Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəzərlər (ivr. כוזרים (kuzarim), ərəb. خزر (xazar), yun. Χαζαροι (xazaroy), q.rus Козаре, lat. Gazari, Cosri) – əsasən Şimali Qafqazda və Volqaboyu ərazidə yayılmış, bir çox türk mənşəli xalqların etnogenezinin formalaşmasında iştirak etmiş qədim türk tayfalarından biri.
Tarixi
Müxtəlif tarixlərdə xatırlanan xəzər boyları haqqındakı məlumatlar min ildən artıq bir dövrü əhatə edir və belə böyük zaman kəsiyində onların yayıldığı ərazilərin zaman-zaman dəyişdiyini nəzərə almayan bəzi Orta əsr salnaməçiləri və son iki əsrdə xəzər məsələsi ilə məşğul olan bəzi alimlər müəyən yanlış fikirlər söyləmişlər. Hətta, vaxtilə ayrı-ayrı alimlər xəzər boylarını abxaz, gürcü, erməni (hay), osetin, fin, rus və başqa xalqlara aid etmişlər, ancaq xəzər problemi dərindən öyrənildikcə tarixi gerçəklikdən uzaq olan belə fikirlər gündəlikdən çıxmışdır, lakin xəzərlərin türk olması artıq şübhə doğurmasa da, onların hansı türk dialektində danışması və ilkin yurdu barədə mübahisələr hələ də davam edir.
Xəzər dövləti güclü olduğu dönəmlərdə onun hüdudları indiki adları ilə desək, qərbdə Azov dənizi, Krım və Dnepr çayı, şimalda Kiyev, Kazan şəhəri, şərqdə Volqa çayının şərq sahilləri, cənubda Dağıstan və Qafqaz dağları idi. Bəzi dövrlərdə isə cənubda Azərbaycanın bir çox bölgəsi də Xəzər dövlətinə tabe olmuşdur. Başqa-başqa etnik tərkibli əhalidən ibarət olan belə böyük əraziləri əsrlərlə nəzarət altında saxlamaq olduqca çətin idi, lakin xəzərlərin hərbi manevr bacarığı o qədər qüvvətli idi ki, tabeliyində olmayan xalqlardan da xərac alırdı. Hətta Bizans və Sasanilər kimi imperiyalar da Xəzər xaqanlığına vaxtaşırı xərac verirdi. Təsadüfi deyil ki, Xəzər tarixini tədqiq edən S. S. Boquş hələ keçən əsrin əvvəlində bu sözləri deyirdi: "Xəzərlərin hökmranlığı bir neçə əsr Kaspi və Qara Dənizdən Baltik dənizinə qədər duyulmuşdur" .
Əsrlərlə davam edən Sasani-Bizans müharibələri əsas tranzit yolların Xəzər dövləti ərazisindən keçməsinə səbəb olduğundan İran, Hind və Çindən Avropaya gedən yollara xəzərlər nəzarət edir, İpək yolundan əldə etdikləri çoxlu vergi rüsumundan muzdlu əskərlərdən ibarət böyük ordu saxlaya bilirdilər. Ölkədə çoxlu yaşayış məskəni və şəhərlər salınırdı. Tarixçilər bunların sırasında İtil, Səməndər, Biləncər, Sarkel, Kerç, Suvar, Bulqar, Baqandı və başqa şəhərlərin adını çəkir. Bəzi şəhərlərin adı yazanın dilindən asılı olaraq, fərqli verilir. Məsələn, Tamatarxa (yunan) – Tmutarakan (rus). Bəzən də şəhərin adı yazılan dilə kalka şəklində tərcümə edilir; VIII əsrdən Xanbalık adlanan əvvəlki Saraşen (ağ qala) şəhəri ərəbdilli mənbələrdə al-Bayda (ağ şəhər) kimi verilmişdir.
Xəzər xaqanlığının Xəzər dənizinin quzey-batı yaxasında formalaşması da təsadüfi deyildi. Xəzər dənizi (gölü) tarix boyu türk boylarının əhatəsində olduğundan Oğuz xandan tutmuş, saqa-qamər, manna və alban elbəylərinin, göy-türk və xəzər xaqanlarının, Çingiz və Əmir Teymurun da qurduğu imperiyaların ortasında yerləşirdi. Başqa xalqlardan fərqli olaraq, türk tayfaları min illər boyu bu dənizin başına dönə-dönə fırlanmış, onun hüdudsuz dəniz deyil, böyük göl olduğunu görmüşlər. Bu dəniz-göl əsasən sahilində yaşadığı boyun adı ilə tanınmışdır:
- Kaspi (kaspi boyu)
- Xəzər (xəzər boyu)
- Alban (alban boyu)
- Kimak (kimak boyu)
- Quzğun (quz boyu)
- Bahril-Uz (uz boyu)
- Qurqan (qurqan boyu) və s.
