Ölçü - hər hansı bir şeyin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin təsviri üçün qəbul edilmiş vahid. Keyfiyyət özünəməxsusluğu olan hər bir obyektə müəyyən kəmiyyət xarakteristikaları xasdır və bu kəmiyyət xarakteristikalarınin hər birinin ölçüləri vardır. Hər bir elmdə və sənətdə umumi ölçülərlə bərabər yalnız onlara məxsus olan ölçülər və ölçü vahidləri vardır. Məsələn:
- Texnikada və fizikada (bax Ölçü vahidləri, Ölçü cihazı, Cihazlar və qurğular)
- Riyaziyyatda (bax Çoxluqlar nəzəriyyəsi)
- Zərgərlikdə (bax Karat (ölçü vahidi))
- Fəlsəfədə (bax Ölçü (fəlsəfə)) və s.
Ölçmə
Xüsusi texniki vasitələrin köməyi ilə fiziki kəmiyyətlərin qiymətlərinin təcrübi yolla tapılmasıdır Xətti, radius və bucaq kəmiyyətləri ölçmələri texniki ölçmələr adlanır. Ölçmələr sınaqlar və nəzarət zamanı obyekt haqqında informasiya alınmasının aralıq və son mərhələsi ola bilər. Sınaq isə nəzarət prosesində ilkin informasiya alınmasının bir mərhələsidir.
Texniki nəzarət
Müəyyən edilmiş texniki normalara məmulatın uyğunluğunun yoxlanılması prosesidir və ondan məhsulun keyfiyyəti xeyli asılıdır. Ölçmə vasitələrinin tətbiqi ilə aparılan texniki nəzarət ölçmə nəzarəti adlanır.
Sınaqlar
Sınaq obyektinin kəmiyyət xassələrinin obyektə müəyyən təsir göstərməklə müəyyən edilməsidir. Obyektin keyfiyyətə nəzarət məqsədilə aparılan sınaq yoxlama sınağı adlanır. Göstərilən anlayışların qarşılıqlı əlaqəsi Eyler dairələri ilə izah edilir, bu dairələrin kəsişmə zonalarında (üstün zonalar) nəzarət-ölçmə-sınaq amilləri qarşılıqlı əlaqədardırlar. Texniki nəzarət (TN) onu təşkil edən əsas elementləri ilə birlikdə (obyekt, proses, nəzarət vasitəsi, icraçı, normativ-texniki sənədlər) vahid texniki nəzarət sistemi (TNS) kimi fəaliyyət göstərir.
Texniki nəzarətin prinsipləri
Texniki nəzarətin yaradılmasında aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmalıdır: sistemlilik, standartlıq, optimallıq, dinamiklik, avtomat-laşdırma, varislik, uyğunluq ( adaptasiya) və təşkilatlıq. Sistemlilik-texniki nəzarətin bütün mərhələlərində: planlaşdırma, təqdqiqat, layihələndirmə, hazırlanma, istismar və təmir proseslərinin qarşılıqlı əlaqədə olmasını nəzərdə tutur. TNS elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsi bir mənalı şərh olunmalı və maksimum formalaşmalıdır. TNS yerinə yetirdiyi vəzifələrin təcrübi həllinə sistemo texnika (böyük sistemlər nəzəriyyəsi) mövqelərindən yanaşma zəruridir. Belə yanaşma TNS elementləri arasında yalnız əsas və davamlı ( dayanıqlı) əlaqələrin nəzərə alınmasını nəzərdə tutur. Bu isə TNS elementləri və onların əlaqələrinin strukturunu, bunun da əsasında texniki nəzarət sisteminin (TNS) yaradılmasına imkan verir. TNS qurulmasında sistemli yanaşma mövqeyi aşağıdakıları nəzərdə tutur. • sistemin strukturu və funksiyanın izahı, əsas elementləri və onlar arasında əlaqələrin aşkar edilməsi; • sistemin modelləşdirilməsi; • sistemin kvantivikasiyası (sistem elementlərinin miqdar xarakteristikaları və əlaqələr üçün asılılıqların qurulması).
