Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Alp Arslan (20 yanvar 1029 – 15 dekabr 1072, Ceyhun, Qövr) — Səlcuq sultanı.
| Alp Arslan | |
|---|---|
| Əbu Fəth Adud əd-Dövlə Əbu Şuca Məhəmməd | |
 | |
Böyük Səlcuq Dövləti sultanı | |
| 1063 – 1072 | |
| Əvvəlki | Toğrul bəy |
| Sonrakı | I Məlikşah |
Xorasan valisi | |
| 1060 – 1063 | |
| Əvvəlki | Çağrı bəy |
| Sonrakı | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 20 yanvar 1029 |
| Vəfat tarixi | 15 dekabr 1072 (43 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | bıçaq xəsarəti[d] |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
| Atası | Çağrı bəy |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Səlcuqlular |
| Dini | sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Alp Arslanın doğum tarixi müxtəlif mənbələrdə 1029–1032-ci illər arasında götürülür. Böyük Səlcuq Dövlətinin qurucularından olan Çağrı bəyin oğlu və Səlcuqlu sultanı Toğrul bəyin qardaşı oğlu olan Alp Arslan, kiçik yaşlarından hərbi işlərlə məşğul olurdu.
Şərqin və Qərbin hakimi Toğrul bəy 1063-cü ildə təxminən 70 yaşında dünyasını dəyişəndə, onun övladı olmadığı üçün hakimiyyətə Alp Arslanın ögey qardaşı Əmir Süleyman keçdi. Lakin onun hakimiyyəti uzun sürmədi. Alp Arslan öz tərəfdarlarının köməyi ilə Reyə gələrək Əmir sultanı və onun yaxın köməkçisi olan Qutalmışın silahlı qüvvələrini məğlub edərək hakimiyyəti ələ aldı. 1064-cü il aprelin 27-də 36 yaşlı Alp Arslan sultan elan olundu. Onun dövründə Səlcuq dövləti qüdrətli bir dövlətə çevrildi.
Hakimiyyəti
Xarici siyasət
Alp Arslan bacarıqlı döyüşçü nüfuzunu hakimiyyətə gəldikdən bir il sonra Heratı tutmaqla qazandı. Növbəti il ərzində o, ulu babası Səlcuq bəyin məzarının yerləşdiyi ərazini fəth etdi. Alp Arslan bacarıqlı döyüşçü nüfuzunu hakimiyyətə gəldikdən bir il sonra Heratı tutmaqda qazandı. Fars və Girman ərazisində nəzarətdən çıxan bölgələrdə nizam-intizam yaratdı, Məkkə və Mədinəni Fatimilərin əlindən aldı. Hələbi ələ keçirdi.
Fatimilərin qızını oğlu Məlikşahla evləndirməsi dövlətin şərq və cənub sərhədlərində sülh və əmin-amanlığın bərpasına kömək etdi. Beləliklə, bəhs olunan dövrdə Səlcuq dövlətinin ərazisi Əfqanıstan sərhədindən Fatimilər sülaləsinin idarə etdiyi Misirə qədər olan əraziləri əhatə etdi. Yalnız qərb sərhədləri müdafiəsiz qaldı. Cənub-şərq-də onların sərhədi Antioxdan Malatyaya qədər uzanırdı. Müsəlmanların bu əraziyə daxil olmaları təhlükə yaratmağa başladı. Ona görə də, vaxtilə köçəri türkmənlərin yürüşlərinin Toğrul bəy tərəfindən qarşısının alınmasının üsuluna əl atdı. Görülən tədbirlər öz faydasını verdi. Nəticədə Səlcuq İmperiyasından narahat köçərilərin Bizans İmperiyasına kütləvi axınları başladı. İmperator II Vasili (976–1025) köçərilərin qarşısını almaq və səlcuqlardan qorunmaq üçün imperiyanın cənub-şərqində bufer zonası yaratmaq istədi. Lakin cənub-şərq sərhədində görülən bütün tədbirlərə baxmayaraq, Bizans ərazisində yaşayan İslam tərəfdarları möhkəmləndirilmiş bufer zonaya daim hücum edən müsəlman ordularından və qarətlə məşğul olan türklərdən yardım aldılar. Onların hərəkətləri yunanların həyatlarını çətinləşdirdi, bölgədə şəhər və kənd əhalisinin təhlükəsliyini təmin etməkdə çətinlik yaratdı. Bəzi yerlərdə müsəlmanlar yaşayan vilayətlər mərkəzi hakimiyyətdən demək olar ki, ayrıldılar. Bütün bunlar imperatoru məcbur edirdi ki, gürcü və erməni hakimlərini öz ərazilərinin bir hissəsini güzəştə getmələrinə razı sala bilsin. Gürcü çarı David bəzi əraziləri onlara verməyə razı oldu.
