Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Mərv (türkm. Merw; rus. Мерв; fars. مرو, Marv, Çince: 木鹿, Mulu) — bir zamanlar Böyük Səlcuqlu dövlətinin (ərəb. السلاجقة əl-Salācike, fars. سلجوقيان Salcūkiyān), paytaxtı Mərv şəhəri Türkmənistan sərhədləri içində tarixi İpək yolu güzərgahı üzərində qurulmuş bir çöl şəhəridir. Bu şəhər bəzi qaynaqlarda Mərvi-Şahcəhan da adlanırdı.
| Mərv | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ümumi tarixi
Bu qədim sivilizasiyanın paytaxtı isə Türkmənistanın Marı şəhərindən 30 kilometr şərqdə yerləşən Mərv şəhəri olub. Eramızdan əvvəl V-III əsrlərdə çiçəklənməyə başlayan Irani-Margian sivilizasiyası Orta Asiya, Cənub-Şərqi Asiya, indiki Əfqanıstan, İran, Ərəbistan yarımadası, Yaxın və Orta Şərqin mədəni inkişafında mühüm rol oynayaraq min illər boyu onlar üçün mədəni, mənəvi, elmi mərkəz rolunu oynayıb. Sonrakı dövrlərdə Parfiya və Oğuz-Səlcuq mədəniyyəti tarixində dərin izlər buraxan bu qədim sivilizasiya mərkəzi bölgədə islamın yayılması ilə bağı yeni bir inkişaf dövrü yaşayıb. Ərəb xəlifələrindən olan Abbasilər dövründə Mərv şəhəri ərəb mədəniyyətinin Türküstandakı mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Burada onlarla kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Samanilər və Səlcuqlular dövründə isə Mərv öz inkişafının ən yüksək mərhələsinə çatmışdı. Səlcuqlu sultanı Sultan Səncərin dövründə Mərv şəhəri əhalisinin sayına və gözəlliyinə görə Bağdad və İstanbul (Konstantinopol) şəhərlərini belə geridə qoyurdu. O dövrdə Mərvi dünya şəhərlərinin çarı ("Şahı-cahan") adlandırırdılar.
Məşhur ərəb alimi və səyyahı Əl Makdisi yazır: "Hicazda şəhərlərin anası Məkkə, Xorasanda isə Mərvdir".
IX əsr məşhur ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı əl-İstərxi Mərvi gördükdən sonra heyranlıqla: "Mərv Xorasanın ən yaxşı şəhərlərindən biridir",- deyə yazmışdı. O dövrdə Mərvlə müqayisədə qədim Türküstanın (Mərkəzi Asiyanın əvvəlki adı) digər məşhur şəhərləri olan Səmərqənd, Buxara və digərləri əyalət şəhərləri təsiri bağışlayırdılar. İlkin orta əsrlərdə Mərv şəhərinin ərazisi yalnız qala divarları daxilində 235 hektardan artıq idi.
Mərv sivilizasiyasının olduqca yüksək şəkildə inkişaf etməsini burada hazırlanan hərbi silah və geyimlər də təsdiq edir. Xüsusilə Mərvdə hazırlanan zirehlər və digər hərbi silahlar o dövrdə böyük şöhrət qazanmışdı. Məsələn, məşhur tarixçi və çoğrafiyaşünas alim Plutarx "Müqayisəli həyat salnamələri" adlı əsərində yazırdı ki, Mərvdə hazırlanan dəbilqələr və zirehli geyimlərin parıltısı baxanın gözlərini qamaşdırırdı. Digər tanınmış alim Plini isə yazır ki, Roma imperiyasında Mərv poladından hazırlanan silahlardan istifadə etməyə xüsusi əhəmiyyət verirdilər.
Arxeoloji qazıntılar qədimlərdə Mərvin həm də yüksək keyfiyyətli pambıq parça mərkəzi olduğunu üzə çıxardı. Əl-İstəxri yazır ki, Mərv pambığından toxunan parçalar çox yüksək keyfiyyətə malikdir. Bağdad xəlifələri bunu nəzərə alaraq Mərvdə xüsusi parça toxuma müəssisəsi açmışdılar. Xəlifə əl-Mustəkfi vəfat edəndən sonra xəzinədə Mərvdən gətirilən böyük həcmdə pambıq parça və 13 min ədəd çalma aşkar edilmişdi.