Standartlaşdırma prinsiplərinə görə TNS-in əsas funksiyaları, vəzifələri və tələbləri tipləşdirilir və dövlət sahə standartları və texniki şərtləri ilə təmin edilir. Standartlar bu sistemin əsası kimi çıxış edir, onların tələblərinin hökmən yerinə yetirilməsi sistemin fəaliyyətində avtomatizmliyi təmin edir. Standartların köməyi ilə sistemin ayrı-ayrı elementlərinin sənaye müəssisəsinin bölmələrində eyni zamanda tətbiqi yerinə yetirilir. Optimallıq TNS-nin hər bir elementinin optimal səviyyədə olması, bütün sistemin minimal xərclər və maksimum səmərəliliklə fəaliyyət göstərməsi və vəzifələrin yerinə yetirilməsini şərtləndirir. Dinamiklik prinsipinin mahiyyətinə görə TNS-də fasiləsiz təkmilləşmə və inkişaf imkanı nəzərdə tutulmalıdır. Texniki-tərəqqi tələbləri də nəzərə alınmaqla dinamiklik TNS yaradılması vaxtı açıq strukturu, sistemin elementlərinin plana uyğun yeniləşməsi ilə təmin edilir. Avtomatlaşma prinsipi texniki nəzarət sistemində hesablama texnikası vasitələrinin, texnoloji proses və texniki nəzarət, TNS-nin mühəndis – texniki işçilərinin əməyinin avtomatlaşdırılmasından maksimum istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Adaptasiya (uyğunluq) prinsipi buraxılan məhsul növlərinin dövri olaraq şəraitində nəzarət obyektlərinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması və TNS-nin sürətlə bu şəraitə uyğunlaşmasının təmini nəzərdə tutulur Ölçmələrin dəqiqliyi əlamətinə görə nəzarət metodları kobud, orta dəqiq, çox dəqiq, yüksək dəqiq, xüsusən yüksək dəqiq növlərinə bölünür. Nəzarət vasitələrinin tipikləşdirilməsi. Nəzarət vasitələrinin təsnifatının əsasını nəzarət obyektlərinin təbii əlamətləri təşkil edir. Məmulatların xidmət təyinatından asılı olaraq fiziki, həndəsi və funksional parametrlərin yoxlanması üçün nəzarət vasitələri (NÖC) fərqləndirilir. NÖC konstruktiv, texnoloji, metroloji əlamətlərinə görə təsnif edilir və nəzarət sxemi səviyyəsinə görə kodlaşdırılır. Metroloji əlamətə görə təsnifat konkret cihazın seçilməsini nəzərdə tutur və aşağıdakıları müəyyən edir: • cihazın dəqiqliyinin texniki şərtlərinə uyğunluğunu; • yoxlanan hissələrin hüdud ölçülərin müəyyən edilməsi üçün cihazın istifadə edilmə imkanı və məhsuldarlığı; • tələb olunan cihazın müəssisədə olması və ya onun sifariş edilməsi imkanı; • konkret əməliyyatda və ya analoji əməliyyatlarda cihazın yüklənmə imkanı.
Ölçü cihazı seçilməsinin ən zəruri şərti dəqiqlik meyarıdır. Nəzarət zamanı bu şərt ödənilməlidir; burada - verilən cihazın ölçmə xətası; t - ölçmələrdə buraxılan xətaların həddidir.