Bütün bunlar imperatoru məcbur edirdi ki, gürcü və erməni hakimlərini öz ərazilərinin bir hissəsini güzəştə getmələrinə razı sala bilsin. Gürcü çarı David bəzi əraziləri onlara verməyə razı oldu. 1070-ci ildə eyni təkliflə Ərməniyyə hakiminə də müraciət olundu. Danışıqlar iki ilə qədər davam etdi, nəticədə bizanslılar hakimi inandıra bildi. Erməni hakimi əvəzində Tavrda yerləşən Sivası almaqla güzəştə getməyə razı oldu. Bizansın zəif nöqtəsini Toğrul hələ 1045-ci ildə müəyyənləşdirmişdi, o vaxt səlcuq qoşunları Van və Qarsa qədər gedib çıxmışdılar. 1047-ci ildə bizanslılar Ərzurumu ələ keçirməyə çalışan Səlcuq qoşunlarının qarşısını güclə ala bilmişdilər. Bir il sonra səlcuqlar yürüşlərini təkrar etdilər və şəhərin müdafiəsini yararaq əhalini qılıncdan keçirdilər. 1049-cu ildə Ani qarət olundu, 1053-cü ildə yenidən Qarsa hücum etdilər, 1056-cı ildə Malatyanı ələ keçirdilər, 1059-cu ildə Sivasa yürüş təşkil olundu. Nəzərə alsaq ki, bu yürüşlər kəşfiyyat xarakterli olub əvvəldən planlaşdırılmış nizamlı xarakter daşımasa da, yürüşlər yaxşı təşkil olunurdu. Bu dövrdə Bizansı imperator Konstantin Duka (1059–1067) idarə edirdi. Demokratik və liberal baxışlı imperator bir çox cəhətlərinə görə öz sələfi və eyni zamanda o dövrdə baş nazir vəzifəsini tu- tan Mixaillə bənzərlik təşkil edirdi. Onlar birlikdə bir sıra səhvlər etmişdilər ki, onlardan ən böyüyü hərbi qüvvələrə ayrılan maddi vəsaitin nəzərə çarpan dərəcədə azaldılması olmuşdu. Zabitlərin əməkhaqları və ehtiyata buraxılmaları ordunun döyüş qabiliyyətinin azalmasına gətirib çıxardı. Maliyyə ixtisarı təkcə hərbi işə yox, həm də hərblə bağlı sahələrə-hərbi bazalara da mənfi təsir göstərdi. Sərhəd qarnizonları gözəçarpan şəkildə ixtisara salındı.
Alp Arslanın daxili siyasəti
Sultan Alp Arslan atasının əmisi oğlu Qutalmışın Savə şəhərini tutaraq, Rey üzərindən onun üstünə gəldiyini eşitdi. Sultan ona qarşı ən təcrübəli əmirlərindən olan Savtəkin Alxası göndərdi. Hakistar kəndində doğulmuş bu bahadır öz kəndini şəhərə çevirmişdi. Bu böyük sərkərdə ölümündən sonra miras qoyduğu 1 milyon dinarı, 15 min dəst libası, 5 min atı, min dəvəni, 300 min qoyunu yoxsullara paylamağı vəsiyyət etmişdi.
456-cı ilin məhərrəm ayında (miladi tarixlə 1064-cü ilin yanvarında) Sultan Alp Arslan qiyamçıları cəzalandırdı və "öz ömrünü qoyun arxacında başa vurmuş" Qutalmışın cənazəsini sultan Toğrulun məqbərəsinin yanında dəfn etdirdi.
456-cı ilin rəbiüləvvəl ayında (1064-cü ilin fevralında) sultan 180 minlik ordu ilə Reydən Ruma doğru hərəkətə başladı və yolda ikən bir dəstə kürdün keçidini (indiki İraq respublikasının şimal-qərbində yerləşən Əsədabad aşırımı) kəsərək quldurluq etdiklərini eşitdi. Sultanın göndərdiyi qoşun bu quldurları cəzalandırdıqdan sonra onun yanına sağ qalmış kürdlərin nümayəndələri gəldilər və bundan sonra bu yolu quldurlardan qoruyacaqlarına söz verdilər. Sultan buranın idarəsini əmir Bəyarslana tapşırdı. Mərənd şəhərində dayanan sultana "azsaylı bir dəstə ilə rumluları pərişan edən əmir Tuğ Təkin" də qoşularaq ona bələdçilik etməyə başladı.
Alp Arslan və Gürcüstan
Tuğ Təkin gürcülərin diyarının rumlular üçün artım, küfr və zülm ocağına çevrildiyini bildirdi. Sultan o dövrdə Bizansla Böyük Səlcuq dövlətinin sərhəddində yerləşən və "İslamın alınmaz qalası" adlandırılan Naxçıvana çatdıqda oğlu Məlikşahı 80 minlik ordu ilə burada qoyaraq, özü 100 minlik ordu ilə gürcülərin ölkəsinə tərəf irəlilədi. Məlikşah Sürməli, Qarabağ qalalarında möhkəmləndikdən sonra Arpa çayının Araza töküldüyü yerdəki Məryəm-Nəşiman şəhərini fəth etdi və yenidən atasının ordusu ilə birləşdi. Sultan Alp Arslan Ağcaqalanı (indiki Bolnisi rayonunun Arıxlı kəndi yaxınlığında yerləşir) və Samşvilde (gürcü dilindən tərcümə etdikdə Üç ox deməkdir) qalasını tutduqdan sonra Axalqala üzərinə yeridi. Bu qala üç tərəfdən dağlarla dördüncü tərəfdən isə Ceyhun çayı dərinlikdə su ilə əhatə olunmuşdu. İlk toqquşmadan sonra gürcülər tabe olmaq istədiklərini bildirdilər və danışıqlar aparmaq üçün elçilər istədilər.