Onu da deyək ki, Mərvdə bir çox məşhur simalar, o cümlədən Sasani şahı Xosrovun vəziri, tanınmış diplomat Buzurtmirx, Şərqin ən böyük mütəfəkkirlərindən olan Ömər Xəyyam, İmadəddin İsfəhani, filosof və səyyah Varzuyə, musiqiçi Barbut və digərləri yaşayıblar. IX əsrdə Mərvdəki xəstəxanalardan birində işləyən həkim İbn Masın yanına Şərqin hər yerindən xəstələr gəlirdilər.
Bir sözlə, Şərq mədəniyyəti və sivilizasiyası tarixində Mərv qədər böyük inkişaf yolu keçmiş ikinci bir sivilizasiya mərkəzi tapmaq mümkün deyil.
Mərvin məhvinə səbəb isə 1221-ci ildə baş verən monqol-tatar hücumları oldu. Monqol-tatarlar dünyanın ən gözəl və qədim sivilizasiya mərkəzini başdan ayağa yandıraraq yerlə yeksan etdilər. Yalnız 1407-1409-cu illərdə məşhur sərkərdə Teymurləngin oğlu Şahrux Mərvi yenidən bərpa etmək fikrinə düşdü. Amma o yeni şəhəri qədim Mərvin qalıqlarından xeyli cənubda inşa etdirdi.
Hazırda qədim Mərv şəhərinin qalıqları arasında 5 keçmiş yaşayış məskəni, Ərk-qala, Gavur-qala, Sultan-qala, Abdullaxan-qala və Bayraməli xan-qala var. Onların bəziləri dağılmış vəziyyətdədir.
Şəhərdəki ən möhtəşəm tarixi abidələrdən biri də 1140-cı ildə inşa edilən Səlcuqlu sultanı Sultan Səncərin mavzoleyidir. 40 metr hündürlüyündə olan bu abidə indinin özündə, dağılmış vəziyyətdə belə, görənləri heyran edir. Mavzoleyin yuxarı hissəsində nazik kərpiclərdən incə şəkildə inşa edilən dairəvi qübbə var.
Mərvdəki digər tarixi abidələr isə bunlardır: Sultan-qala, Abdullaxan-qala, əl-Hakim ibn Əmir əl-Cəfəri və Burayda ibn əl-Hüseyn əl-İslami mavzoleyi, Məhəmməd ibn Zeyd (XII əsr), Talxatan-baba mavzoley kompleksi, İmam Qasım, İmam Şafi, İmam Bəkr abidələri, Yusuf Həmədani məscidi (XIII əsr), Ərk-qala qalasının qalıqları (VI əsr), Gavur qaladakı xristian və buddist məbədlərinin, Bəni-Makxan (VII-XII əsrlər) məscidinin qalıqları, Böyük və Kiçik Qız qalaları, Qız Bibi mavzoleyi. Həmçinin şəhərdə qədim dövr padşahlarına və varlı əyanlarına aid sarayların, hamamların və digər möhtəşəm binaların qalıqları yerləşir.
Bundan əlavə, Mərvdəki Dandankan və Talxatan-baba (XII əsr), Akuyli-Kouşuk köşkü (ev-qala, IX-XIII əsrlər) Haram keşk qəsri (IX-XIII əsrlər), Durnalı şəhərciyi (I-II əsrlər), Kebekli şəhərciyi və digərləri də diqqəti cəlb edir.
Mərv və səlcuqlular
Səlcuqlar Hindistanda olmasından istifadə edərək, Bəlx, Tus, Mərv şəhərlərini ələ keçirdilər. Qəznəvi qoşununu məğlub edib, 1038-ci ildə Xorasanın əsas şəhəri Nişapuru tutdular. Beləliklə, 1038-ci ildə mərkəzi Nişapur olan Böyük Səlcuq imperatorluğu yarandı.
I Məsud 50 minlik qoşun, 300 döyüş fili ilə səlcuqlara qarşı çıxdı. Döyüş zamanı səlcuqlar geri çəkildilər. Əhali ağır vergilərə görə Qəznəvi döyüşçülərinə kömək etmədi. 1040-cı il maym 23-də Mərv yaxınlığında Dəndənəkan adlı yerdə Səlcuqlarla Qəznəvilər arasında qanlı döyüş baş verdi. Səlcuq ordusu milli döyüş üsulundan istifadə edərək, qollara ayrıldı. Bir qol vuruşandan sonra geri çəkilir, onu başqası əvəz edirdi. Qəznəvi ordusunda vuruşan 300 oğuz türkü səlcuqların tərəfinə keçdi. Oğuzlar qalib gəldilər.