Teylor prinsipi
Teylor prinsipinə görə mürəkkəb hissələrin həndəsi elementlərində, forma və səthlərinin yerləşməsində xətalar olduqda bütün profil üzrə ölçülərin etibarlı təyini keçən və keçməyən hədlərin qiymətlərinin təyin edilməsi şərti ilə mümkündür Deməli, hər hansı məmulat ən azı iki dəfə, daha doğrusu iki nəzarət sxemilə yoxlanmalıdır; keçən və keçməyən kalibrlərin köməyi ilə ən böyük və ən kiçik ölçülərin həqiqi qiymətləri nəzarət edilməlidir. Detalların keyfiyyət göstəricilərinə ən çox həndəsi sapmalar təsir edir: dairəlikdən sapma, tərəflərin qeyri-paralelliyi, səthlərin qeyri oxluluğu, yivin profili, addımı və bucağının təhrifləri və s. Ölçmə vasitəsinin nəzarət obyekri ilə qarşılıqlı əlaqəsi nöqtə (kürəvi üçlüq), xətt (müstəvi(yastı) profil şablonları) və səth (kalibr – tıxac) üzrə ola bilər. Universal və xüsusi ölçmə vasitələrinin böyük əksəriyyəti nəzarət obyekti ilə nöqtəvi kontakta malik olurlar. Bunlar bir və ya bir neçə müstəvidə (kəsikdə) ölçülərin lokal nəzarətini həyata keçirməyə imkan verirlər. Belə nəzarət zay hissələrin (məmulatların) yararlılar içinə düşməməsinə təminat vermir. Əgər yararlı məmulatlar içinə zayların düşməsinin yolverilməsinə ciddi tələblər qoyulursa, nəzarət prosesi daha mürəkkəbləşir. Bu hallarda iki və ya üçkoordinatlı maşınlar, hissələrin cari ölçülərinin verilən addımlarının fasiləsiz nəzarətini ardıcıl təmin edən quruluşlar istifadə edirlər. Detalların səthi ilə xətti kontaktları təmin edən nəzarət vasitələri yüksək məhsuldarlığı və ölçmə vasitələrinin universallığını təmin edir, ancaq zayları etibarlı aşkar etməyə yalnız keçid hədlərində imkan verir. Çox vaxt bu və ya digər nəzarət metodlarının seçilməsi səthlərin qarşılıqlı yerləşməsi və cüzi forma xətalarını təmin edən texnoloji proseslərin növü ilə əlaqədar olur. Abbe prinsipi. Abbe prinsipinə görə ölçmələrin minimum xətaları nəzarət edilən həndəsi element və müqayisə elementi bir xətt (ölçmə xətti) üzərində yerləşdikdə alınır. Bu prinsipi ölçmə vasitələrinin sxem və konstruksiyasının seçilməsində, dəzgahların layihələn-dirilməsində geniş istifadə edirlər. Lakin nəzarət edilən obyekt və nümunə elementinin bir xətt üzərində ardıcıl yerləşməsi ölçmə vasitələrinin hüdud ölçülərinin böyüməsinə gətirib çıxarır. Ona görə, bir sıra hallarda, müqayisə elementlərinin paralel yerləşməsindən istifadə edilir. Bu halda isə ölçmələrin minimum xətalara malik olması şərti gözlənilməlidir. İnversiya prinsipi. Bu prinsip detalın keçdiyi üç ardıcıl proses arasında varisliyin mövcud olmasına əsaslanır, detal emalda olur, nəzarət və istismarda məmulun tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Mexanizmin (məmulatın) və detalın xətaları hesablandıqda istismar prosesi başlıca olsa da, detalın keçdiyi ardıcıl mərhələlərin birgə öyrənilməsi, dəqiqliyin təhlili mümkün deyildir. İnversiya prinsipində görünür ki, xətaları təyin etmək üçün ölçmələrin sxemi detalın formaəmələgəlməsinin kinematik sxeminə, həmçinin detalın funksional sxeminə uyğun olmalıdır. Məhz belə hərəkət etdikdə ölçmələrin doğruluğu və üstlüyü şərti ödənilir. Ölçmə o vaxt düzgün hesab edilir ki: Ölçmə vaxtı hərəkət trayektoriyası detalın forma-əmələgəlmə trayektoriyasına uyğun olsun; Ölçmə vaxtı hərəkət xətti mexanizmin işinin hərəkət xətti ilə üst-üstə düşsün -Abbe prinsipi); Ölçmə bazaları konstruktor və texnoloji bazalarla üst-üstə düşsün (bazaların vahidliyi qaydası). İnversiya prinsipi detalın səthi ilə ölçmə cihazının uçluğunun fasiləsiz yerdəyişməsi halında hər cür ölçmələr üçün tətbiq oluna bilər. Bu halda uçluq nəzarət edilən hissə ilə kinematik cüt əmələ gətirir.