Sultanın göndərdiyi iki elçi – İbn Mücahid və Əbu Sümrə gürcülər tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirildilər. Axşam namazından sonra sultan ordunun önündə kafir şəhərinə hücum çəkərək onu tutdu. Abxaz (975-ci ildə abxaz qızı olan anasının varisi kimi Abxaziya hakimi olmuş I Baqrat 1008-ci ildə gürcü taxt-tacına da yiyələnmişdi) çarı IV Baqrat (1028–1072) bacısı qızını sultana ərə vermək istədiyini bildirərək, aman istədi. Bu hədiyyəni qəbul edən sultan gürcü şahzadəsini də vəziri Nizamülmülkə ərə verdirdi. Sultan IV Baqratdan ya islamı qəbul etməyi, ya da cizyə verməyi tələb etdikdə abxaz-gürcü hakimi ikincisini seçdi. Qars, Ani, Loru və Taşlıordu (Cavaxeti) əhalisi sultanın hüzuruna çıxaraqhaqq dinini qəbul etdilər. Bundan böyük sevinc duyan Alp Arslan onlar üçün məscidlər tikdirdi. Rumluların alınmaz hesab etdikləri Ani qalası Səlcuqlu ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. Rumlular türkləri yoldan çıxartmaq məqsədilə üzlərində tük bitməmiş oğlanları və şəhərin ən gözəl qızlarını şəhər kənarına çıxartdılar. Sultanın əmrilə onlar bir yerə topladıldı və onların üzərinə keşikçi qoyuldu.
Yemək, yuxu və su belə içməyi unudan türk ərənləri 16 avqust 1064-cü ildə Anini tutdular. Şəhərə yeni əmir təyin edən sultan Alp Arslan burada məscid tikdirdi və İsfahana qayıtdı. İsfahandan Kirmana, oradan da Xorasan gələn sultan ulu babası Səlcuğun qəbrini ziyarət etdi. 460-cı ildə (miladi təqvimlə 1067 – 1068) abxaz-gürcü hakimi IV Baqratın Bərdəni qarət etməsi sultanın qərbə doğru yeni yürüşə çıxmasına səbəb oldu. Yürüşün önündəki qoşuna başçılıq edirdi. Rumluların ordusunun içərisində ən döyüşkən dəstələr firəng süvarilərindən və Şəki piyadalarından ibarət idi. Şəki vilayətində Axsartan hakimlik edirdi. Bu vilayətin sıx meşələrində Rum və Abxazdan gələn quldurlar sığınacaq tapmışdılar. Sultan bu meşələrin bir hissəsini məhv etdirdikdən sonra orada iki qala aşkar olundu. Bu qalaların hakimlərilə Şəki hakimi arasında ədavət olduğundan onlar sultanın hüzuruna gələrək islamı qəbul edərək təslim oldular.
Sonra Şəki hakimi Axsartan sultanın yanına gəldi və doqqazda dayanaraq, onun hüzuruna girməyə cəsarət etmədi. Sultan Alp Arslan qulluqçularına buyurdu : "adlı-sanlı nəsildən olan bu zatı içəri dəvət edin". Sultan çadırına buraxılan Axsartan belə söylədi: "İnsana xas olan yanlışlıqdan əl çəkərək sənin hüzuruna gəlməkdə mənim məqsədim xristianlıqla tamamilə üzülüşmək və islamı qabul etməkdir". Taxtdan enən sultan onun alnından öpdü və sonra da hər ikisi gözyaşlarını saxlaya bilməyərək ağladılar. Məlik Axsartan şəhadət gətirdikdən sonra ona sünnət edildi və yanına göndərilən fakih Quran surələrini izah etdi. 1067-ci ilin dekabrında sultan Alp Arslan Tiflis əmiri Əli ibn Cəfər və Gəncə hakimi Fəzlun ibn Əbüləsvarın müşayiətilə Tiflis şəhərinə gəldi. O, burada Süleyman peyğəmbərin tikdirdiyi hamamı gördü. Bu hamamın suyu yerdən isti çıxır. Sultan burada Cümə məscidi inşa etdirdi (Tiflisdə ilk məscid ərəb mənbələrinə görə hələ Həzrət Əli dövründə(656 – 661) tikilmişdir). Beş ay Gürcüstanda qalan sultan Gəncəyə, oradan Bərdəyə gəldi. Araz çayını keçən sultan onun sahilindəki kəndində yaşı iki yüzə çatan şeyxi ziyarət etdi və ona min dinar verdi.