Mərv və Qacarlar
Mərv qacarlarının məşhur nümayəndələrindən biri Mehrab xandır. I Şah Abbas 1614-cü ildə Mərvin hakimi Bəktaş xan Ustaclını çıxardı. Şah onu Mehrab xan Qacarla əvəz etdi. Mehrab xan 1623-cü ildə Mərvdə vəfat etdi. Mehrab xanın Murtuzaqulu bəy, Gədaəli bəy adlı oğulları vardı. Murtuzaqulu bəy Mərv ətrafında doğulmuşdu. Siyasi yaşama qatılmışdı. I Şah Abbas əvvəlcə ona sultan, sonra xan ünvanı vermişdi. Azərbaycanın bəylərbəyi olmuşdu. Bir müddət Mərvə və Məşhədə başçılıq etmişdi. Murtuzaqulu xan II Şah Abbas Səfəvinin qorçubaşısı olmuşdu. Mehrab xanın ikinci oğlu Gədaəli bəy Mərv yörəsində dünyaya gəlmişdi. Atasının yanında, orduda xidmət etmişdi. Sonra Dəvriqin hakimi olmuşdu. Mehrab xanın Şərifxan bəy adlı qardaşı vardı. I Şah Abbasa xidmət etmişdi. Mərv qacarlarının adlı nümayəndələrindən biri Məhəmmədəli bəydir. Məhəmmədəli bəy Mərvin hakimi olmuşdu. Nadir şah ondan Mərvi alıb qaynı Kəlbəli xan Kosaəhmədli-Avşara vermişdi. Məhəmmədəli bəyin Şahqulu bəy adlı oğlu vardı. Şahqulu bəy şahdan xan ünvanı almışdı. Şahqulu xan Nadir şah Qırxlı-Avşarın hakimiyyəti dönəmində, 1740-cı ildə Mərvin valisi təyin edilmişdi. Şahqulu xan Əliməhəmməd bəy adlı bir satqının iftirasına uğramış, şahın gözündən düşmüşdü. Şaha satmışdılar ki, guya o, Məhəmmədhəsən xan Qovanlı-Qacarla əlbirdir. Şah onu yabaya sancıb hüzuruna gətirtmişdi. Sarayda onu hər gün nəsəkçilər döyür, günahı boynuna almağı tələb edirdilər. Mərv qacarlarının səsli nümayəndələrindən biri də Bayraməli bəydir. Bayraməli bəy Nadir şahın ordusunda qacar qoşunun minbaşısı idi. Şahqulu xanın xəyanəti üzə çıxanda şah Bayraməli bəyə əmr etmişdi ki, Şahqulu xanı tutub saraya gətirsin. Mərv qacarlarının sədalı nümayəndələrindən biri də Məhəmmədsəlim bəydir. Məhəmmədsəlim bəy Şahqulu xanın köməkçisi və bütün Türküstan qoşunun nəsəqçibaşısı idi.
İstinadlar
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Qacarlar və Qacar kəndi. Bakı: "Şuşa", 2008, 334 səh.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Merv turkm Merw rus Merv fars مرو Marv Cince 木鹿 Mulu bir zamanlar Boyuk Selcuqlu dovletinin ereb السلاجقة el Salacike fars سلجوقيان Salcukiyan paytaxti Merv seheri Turkmenistan serhedleri icinde tarixi Ipek yolu guzergahi uzerinde qurulmus bir col seheridir Bu seher bezi qaynaqlarda Mervi Sahcehan da adlanirdi Merv37 39 46 sm e 62 11 33 s u Olke TurkmenistanTarixi ve cografiyasiSahesi 353 24 ha883 3 haXeriteni goster gizle Merv Vikianbarda elaqeli mediafayllarUmumi tarixiBu qedim sivilizasiyanin paytaxti ise Turkmenistanin Mari seherinden 30 kilometr serqde yerlesen Merv seheri olub Eramizdan evvel V III esrlerde ciceklenmeye baslayan Irani Margian sivilizasiyasi Orta Asiya Cenub Serqi Asiya indiki Efqanistan Iran Erebistan yarimadasi Yaxin ve Orta Serqin medeni inkisafinda muhum rol oynayaraq min iller boyu onlar ucun medeni menevi elmi merkez rolunu oynayib Sonraki dovrlerde Parfiya ve Oguz Selcuq medeniyyeti tarixinde derin izler buraxan bu qedim sivilizasiya merkezi bolgede islamin yayilmasi ile bagi yeni bir inkisaf dovru yasayib Ereb xelifelerinden olan Abbasiler dovrunde Merv seheri ereb medeniyyetinin Turkustandaki medeniyyet merkezine cevrilmisdi Burada onlarla kitabxana fealiyyet gosterirdi Samaniler ve Selcuqlular dovrunde ise Merv oz inkisafinin en yuksek