İstinadlar
- Pedhazur, Elazar J.; Schmelkin, Liora Pedhazur. Measurement, Design, and Analysis: An Integrated Approach (1st). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 1991. 15–29. ISBN .
- K. P. S. Bhaskara Rao and M. Bhaskara Rao, Theory of Charges: A Study of Finitely Additive Measures, London: Academic Press, 1983, x + 315, ISBN
- Bauer, H., Measure and Integration Theory, Berlin: de Gruyter, 2001, ISBN
- Folland, Gerald B., Real Analysis: Modern Techniques and Their Applications, John Wiley and Sons, 1999, ISBN
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Olcu her hansi bir seyin seciyyevi xususiyyetlerinin tesviri ucun qebul edilmis vahid Keyfiyyet ozunemexsuslugu olan her bir obyekte mueyyen kemiyyet xarakteristikalari xasdir ve bu kemiyyet xarakteristikalarinin her birinin olculeri vardir Her bir elmde ve senetde umumi olculerle beraber yalniz onlara mexsus olan olculer ve olcu vahidleri vardir Meselen Texnikada ve fizikada bax Olcu vahidleri Olcu cihazi Cihazlar ve qurgular Riyaziyyatda bax Coxluqlar nezeriyyesi Zergerlikde bax Karat olcu vahidi Felsefede bax Olcu felsefe ve s OlcmeXususi texniki vasitelerin komeyi ile fiziki kemiyyetlerin qiymetlerinin tecrubi yolla tapilmasidir Xetti radius ve bucaq kemiyyetleri olcmeleri texniki olcmeler adlanir Olcmeler sinaqlar ve nezaret zamani obyekt haqqinda informasiya alinmasinin araliq ve son merhelesi ola biler Sinaq ise nezaret prosesinde ilkin informasiya alinmasinin bir merhelesidir Texniki nezaretMueyyen edilmis texniki normalara memulatin uygunlugunun yoxlanilmasi prosesidir ve ondan mehsulun keyfiyyeti xeyli asilidir Olcme vasitelerinin tetbiqi ile aparilan texniki nezaret olcme nezareti adlanir Sinaqlar Sinaq obyektinin kemiyyet xasselerinin obyekte mueyyen tesir gostermekle mueyyen edilmesidir Obyektin keyfiyyete nezaret meqsedile aparilan sinaq yoxlama sinagi adlanir Gosterilen anlayislarin qarsiliqli elaqesi Eyler daireleri ile izah edilir bu dairelerin kesisme zonalarinda ustun zonalar nezaret olcme sinaq amilleri qarsiliqli elaqedardirlar Texniki nezaret TN onu teskil eden esas elementleri ile birlikde obyekt proses nezaret vasitesi icraci normativ texniki senedler vahid texniki nezaret sistemi TNS kimi fealiyyet gosterir Texniki nezaretin prinsipleri Texniki nezaretin yaradilmasinda asagidaki prinsiplere emel olunmalidir sistemlilik standartliq optimalliq dinamiklik avtomat lasdirma varislik uygunluq adaptasiya ve teskilatliq Sistemlilik texniki nezaretin butun merhelelerinde planlasdirma teqdqiqat layihelendirme hazirlanma istismar ve temir proseslerinin qarsiliqli elaqede olmasini nezerde tutur TNS elementlerinin qarsiliqli elaqesi bir menali serh olunmali ve maksimum formalasmalidir TNS yerine yetirdiyi vezifelerin tecrubi helline sistemo texnika boyuk sistemler nezeriyyesi movqelerinden yanasma zeruridir Bele yanasma TNS elementleri arasinda yalniz esas ve davamli dayaniqli elaqelerin nezere alinmasini nezerde tutur Bu ise TNS elementleri ve onlarin elaqelerinin strukturunu bunun da esasinda texniki nezaret sisteminin TNS yaradilmasina imkan verir TNS qurulmasinda sistemli yanasma movqeyi asagidakilari nezerde tutur sistemin strukturu ve funksiyanin izahi esas elementleri ve onlar arasinda elaqelerin askar edilmesi sistemin modellesdirilmesi