Alp Arslan və Bizans
öz ayağına gətizdirir
Sultan Azərbaycanda olarkən Bizans imperatoru Roman IV Diogenin 300 minlik ordu ilə Azərbaycan üzərinə yeridiyini eşitdi. Bizans imperatorunun ordusunda ermənilər, farslar, gürcülər, Qərbi Avropa cəngavərləri, yunanlar, ruslar, çərkəzlər, habelə xristian oğuzlar, peçeneqlər və xəzərlər də var idi. verdiyi məlumata görə isə Bizans ordusunda 400 mindən çox əsgər, 1000 araba silah, 400 araba nalbənd ləvazimatı, 1200 döyüşçünün qulluq etdiyi və hər biri 10 kintar (1 kintar 97,5 kq-a bərabərdir.) daş atan taran var idi. Bizans ordusunun yerlə-yeksan etdiyi Minbicə şəhərinin əhalisi kömək üçün sultan Alp Arslana müraciət etdilər. Sultan Alp Arslanın ordusunda isə 15 min atlı var idi. O, vəziri Nizamülmülkə və arvadına belə bir məktub göndərdi:"Mən yanımdakı ordumla düşmən üzərinə gedirəm. Əgər sağ qalsam bunu Allahın mərhəməti sayacağam, şəhid olsam bu Allahın lütfüdür. Mənim varisim oğlum Məlikşah olsun". 14 avqust 1071-ci ildə sultan Əhlətlə Malazgird arasındakı əz-Zöhrə adlanan yerə gəldi və Savtəkin alxası Bizans imperatorunun yanına sülh danışıqlarına göndərdi. Təkəbbürlü imperator elçiyə belə söylədi: "Bizim atlar axşam Təbrizdə su içəcək, səhərisi isə Reydə danışıqlar apararıq"! Savtəkin isə impəratora belə cavab verdi:"Atlarınız həqiqətən axşam Təbrizdə su içəcək, ancaq o atların süvariləri siz olmayacaqsınız"!
Sultanın faqihi Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Əbdülməlik əl Buxari əl Hənifi danışıqların alınmamasından narahat olan Alp Arslana dedi: "Sən Allah dini uğrunda döyüşürsən! Mən inanıram ki, Uca Allah bu qələbəyə sənin adını yazacaq, Hücuma xətiblərin minbərlərdən allahsızlara qarşı döyüşənlərə qələbə duaları etdikləri müqəddəs cümə günündə hücum et. Onda o dualar müstəcəb olacaq". İraq, Xorasan və Mazandaranda araqarışdıranların baş qaldırmamaları üçün vəzir Nizamülmülk Həmədana gəldi. Döyüşə atılan sultan öz döyüşçülərinə belə müraciət etdi : "Kim istəyirsə çıxıb gedə bilər çünki, burada nəyəsə icazə və ya qadağa qoyan sultan hakimiyyəti yox, Allahın hökmü keçir! "Ox- yayını yerə atan sultan qılıncı əlinə aldı və atını dulladı" (Qədim türk ənənəsinə görə döyüşdə öldürülmüş əsgərin atının quyruğu ya kəsilir, ya da düyünlənirdi. Bu mərasim dullama adlanırdı). Bizans imperatorunun ordusunun sağ və sol cinahlarında quzlar (xristian oğuzlar) və peçeneqlər, aryeqardda (qoşunun arxasında) isə Andronik Dukanın başçılıq etdiyi erməni-gürcü-yunan və s. xalqlardan ibarət dəstələr yerləşdirilmişdi. Səlcuqlu ordusu döyüşə qədim türk adəti üzrə "ura" və islam qaydası üzrə "Allah, Allah" nidaları ilə başladılar. "Ura" sədalarını eşidən quz və peçeneqlər qarşılarında öz soydaşlarının olduğunu bilərək, səlcuqlular tərəfinə keçdilər. Axşama yaxın döyüş başa çatdı. Sultan ordusunda xidmt edən məlüklərdən biri bizans imperatorunu əsir tutdu. Bu qulamı Nizamülmülkə bağışlamış Sədəddövlə onu təriflədikdə, Nizamülmülk demişdi: "Əşi, sən də bu qulamı elə tərifləyirsən ki, guya o bizə Rum hökmdarını tutub gətirəcək"! Allahın hökmü ilə doğrudan da bu qulam Bizans imperatorunu əsir tutdu. Gürcü mənbələrinə görə əsir tutulan Bizans imperatoru ilə sultan Alp Arslan arasında belə söhbət olmuşdur:
Alp Arslan: Sən məni əsir tutsaydın nə edərdin? Roman IV Diogen : Mən səni dəhşətli ölümə məhkum edərdim. Alp Arslan : Axı sizin dininizə görə adam öldürmək günah sayılır? Roman IV Diogen : Bunun müsəlmanlara aidiyyəti yoxdur. Alp Arslan : Mən isə öz dinimə uyğun olaraq səni azadlığa buraxıram. Gedə bilərsən. Sultan Alp Arslanın Roman IV Diogeni öldürməməsində hansısa bir siyasi məqsəd olduğundan şübhələnən Bizans əyanları onun gözlərini çıxartdıraraq, monastra göndərdilər. Sultan Alp Arslana əmirəlmömin əl-Qaim Biəmrillahdan gələn təbrik məktunda yazılmışdı : "Dinin dirəyi, ərəblərin və əcəmlərin hakimi, bütün müsəlmanların sultanı, müslümlərin pənahı, əmirəlmöminin gücünün təsdiqisən"!