merhelesine catmisdi Selcuqlu sultani Sultan Sencerin dovrunde Merv seheri ehalisinin sayina ve gozelliyine gore Bagdad ve Istanbul Konstantinopol seherlerini bele geride qoyurdu O dovrde Mervi dunya seherlerinin cari Sahi cahan adlandirirdilar Meshur ereb alimi ve seyyahi El Makdisi yazir Hicazda seherlerin anasi Mekke Xorasanda ise Mervdir IX esr meshur ereb cografiyasunasi ve seyyahi el Isterxi Mervi gordukden sonra heyranliqla Merv Xorasanin en yaxsi seherlerinden biridir deye yazmisdi O dovrde Mervle muqayisede qedim Turkustanin Merkezi Asiyanin evvelki adi diger meshur seherleri olan Semerqend Buxara ve digerleri eyalet seherleri tesiri bagislayirdilar Ilkin orta esrlerde Merv seherinin erazisi yalniz qala divarlari daxilinde 235 hektardan artiq idi Merv sivilizasiyasinin olduqca yuksek sekilde inkisaf etmesini burada hazirlanan herbi silah ve geyimler de tesdiq edir Xususile Mervde hazirlanan zirehler ve diger herbi silahlar o dovrde boyuk sohret qazanmisdi Meselen meshur tarixci ve cografiyasunas alim Plutarx Muqayiseli heyat salnameleri adli eserinde yazirdi ki Mervde hazirlanan debilqeler ve zirehli geyimlerin pariltisi baxanin gozlerini qamasdirirdi Diger taninmis alim Plini ise yazir ki Roma imperiyasinda Merv poladindan hazirlanan silahlardan istifade etmeye xususi ehemiyyet verirdiler Arxeoloji qazintilar qedimlerde Mervin hem de yuksek keyfiyyetli pambiq parca merkezi oldugunu uze cixardi El Istexri yazir ki Merv pambigindan toxunan parcalar cox yuksek keyfiyyete malikdir Bagdad xelifeleri bunu nezere alaraq Mervde xususi parca toxuma muessisesi acmisdilar Xelife el Mustekfi vefat edenden sonra xezinede Mervden getirilen boyuk hecmde pambiq parca ve 13 min eded calma askar edilmisdi Onu da deyek ki Mervde bir cox meshur simalar o cumleden Sasani sahi Xosrovun veziri taninmis diplomat Buzurtmirx Serqin en boyuk mutefekkirlerinden olan Omer Xeyyam Imadeddin Isfehani filosof ve seyyah Varzuye musiqici Barbut ve digerleri yasayiblar IX esrde Mervdeki xestexanalardan birinde isleyen hekim Ibn Masin yanina Serqin her yerinden xesteler gelirdiler Bir sozle Serq medeniyyeti ve sivilizasiyasi tarixinde Merv qeder boyuk inkisaf yolu kecmis ikinci bir sivilizasiya merkezi tapmaq mumkun deyil Mervin mehvine sebeb ise 1221 ci ilde bas veren monqol tatar hucumlari oldu Monqol tatarlar dunyanin en gozel ve qedim sivilizasiya merkezini basdan ayaga yandiraraq yerle yeksan etdiler Yalniz 1407 1409 cu illerde meshur serkerde Teymurlengin oglu Sahrux Mervi yeniden berpa etmek fikrine dusdu Amma o yeni seheri qedim Mervin qaliqlarindan xeyli cenubda insa etdirdi Hazirda qedim Merv seherinin qaliqlari arasinda 5 kecmis yasayis meskeni Erk qala Gavur qala Sultan qala Abdullaxan qala ve Bayrameli xan qala var Onlarin bezileri dagilmis veziyyetdedir Seherdeki en mohtesem tarixi abidelerden biri de 1140 ci ilde insa edilen Selcuqlu sultani Sultan Sencerin mavzoleyidir 40 metr hundurluyunde olan bu abide indinin ozunde dagilmis veziyyetde bele gorenleri heyran edir Mavzoleyin yuxari hissesinde nazik kerpiclerden ince sekilde insa edilen dairevi qubbe var Mervdeki diger tarixi abideler ise bunlardir Sultan qala Abdullaxan qala el Hakim ibn Emir el Ceferi ve Burayda ibn el Huseyn el Islami mavzoleyi Mehemmed ibn Zeyd XII esr Talxatan baba