet mexanizmini teskil edir Oz konkret novunden asili olmayaraq her bir bazar asagidaki esas unsurlere soykenir onlara esaslanir qiymet teleb ve teklif reqabet Bazar mexanizminin bu unsurlerini etrafli serh edeceyik Mehz bazar mexanizminin bu unsurlerinin fealiyyeti sayesinde evvelki movzuda gosterdiyimiz uc esas vezife ne istehsal etmek Nece istehsal etmek Kimin ucun istehsal etmek hell olunur Bunu dersliklerde verilmis bele bir misalla izah edirler ferz edek ki ehalinin geliri artib ve istehlak etdiyi kartofu azaldib et almaga ustunluk verir Bele olduqda kartofa olan telebat azalir ve etin alinmasi coxalir Bele olduqda etin qiymeti artir ve kartofun qiymeti asagi dusur Neticede kartof istehsalcisi elave gelir gotire bilmir ve saheye elave kapital qoymur Heyvandarliq gelirli sahe oldugundan basqa sahibkarlarin diqqetini celb edir ve saheye elave kapital qoyulur Kartof istehsalcilari menfeetin bir hissesini itirdiyine gore daha gelirli sahe axtarirlar Mueyyen bir dovr erzinde qiymetlerin nisbetindeki deyisiklik et istehsalini artirir ve kartofun istehsalini azaldir Bazarda etin muxtelif novlerinin qiymetleri de muxtelif olacaq ve ehalinin her bir tebeqesi gelirine uygun olan qiymetlerle et alacaq Bu proses bazarda tarazliq yaratdi Bu tarazligi yaradan birinci qiymet oldu mehz qiymet istehsalcini istehsalin istiqametini deyismeye mecbur etdi Qiymetin deyismesi istehsal texnologiyasini secmeye tesir etdi Neticede qiymet mueyyen etdi ki gelirlerin movcud seviyyesinde mehsulu kimler istehlak edecekdir Teleb teleb aliciliq qabiliyyetidir bazarda emteelere olan telebatdir ki istehlakci bazar qiymetinden ve pul gelirinden asili olaraq ala biler yeni ala bileceyi emteenin miqdaridir Teklif bu movcud qiymetlerle satilmaq ucun bazarda olan emteelerinmiqdaridir Teleb ve teklifin nisbetinden asili olaraq onlarin deyismesile qiymet tarazli adlanan qiymet etrafinda enib qalxacaq Reqabet bazar mexanizminde hereketverici muherrik rolunu oynayir Bele ki her bir sahibkarin meqsedi maksimum menfeet elde etmekdir Buna gore o teserrufat fealiyyetinin miqyasini genislendirir Bu zaman her bir sahibkar daha elverisli istehsal seraitine malik olmaga emteelerini satmaga istehsalini genislendirmeye calisir Bu zaman sahibkarlarin munasibetleri behslesme reqabet formasi alir Eger teklif telebden coxdursa bu zaman hemin emteenin saticilari arasinda reqabete baslayir Oz emteelerini satmaq ucun her bir satici qiymeti asagi salmaqla musterini ozune celb etmeye calisir Prosesin uzun cekdiyi bir seraitde hemin emteenin istehsali azalir Teleb teklifden cox olduqda ise reqabet alicilar arasinda bas verir Imkanli alici daha yuksek qiymet teklif edir Defisit olan hemin emteeye teleb artdigina gore onun istehsali genislendirilir Bazar mexanizmi bu qayda ile fasilesiz fealiyyet gosterir Lakin bazarda elaqelerin tipleri muxtelifdir Biz qeyd etmisdik ki natural teserrufatda istehsal olunmus mehsul bilavasite bolgu sferasina daxil olur ve bolunur Bu zaman istehlakci arzusu ile secim ede bilmir Bazar teserrufati seraitinde ise onun subyektleri iqtisadi cehetden azaddirlar Alicinin azadligi bir birini evezleyen ve serbest nemetlerden istediyini secmek azadligi en yaxsi xidmet gosteren ve emteesini elverisli sertlerle satani tapmaq azadligi Saticinin azadligi daha munasib alici tapmaq satisdan elde etdiyi pula oz arzusuna uygun uygun serencam vermek azadligi Alici ve satici ucun azadliq ticaret sovdelesmelerinde istediyi qeder secim etmek imkaninda olmalidir Bazar seraitinde mumkun olan azadligi iqtisadcilar uc tipe ayirirlar 1 azad bazar 2 qeyri leqal bazar 3 tenzimlenen bazar Azad