1072-ci ilin sentyabrında Tabğac hakimi Şəms əl-Mülkə qarşı hərbi əməliyyatlar zamanı əsir tutulmuş Yusif əl-Xarəzmi sultan Alp Arslanı ağır yaraladı. Onun bu hərəkəti kimin tovlatması ilə etməsi hələ də məlum deyil. Çünki, sultanı ağır yaralayan Yusif, onun erməni fərraşı tərəfindən mızraqla öldürüldüyündən bu sui-qəsdi tam araşdırmaq mümkün olmamışdır. Ağır yaralanmış sultan 465-ci il rəbüiləvvəl ayının sonuncu şənbə günü (miladi təqvimlə 8 dəkabr 1072-ci il) vəfat etdi və Mərvdə atası ilə əmisinin yanında dəfn olundu.
İstinadlar
- Eldəniz Məmmədov.s.48.
- Eldəniz Məmmədov.s.49.
Ədəbiyyat
- Eldəniz Əliş oğlu Məmmədov. Səlcuqlar. Bakı: "Mütərcim", 2015. – 204 səh.
- Əkbər N. Nəcəf. Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından — XIV əsrə qədər). Bakı, "Qanun", 2010.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Alp Arslan 20 yanvar 1029 15 dekabr 1072 Ceyhun Qovr Selcuq sultani Alp ArslanEbu Feth Adud ed Dovle Ebu Suca MehemmedBoyuk Selcuq Dovleti sultani1063 1072EvvelkiTogrul beySonrakiI MeliksahXorasan valisi1060 1063EvvelkiCagri beySonrakiSexsi melumatlarDogum tarixi 20 yanvar 1029 1029 01 20 Vefat tarixi 15 dekabr 1072 1072 12 15 43 yasinda Vefat yeri Ceyhun Qovr EfqanistanVefat sebebi bicaq xesareti d Defn yeri MervFealiyyeti herbi lider d Atasi Cagri beyUsaqlari Sultan MeliksahAilesi SelcuqlularDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiAlp Arslanin dogum tarixi muxtelif menbelerde 1029 1032 ci iller arasinda goturulur Boyuk Selcuq Dovletinin qurucularindan olan Cagri beyin oglu ve Selcuqlu sultani Togrul beyin qardasi oglu olan Alp Arslan kicik yaslarindan herbi islerle mesgul olurdu Serqin ve Qerbin hakimi Togrul bey 1063 cu ilde texminen 70 yasinda dunyasini deyisende onun ovladi olmadigi ucun hakimiyyete Alp Arslanin ogey qardasi Emir Suleyman kecdi Lakin onun hakimiyyeti uzun surmedi Alp Arslan oz terefdarlarinin komeyi ile Reye gelerek Emir sultani ve onun yaxin komekcisi olan Qutalmisin silahli quvvelerini meglub ederek hakimiyyeti ele aldi 1064 cu il aprelin 27 de 36 yasli Alp Arslan sultan elan olundu Onun dovrunde Selcuq dovleti qudretli bir dovlete cevrildi HakimiyyetiXarici siyaset Alp Arslan bacariqli doyuscu nufuzunu hakimiyyete geldikden bir il sonra Herati tutmaqla qazandi Novbeti il erzinde o ulu babasi Selcuq beyin mezarinin yerlesdiyi erazini feth etdi Alp Arslan bacariqli doyuscu nufuzunu hakimiyyete geldikden bir il sonra Herati tutmaqda qazandi Fars ve Girman erazisinde nezaretden cixan bolgelerde nizam intizam yaratdi Mekke ve Medineni Fatimilerin elinden aldi Helebi ele kecirdi Fatimilerin qizini oglu Meliksahla evlendirmesi dovletin serq ve cenub serhedlerinde sulh ve emin amanligin berpasina komek etdi Belelikle behs olunan dovrde Selcuq dovletinin erazisi Efqanistan serhedinden Fatimiler sulalesinin idare etdiyi Misire qeder olan erazileri ehate etdi Yalniz qerb serhedleri mudafiesiz qaldi Cenub serq de onlarin serhedi Antioxdan Malatyaya qeder uzanirdi Muselmanlarin bu eraziye daxil olmalari tehluke yaratmaga basladi Ona gore de vaxtile koceri turkmenlerin yuruslerinin Togrul bey terefinden qarsisinin alinmasinin usuluna el atdi Gorulen tedbirler oz faydasini verdi Neticede Selcuq Imperiyasindan narahat kocerilerin Bizans Imperiyasina kutlevi axinlari basladi Imperator II Vasili 976 1025 kocerilerin qarsisini almaq ve selcuqlardan qorunmaq ucun imperiyanin cenub serqinde bufer zonasi yaratmaq istedi Lakin cenub serq serhedinde gorulen butun tedbirlere baxmayaraq Bizans erazisinde yasayan Islam terefdarlari mohkemlendirilmis bufer zonaya daim hucum eden muselman ordularindan ve qaretle mesgul olan turklerden yardim aldilar Onlarin hereketleri yunanlarin heyatlarini cetinlesdirdi bolgede seher ve kend ehalisinin tehlukesliyini temin etmekde cetinlik yaratdi Bezi yerlerde muselmanlar yasayan vilayetler merkezi hakimiyyetden demek olar ki ayrildilar Butun bunlar imperatoru mecbur