sistemin kvantivikasiyasi sistem elementlerinin miqdar xarakteristikalari ve elaqeler ucun asililiqlarin qurulmasi Standartlasdirma prinsiplerine gore TNS in esas funksiyalari vezifeleri ve telebleri tiplesdirilir ve dovlet sahe standartlari ve texniki sertleri ile temin edilir Standartlar bu sistemin esasi kimi cixis edir onlarin teleblerinin hokmen yerine yetirilmesi sistemin fealiyyetinde avtomatizmliyi temin edir Standartlarin komeyi ile sistemin ayri ayri elementlerinin senaye muessisesinin bolmelerinde eyni zamanda tetbiqi yerine yetirilir Optimalliq TNS nin her bir elementinin optimal seviyyede olmasi butun sistemin minimal xercler ve maksimum semerelilikle fealiyyet gostermesi ve vezifelerin yerine yetirilmesini sertlendirir Dinamiklik prinsipinin mahiyyetine gore TNS de fasilesiz tekmillesme ve inkisaf imkani nezerde tutulmalidir Texniki tereqqi telebleri de nezere alinmaqla dinamiklik TNS yaradilmasi vaxti aciq strukturu sistemin elementlerinin plana uygun yenilesmesi ile temin edilir Avtomatlasma prinsipi texniki nezaret sisteminde hesablama texnikasi vasitelerinin texnoloji proses ve texniki nezaret TNS nin muhendis texniki iscilerinin emeyinin avtomatlasdirilmasindan maksimum istifade edilmesini nezerde tutur Adaptasiya uygunluq prinsipi buraxilan mehsul novlerinin dovri olaraq seraitinde nezaret obyektlerinin xususiyyetlerinin nezere alinmasi ve TNS nin suretle bu seraite uygunlasmasinin temini nezerde tutulur Olcmelerin deqiqliyi elametine gore nezaret metodlari kobud orta deqiq cox deqiq yuksek deqiq xususen yuksek deqiq novlerine bolunur Nezaret vasitelerinin tipiklesdirilmesi Nezaret vasitelerinin tesnifatinin esasini nezaret obyektlerinin tebii elametleri teskil edir Memulatlarin xidmet teyinatindan asili olaraq fiziki hendesi ve funksional parametrlerin yoxlanmasi ucun nezaret vasiteleri NOC ferqlendirilir NOC konstruktiv texnoloji metroloji elametlerine gore tesnif edilir ve nezaret sxemi seviyyesine gore kodlasdirilir Metroloji elamete gore tesnifat konkret cihazin secilmesini nezerde tutur ve asagidakilari mueyyen edir cihazin deqiqliyinin texniki sertlerine uygunlugunu yoxlanan hisselerin hudud olculerin mueyyen edilmesi ucun cihazin istifade edilme imkani ve mehsuldarligi teleb olunan cihazin muessisede olmasi ve ya onun sifaris edilmesi imkani konkret emeliyyatda ve ya analoji emeliyyatlarda cihazin yuklenme imkani Olcu cihazi secilmesinin en zeruri serti deqiqlik meyaridir Nezaret zamani bu sert odenilmelidir burada verilen cihazin olcme xetasi t olcmelerde buraxilan xetalarin heddidir Teylor prinsipiTeylor prinsipine gore murekkeb hisselerin hendesi elementlerinde forma ve sethlerinin yerlesmesinde xetalar olduqda butun profil uzre olculerin etibarli teyini kecen ve kecmeyen hedlerin qiymetlerinin teyin edilmesi serti ile mumkundur Demeli her hansi memulat en azi iki defe daha dogrusu iki nezaret sxemile yoxlanmalidir kecen ve kecmeyen kalibrlerin komeyi ile en boyuk ve en kicik olculerin heqiqi qiymetleri nezaret edilmelidir Detallarin keyfiyyet gostericilerine en cox hendesi sapmalar tesir edir dairelikden sapma tereflerin qeyri paralelliyi sethlerin qeyri oxlulugu yivin profili addimi ve bucaginin tehrifleri ve s Olcme vasitesinin nezaret obyekri ile qarsiliqli elaqesi noqte kurevi ucluq xett mustevi