bazar tipi seraitinde maksimum iqtisadi azadliq var Basqa sozle burada kortebiilik inkisafin neticelerinin bilinmemesi idareolunmazliq hokm surur ki bu da tedavul sferasinda klassik kapitalizmin esas cehetlerinde ifade olunur Bu cehetler asagidakilardir bazarda boyuk olmayan fabrikin ferdi mulkiyyetcisi serbest davranir istehsalci alici ile evvelceden sovdelesmemis istehsal edir istehsalcinin ozu istehsal etdiyi mehsulun ehaliye perakende satisi ile ozu mesgul olur Bu bazar tipinde her iki bazar subyekti iqtisadi suverenliye malikdir Doelet bu bazari mohkem qanunlarla tenzim etmir Ancaq bazarin bu derecede azad olmasi onun agentlerinin ozbasinaligina qaydalara emel etmemesine getirib cixarir Buna gore de onu vehsi bazar sivil olmayan bazar adlandirirlar Qeyri leqal bazar tipi oz subyektlerinin davranisina gore azad bazar tipine yaxindir ancaq ondan koklu ferqleri vardir Bu bazirin iki novu var gizli bazar ve qara bazar Gizli bazar adindan gorunduyu kimi qanunla icaze verilmeyen patent ve lisenziya olmadan vergi odemeden fealiyyet gosterir Bu cur ticaret formasi cox vaxt spekulyativ xarakter alir az tapilan emteelerle gizli alvercilik edilir Qara bazar burada satisina icaze verilmeyen emteelerin gizli ticareti heyata kecirilir Qanunvericilikde Azerbaycanda silah satisi partlayici maddeler partlayici qurgular narkotik vasiteler satisi qadagandir Gizli cap usulu ile mesgul olmaq parnoqrafik xarakterli material cap edib yaymaq qadagandir Azad bazar ve qeyri leqal bazar dovlet ticaretinden kenarda fealiyyet gosterir Bazar kortebiiliyi de qeyri leqal bazarlar inkisaf etmis bazar olkelerinde de movcuddur Ancaq esas bazar tipi tenzim olunan bazar tipidir Tenzim olunan bazar tipi bu dovlet terefinden desteklenen mueyyen qaydalar esasinda fealiyyet gosterir Bele bir bazara kecid XX esrde bas vermisdir Bu bazar elaqelerinin mutesekkil olmasi ve idare edilmesi meylinin guclenmesinden zeruri olmusdur Artiq iri muessiseler qeyri mueyyen alici ucun istehsal etmir Iri firmalar evvel musterisini alicisini tapir yaxud dovletden sifaris qebul edir sonra istehsala baslayir Meselen dezgahlar 10 sifarisle satilir ve bazar yeni cehetlerle zenginlesir Tenzim olunan bazarin esas cehetleri bunlardir emteelerin esas kutlesi boyuk teserrufat birlikleri terefinden reallasdirilir mehsulun boyuk hissesi evvelceden baglanmis kontraktlar firmalirin ve dovletin sifarisleri esasinda hazirlanir boyuk bir ticaret vasitecileri ordusu emteelerin istehsalcilardan istehlakcilara catdirilmasi ile mesguldur iri istehsalcilar evvel bazari oyrenir ve alicilarin telebini formalasdirir dovlet bazarda qanunla oyun qaydalari ni mueyyen edir XX esrin ikinci yarisindan etibaren bazar elaqeleri xeyli murekkeblesir Eger kecmisde istehsalci ozu mehsulunu birbasa satirdisa muasir dovrde coxsayli vasiteciler fealiyyet gosterir Bir cox emteeler onlarin vasiteciliyi ile muxtelif xidmet sahelerinde uzun muddet qalir yeniden alqi satqi vasitesi olur servis xidmeti temir isi ve s Muasir dovrde tenzimlenen bazar ozunun yuksek zirvesine qalxir ve sosial instituta cevrilir Bazar munasibetlerinin tenzimlenmesinde qanunlar mehkemeler sanitar epidemioloji nezaret vergi orqanlari audit xidmeti ve s kimi institutlar fealiyyet gosterir Hetta ticaret qaydalarini pozanlar antiinhisar qanunvericiliyine emel etmeyenler cinayet mesuliyyetine celb edilirler Qebul edilmis qaydalar cercivesinde fealiyyet gosterdiyine gore muasir bazar sivil bazar adlandirilir Azerbaycanda bele bir bazarin formalasdirilmasina nail olmaq lazimdir Meshur bazarlar Baki Misir bazari Istanbul IstanbulHemcinin baxBazar iqtisadiyyati