edirdi ki gurcu ve ermeni hakimlerini oz erazilerinin bir hissesini guzeste getmelerine razi sala bilsin Gurcu cari David bezi erazileri onlara vermeye razi oldu Butun bunlar imperatoru mecbur edirdi ki gurcu ve ermeni hakimlerini oz erazilerinin bir hissesini guzeste getmelerine razi sala bilsin Gurcu cari David bezi erazileri onlara vermeye razi oldu 1070 ci ilde eyni teklifle Ermeniyye hakimine de muraciet olundu Danisiqlar iki ile qeder davam etdi neticede bizanslilar hakimi inandira bildi Ermeni hakimi evezinde Tavrda yerlesen Sivasi almaqla guzeste getmeye razi oldu Bizansin zeif noqtesini Togrul hele 1045 ci ilde mueyyenlesdirmisdi o vaxt selcuq qosunlari Van ve Qarsa qeder gedib cixmisdilar 1047 ci ilde bizanslilar Erzurumu ele kecirmeye calisan Selcuq qosunlarinin qarsisini gucle ala bilmisdiler Bir il sonra selcuqlar yuruslerini tekrar etdiler ve seherin mudafiesini yararaq ehalini qilincdan kecirdiler 1049 cu ilde Ani qaret olundu 1053 cu ilde yeniden Qarsa hucum etdiler 1056 ci ilde Malatyani ele kecirdiler 1059 cu ilde Sivasa yurus teskil olundu Nezere alsaq ki bu yurusler kesfiyyat xarakterli olub evvelden planlasdirilmis nizamli xarakter dasimasa da yurusler yaxsi teskil olunurdu Bu dovrde Bizansi imperator Konstantin Duka 1059 1067 idare edirdi Demokratik ve liberal baxisli imperator bir cox cehetlerine gore oz selefi ve eyni zamanda o dovrde bas nazir vezifesini tu tan Mixaille benzerlik teskil edirdi Onlar birlikde bir sira sehvler etmisdiler ki onlardan en boyuyu herbi quvvelere ayrilan maddi vesaitin nezere carpan derecede azaldilmasi olmusdu Zabitlerin emekhaqlari ve ehtiyata buraxilmalari ordunun doyus qabiliyyetinin azalmasina getirib cixardi Maliyye ixtisari tekce herbi ise yox hem de herble bagli sahelere herbi bazalara da menfi tesir gosterdi Serhed qarnizonlari gozecarpan sekilde ixtisara salindi Alp Arslanin daxili siyasetiSultan Alp Arslan atasinin emisi oglu Qutalmisin Save seherini tutaraq Rey uzerinden onun ustune geldiyini esitdi Sultan ona qarsi en tecrubeli emirlerinden olan Savtekin Alxasi gonderdi Hakistar kendinde dogulmus bu bahadir oz kendini sehere cevirmisdi Bu boyuk serkerde olumunden sonra miras qoydugu 1 milyon dinari 15 min dest libasi 5 min ati min deveni 300 min qoyunu yoxsullara paylamagi vesiyyet etmisdi 456 ci ilin meherrem ayinda miladi tarixle 1064 cu ilin yanvarinda Sultan Alp Arslan qiyamcilari cezalandirdi ve oz omrunu qoyun arxacinda basa vurmus Qutalmisin cenazesini sultan Togrulun meqberesinin yaninda defn etdirdi 456 ci ilin rebiulevvel ayinda 1064 cu ilin fevralinda sultan 180 minlik ordu ile Reyden Ruma dogru herekete basladi ve yolda iken bir deste kurdun kecidini indiki Iraq respublikasinin simal qerbinde yerlesen Esedabad asirimi keserek quldurluq etdiklerini esitdi Sultanin gonderdiyi qosun bu quldurlari cezalandirdiqdan sonra onun yanina sag qalmis kurdlerin numayendeleri geldiler ve bundan sonra bu yolu quldurlardan qoruyacaqlarina soz verdiler Sultan buranin idaresini emir Beyarslana tapsirdi Merend seherinde dayanan sultana azsayli bir deste ile rumlulari perisan eden emir Tug Tekin de qosularaq ona beledcilik etmeye basladi Alp Arslan ve GurcustanTug Tekin gurculerin diyarinin rumlular ucun artim kufr ve zulm ocagina cevrildiyini bildirdi Sultan o dovrde Bizansla Boyuk Selcuq dovletinin serheddinde yerlesen ve Islamin alinmaz qalasi adlandirilan Naxcivana catdiqda oglu Meliksahi 80 minlik ordu ile burada qoyaraq ozu 100 minlik ordu ile gurculerin olkesine teref ireliledi Meliksah Surmeli Qarabag qalalarinda mohkemlendikden sonra Arpa cayinin Araza tokulduyu yerdeki Meryem Nesiman seherini feth etdi ve yeniden atasinin ordusu ile birlesdi Sultan Alp Arslan Agcaqalani indiki Bolnisi rayonunun Arixli kendi yaxinliginda yerlesir ve Samsvilde gurcu dilinden tercume etdikde Uc ox demekdir qalasini tutduqdan sonra Axalqala uzerine yeridi Bu qala uc terefden daglarla dorduncu terefden