mavzoley kompleksi Imam Qasim Imam Safi Imam Bekr abideleri Yusuf Hemedani mescidi XIII esr Erk qala qalasinin qaliqlari VI esr Gavur qaladaki xristian ve buddist mebedlerinin Beni Makxan VII XII esrler mescidinin qaliqlari Boyuk ve Kicik Qiz qalalari Qiz Bibi mavzoleyi Hemcinin seherde qedim dovr padsahlarina ve varli eyanlarina aid saraylarin hamamlarin ve diger mohtesem binalarin qaliqlari yerlesir Bundan elave Mervdeki Dandankan ve Talxatan baba XII esr Akuyli Kousuk kosku ev qala IX XIII esrler Haram kesk qesri IX XIII esrler Durnali seherciyi I II esrler Kebekli seherciyi ve digerleri de diqqeti celb edir Merv ve selcuqlularMervde Sultan Sencerin turbesi Selcuqlar Hindistanda olmasindan istifade ederek Belx Tus Merv seherlerini ele kecirdiler Qeznevi qosununu meglub edib 1038 ci ilde Xorasanin esas seheri Nisapuru tutdular Belelikle 1038 ci ilde merkezi Nisapur olan Boyuk Selcuq imperatorlugu yarandi I Mesud 50 minlik qosun 300 doyus fili ile selcuqlara qarsi cixdi Doyus zamani selcuqlar geri cekildiler Ehali agir vergilere gore Qeznevi doyusculerine komek etmedi 1040 ci il maym 23 de Merv yaxinliginda Dendenekan adli yerde Selcuqlarla Qezneviler arasinda qanli doyus bas verdi Selcuq ordusu milli doyus usulundan istifade ederek qollara ayrildi Bir qol vurusandan sonra geri cekilir onu basqasi evez edirdi Qeznevi ordusunda vurusan 300 oguz turku selcuqlarin terefine kecdi Oguzlar qalib geldiler Merv ve QacarlarMerv qacarlarinin meshur numayendelerinden biri Mehrab xandir I Sah Abbas 1614 cu ilde Mervin hakimi Bektas xan Ustaclini cixardi Sah onu Mehrab xan Qacarla evez etdi Mehrab xan 1623 cu ilde Mervde vefat etdi Mehrab xanin Murtuzaqulu bey Gedaeli bey adli ogullari vardi Murtuzaqulu bey Merv etrafinda dogulmusdu Siyasi yasama qatilmisdi I Sah Abbas evvelce ona sultan sonra xan unvani vermisdi Azerbaycanin beylerbeyi olmusdu Bir muddet Merve ve Meshede basciliq etmisdi Murtuzaqulu xan II Sah Abbas Sefevinin qorcubasisi olmusdu Mehrab xanin ikinci oglu Gedaeli bey Merv yoresinde dunyaya gelmisdi Atasinin yaninda orduda xidmet etmisdi Sonra Devriqin hakimi olmusdu Mehrab xanin Serifxan bey adli qardasi vardi I Sah Abbasa xidmet etmisdi Merv qacarlarinin adli numayendelerinden biri Mehemmedeli beydir Mehemmedeli bey Mervin hakimi olmusdu Nadir sah ondan Mervi alib qayni Kelbeli xan Kosaehmedli Avsara vermisdi Mehemmedeli beyin Sahqulu bey adli oglu vardi Sahqulu bey sahdan xan unvani almisdi Sahqulu xan Nadir sah Qirxli Avsarin hakimiyyeti doneminde 1740 ci ilde Mervin valisi teyin edilmisdi Sahqulu xan Elimehemmed bey adli bir satqinin iftirasina ugramis sahin gozunden dusmusdu Saha satmisdilar ki guya o Mehemmedhesen xan Qovanli Qacarla elbirdir Sah onu yabaya sancib huzuruna getirtmisdi Sarayda onu her gun nesekciler doyur gunahi boynuna almagi teleb edirdiler Merv qacarlarinin sesli numayendelerinden biri de Bayrameli beydir Bayrameli bey Nadir sahin ordusunda qacar qosunun minbasisi idi Sahqulu xanin xeyaneti uze cixanda sah Bayrameli beye emr etmisdi ki Sahqulu xani tutub saraya getirsin Merv qacarlarinin sedali numayendelerinden biri de Mehemmedselim beydir Mehemmedselim bey Sahqulu xanin komekcisi ve butun Turkustan qosunun neseqcibasisi idi IstinadlarMenbeEnver Cingizoglu Qacarlar ve Qacar kendi Baki Susa 2008 334 seh