yasti profil sablonlari ve seth kalibr tixac uzre ola biler Universal ve xususi olcme vasitelerinin boyuk ekseriyyeti nezaret obyekti ile noqtevi kontakta malik olurlar Bunlar bir ve ya bir nece mustevide kesikde olculerin lokal nezaretini heyata kecirmeye imkan verirler Bele nezaret zay hisselerin memulatlarin yararlilar icine dusmemesine teminat vermir Eger yararli memulatlar icine zaylarin dusmesinin yolverilmesine ciddi telebler qoyulursa nezaret prosesi daha murekkeblesir Bu hallarda iki ve ya uckoordinatli masinlar hisselerin cari olculerinin verilen addimlarinin fasilesiz nezaretini ardicil temin eden quruluslar istifade edirler Detallarin sethi ile xetti kontaktlari temin eden nezaret vasiteleri yuksek mehsuldarligi ve olcme vasitelerinin universalligini temin edir ancaq zaylari etibarli askar etmeye yalniz kecid hedlerinde imkan verir Cox vaxt bu ve ya diger nezaret metodlarinin secilmesi sethlerin qarsiliqli yerlesmesi ve cuzi forma xetalarini temin eden texnoloji proseslerin novu ile elaqedar olur Abbe prinsipi Abbe prinsipine gore olcmelerin minimum xetalari nezaret edilen hendesi element ve muqayise elementi bir xett olcme xetti uzerinde yerlesdikde alinir Bu prinsipi olcme vasitelerinin sxem ve konstruksiyasinin secilmesinde dezgahlarin layihelen dirilmesinde genis istifade edirler Lakin nezaret edilen obyekt ve numune elementinin bir xett uzerinde ardicil yerlesmesi olcme vasitelerinin hudud olculerinin boyumesine getirib cixarir Ona gore bir sira hallarda muqayise elementlerinin paralel yerlesmesinden istifade edilir Bu halda ise olcmelerin minimum xetalara malik olmasi serti gozlenilmelidir Inversiya prinsipi Bu prinsip detalin kecdiyi uc ardicil proses arasinda varisliyin movcud olmasina esaslanir detal emalda olur nezaret ve istismarda memulun terkib hissesi kimi cixis edir Mexanizmin memulatin ve detalin xetalari hesablandiqda istismar prosesi baslica olsa da detalin kecdiyi ardicil merhelelerin birge oyrenilmesi deqiqliyin tehlili mumkun deyildir Inversiya prinsipinde gorunur ki xetalari teyin etmek ucun olcmelerin sxemi detalin formaemelegelmesinin kinematik sxemine hemcinin detalin funksional sxemine uygun olmalidir Mehz bele hereket etdikde olcmelerin dogrulugu ve ustluyu serti odenilir Olcme o vaxt duzgun hesab edilir ki Olcme vaxti hereket trayektoriyasi detalin forma emelegelme trayektoriyasina uygun olsun Olcme vaxti hereket xetti mexanizmin isinin hereket xetti ile ust uste dussun Abbe prinsipi Olcme bazalari konstruktor ve texnoloji bazalarla ust uste dussun bazalarin vahidliyi qaydasi Inversiya prinsipi detalin sethi ile olcme cihazinin uclugunun fasilesiz yerdeyismesi halinda her cur olcmeler ucun tetbiq oluna biler Bu halda ucluq nezaret edilen hisse ile kinematik cut emele getirir IstinadlarPedhazur Elazar J Schmelkin Liora Pedhazur Measurement Design and Analysis An Integrated Approach 1st Hillsdale NJ Lawrence Erlbaum Associates 1991 15 29 ISBN 0 805 81063 3 K P S Bhaskara Rao and M Bhaskara Rao Theory of Charges A Study of Finitely Additive Measures London Academic Press 1983 x 315 ISBN 0 12 095780 9 Bauer H Measure and Integration Theory Berlin de Gruyter 2001 ISBN 978 3110167191 Folland Gerald B Real Analysis Modern Techniques and Their Applications John Wiley and Sons 1999 ISBN 0471317160