ise Ceyhun cayi derinlikde su ile ehate olunmusdu Ilk toqqusmadan sonra gurculer tabe olmaq istediklerini bildirdiler ve danisiqlar aparmaq ucun elciler istediler Sultanin gonderdiyi iki elci Ibn Mucahid ve Ebu Sumre gurculer terefinden xaincesine qetle yetirildiler Axsam namazindan sonra sultan ordunun onunde kafir seherine hucum cekerek onu tutdu Abxaz 975 ci ilde abxaz qizi olan anasinin varisi kimi Abxaziya hakimi olmus I Baqrat 1008 ci ilde gurcu taxt tacina da yiyelenmisdi cari IV Baqrat 1028 1072 bacisi qizini sultana ere vermek istediyini bildirerek aman istedi Bu hediyyeni qebul eden sultan gurcu sahzadesini de veziri Nizamulmulke ere verdirdi Sultan IV Baqratdan ya islami qebul etmeyi ya da cizye vermeyi teleb etdikde abxaz gurcu hakimi ikincisini secdi Qars Ani Loru ve Tasliordu Cavaxeti ehalisi sultanin huzuruna cixaraqhaqq dinini qebul etdiler Bundan boyuk sevinc duyan Alp Arslan onlar ucun mescidler tikdirdi Rumlularin alinmaz hesab etdikleri Ani qalasi Selcuqlu ordusu terefinden muhasireye alindi Rumlular turkleri yoldan cixartmaq meqsedile uzlerinde tuk bitmemis oglanlari ve seherin en gozel qizlarini seher kenarina cixartdilar Sultanin emrile onlar bir yere topladildi ve onlarin uzerine kesikci qoyuldu Yemek yuxu ve su bele icmeyi unudan turk erenleri 16 avqust 1064 cu ilde Anini tutdular Sehere yeni emir teyin eden sultan Alp Arslan burada mescid tikdirdi ve Isfahana qayitdi Isfahandan Kirmana oradan da Xorasan gelen sultan ulu babasi Selcugun qebrini ziyaret etdi 460 ci ilde miladi teqvimle 1067 1068 abxaz gurcu hakimi IV Baqratin Berdeni qaret etmesi sultanin qerbe dogru yeni yuruse cixmasina sebeb oldu Yurusun onundeki qosuna basciliq edirdi Rumlularin ordusunun icerisinde en doyusken desteler fireng suvarilerinden ve Seki piyadalarindan ibaret idi Seki vilayetinde Axsartan hakimlik edirdi Bu vilayetin six meselerinde Rum ve Abxazdan gelen quldurlar siginacaq tapmisdilar Sultan bu meselerin bir hissesini mehv etdirdikden sonra orada iki qala askar olundu Bu qalalarin hakimlerile Seki hakimi arasinda edavet oldugundan onlar sultanin huzuruna gelerek islami qebul ederek teslim oldular Sonra Seki hakimi Axsartan sultanin yanina geldi ve doqqazda dayanaraq onun huzuruna girmeye cesaret etmedi Sultan Alp Arslan qulluqcularina buyurdu adli sanli nesilden olan bu zati iceri devet edin Sultan cadirina buraxilan Axsartan bele soyledi Insana xas olan yanlisliqdan el cekerek senin huzuruna gelmekde menim meqsedim xristianliqla tamamile uzulusmek ve islami qabul etmekdir Taxtdan enen sultan onun alnindan opdu ve sonra da her ikisi gozyaslarini saxlaya bilmeyerek agladilar Melik Axsartan sehadet getirdikden sonra ona sunnet edildi ve yanina gonderilen fakih Quran surelerini izah etdi 1067 ci ilin dekabrinda sultan Alp Arslan Tiflis emiri Eli ibn Cefer ve Gence hakimi Fezlun ibn Ebulesvarin musayietile Tiflis seherine geldi O burada Suleyman peygemberin tikdirdiyi hamami gordu Bu hamamin suyu yerden isti cixir Sultan burada Cume mescidi insa etdirdi Tiflisde ilk mescid ereb menbelerine gore hele Hezret Eli dovrunde 656 661 tikilmisdir Bes ay Gurcustanda qalan sultan Genceye oradan Berdeye geldi Araz cayini kecen sultan onun sahilindeki kendinde yasi iki yuze catan seyxi ziyaret etdi ve ona min dinar verdi Alp Arslan ve BizansAlp Arslan Roman IV Diogeni oz ayagina getizdirir Sultan Azerbaycanda olarken Bizans imperatoru Roman IV Diogenin 300 minlik ordu ile Azerbaycan uzerine yeridiyini esitdi Bizans imperatorunun ordusunda ermeniler farslar gurculer Qerbi Avropa cengaverleri yunanlar ruslar cerkezler habele xristian oguzlar peceneqler ve xezerler de var idi verdiyi melumata gore ise Bizans ordusunda 400 minden cox esger 1000 araba silah 400 araba nalbend levazimati 1200 doyuscunun qulluq etdiyi ve her biri 10 kintar 1 kintar 97 5 kq a beraberdir das atan taran var idi Bizans ordusunun yerle yeksan etdiyi Minbice seherinin ehalisi komek ucun sultan Alp Arslana muraciet etdiler Sultan Alp Arslanin ordusunda ise 15 min atli var idi O veziri Nizamulmulke ve arvadina bele bir mektub gonderdi Men yanimdaki ordumla dusmen uzerine gedirem Eger sag qalsam bunu Allahin merhemeti sayacagam sehid olsam bu Allahin lutfudur Menim varisim oglum Meliksah olsun 14 avqust 1071 ci ilde sultan Ehletle Malazgird arasindaki ez Zohre adlanan yere geldi ve Savtekin alxasi Bizans imperatorunun yanina sulh danisiqlarina gonderdi Tekebburlu imperator elciye bele soyledi Bizim atlar axsam Tebrizde su icecek seherisi ise Reyde danisiqlar aparariq Savtekin ise imperatora bele cavab verdi Atlariniz heqiqeten axsam Tebrizde su icecek ancaq o atlarin suvarileri siz olmayacaqsiniz Sultanin faqihi Ebu Nesr Mehemmed ibn Ebdulmelik el Buxari el Henifi danisiqlarin alinmamasindan narahat olan Alp Arslana dedi Sen Allah dini ugrunda doyusursen Men inaniram ki Uca Allah bu qelebeye senin adini yazacaq Hucuma xetiblerin minberlerden allahsizlara qarsi doyusenlere qelebe dualari etdikleri muqeddes cume gununde hucum et Onda o dualar musteceb olacaq Iraq Xorasan ve Mazandaranda araqarisdiranlarin bas qaldirmamalari ucun vezir Nizamulmulk Hemedana geldi Doyuse atilan sultan oz doyusculerine bele muraciet etdi Kim isteyirse cixib gede biler cunki burada neyese icaze ve ya qadaga qoyan sultan hakimiyyeti yox Allahin hokmu kecir Ox yayini yere atan sultan qilinci eline aldi ve atini dulladi Qedim turk enenesine gore doyusde oldurulmus esgerin atinin quyrugu ya kesilir ya da duyunlenirdi Bu merasim dullama adlanirdi Bizans imperatorunun ordusunun sag ve sol cinahlarinda quzlar xristian oguzlar ve peceneqler aryeqardda qosunun arxasinda ise Andronik Dukanin basciliq etdiyi ermeni gurcu yunan ve s xalqlardan ibaret desteler yerlesdirilmisdi Selcuqlu ordusu doyuse qedim turk adeti uzre ura ve islam qaydasi uzre Allah Allah nidalari ile basladilar Ura sedalarini esiden quz ve peceneqler qarsilarinda oz soydaslarinin oldugunu bilerek selcuqlular terefine kecdiler Axsama yaxin doyus basa catdi Sultan ordusunda xidmt eden meluklerden biri bizans imperatorunu esir tutdu Bu qulami Nizamulmulke bagislamis Sededdovle onu terifledikde Nizamulmulk demisdi Esi sen de bu qulami ele terifleyirsen ki guya o bize Rum hokmdarini tutub getirecek Allahin hokmu ile dogrudan da bu qulam Bizans imperatorunu esir tutdu Gurcu menbelerine gore esir tutulan Bizans imperatoru ile sultan Alp Arslan arasinda bele sohbet olmusdur Alp Arslan Sen meni esir tutsaydin ne ederdin Roman IV Diogen Men seni dehsetli olume mehkum ederdim Alp Arslan Axi sizin dininize gore adam oldurmek gunah sayilir Roman IV Diogen Bunun muselmanlara aidiyyeti yoxdur Alp Arslan Men ise oz dinime uygun olaraq seni azadliga buraxiram Gede bilersen Sultan Alp Arslanin Roman IV Diogeni oldurmemesinde hansisa bir siyasi meqsed oldugundan subhelenen Bizans eyanlari onun gozlerini cixartdiraraq monastra gonderdiler Sultan Alp Arslana emirelmomin el Qaim Biemrillahdan gelen tebrik mektunda yazilmisdi Dinin direyi ereblerin ve ecemlerin hakimi butun muselmanlarin sultani muslumlerin penahi emirelmominin gucunun tesdiqisen 1072 ci ilin sentyabrinda Tabgac hakimi Sems el Mulke qarsi herbi emeliyyatlar zamani esir tutulmus Yusif el Xarezmi sultan Alp Arslani agir yaraladi Onun bu hereketi kimin tovlatmasi ile etmesi hele de melum deyil Cunki sultani agir yaralayan Yusif onun ermeni ferrasi terefinden mizraqla oldurulduyunden bu sui qesdi tam arasdirmaq mumkun olmamisdir Agir yaralanmis sultan 465 ci il rebuilevvel ayinin sonuncu senbe gunu miladi teqvimle 8 dekabr 1072 ci il vefat etdi ve Mervde atasi ile emisinin yaninda defn olundu IstinadlarEldeniz Memmedov s 48 Eldeniz Memmedov s 49 EdebiyyatEldeniz Elis oglu Memmedov Selcuqlar Baki Mutercim 2015 204 seh Ekber N Necef Selcuqlu dovletleri ve atabeyleri tarixi Oguzlarin ortaya cixmasindan XIV esre qeder Baki Qanun 2010 Xarici kecidler