Xəzərlərin özü isə bu dənizi Xəzər deyil, Qurqan adlandırmışdır.
Tarixi mənbələrə görə, gürcü hökmdarı Mirvan (e.ə.167-123) xəzər hücumlarından qorunmaq üçün Dəryal (Dar-yol) keçidində istehkam qurmuşdur. Erməni tarixçisi M. Xorenli (V əsr) yazır ki, II əsrin sonu və III əsrin əvvəllərində (193 və 213-cü illərdə) xəzər və barsil boyları birlikdə Alban ölkəsindən keçib, Ərmən (Ərməniyə) torpaqlarına girdilər. Sasani-Bizans müharibələrində əvvəllər Artsak hökmdarlarına kömək edən xəzərlər III-IV əsrlərdə əsasən Ərmən ərazisində gedən belə savaşlarda daha çox Bizans əsgərlərinə yardım edirdilər və təbii ki, yolları Azərbaycandan keçirdi.
Qərbi Hun imperiyasının tabeliyində olan xəzər boyları Attilanın ölümündən (454) sonra toparlanıb, müstəqil siyasət yeritmək fürsəti əldə etdilər, hətta 457-də yollarındakı sasani qarnizonlarını dağıdıb, İran torpaqlarına endilər və oraları yağmalayaraq, Azərbaycana qayıtdılar. Həmin dönəmdə Kür-Araz bölgələrində möhkəmlənib, İberiya və Ərməniyyə tərəfə basqınlar etdilər.
Bu olaylardan vahiməyə düşən sasanilər hətta Bizansdan yardım istəmək məcburiyətində qalmışdı. Bu dönəmdə Avropanın göbəyində yaranan Avar türk dövləti xəzərləri də öz tabeliyinə almışdı. Xəzərlərin V əsrdə bir müddət Avar dövlətinin tərkibində olması fürsətindən yararlanan sasani şahı Qubad (488-531) onlara qarşı çoxlu istehkamlar inşa etdi. Bəzi mənbələrə görə, guya Dərbəndə qədər belə istehkamlar quruldu.
Xəzər dövlətini quran bəylər Göytürk xaqanları sülaləsindən, aşina soyundan idilər, lakin bütövlükdə xəzərlər Miladdan öncə Urmu gölü hövzəsindən çıxan barsil – boylarından olub, Xəzərin quzeyində məskən salan türklər idi. Xəzərlər müstəqil dövlət qurana qədər Saqat (skit), Hun və Avar türk hökmdarlarına tabe olan boylardan olmuş, zaman-zaman onlarla birlikdə, bəzən də ayrılıqda Alban, İber və Ermən ərazilərinə yürüşlərdə bulunmuşlar.
Attiladan sonra Hun imperiyası ayrı-ayrı hissələrə parçalanır. Bunlardan biri də az müddətdə Avar dövlətinin vassalına çevrilən xəzər toplumu idi. Bu dönəmlərdə Xəzər dənizinin quzey yaxalarındakı xəzər yurdları şərqdə qüdrətli imperiyaya çevrilmiş Göytürk xaqanlığının batı sınırlarını təşkil edirdi və bu səbəbdən xəzər bəyləri ilk çağlarda həmin türk dövlətinin Batıdakı təmsilçisi sifətilə türk-xəzər əlaqələrinin genişlənməsinə, onların dövlətçilik gələnəyindən bəhrələnməyə çalışırdılar. Xəzər toplumunu yönətən bəylərin istəyi yalnız 558-ci ildən sonrakı illərdə gerçəkləşməyə başladı. Nüvəsini xəzər toplumunun təşkil etdiyi mərkəzləşmə ilə başlanan bölgə bəylərinin birləşməsi nəticəsində dövlət qurumları tədricən ərsəyə gəldi, 630-cu ildə Göytürk imperiyasının süqutundan sonra bugünkü güney Rusiya çöllərində yeni qüdrətli bir Xəzər xaqanlığı doğuldu.
Xəzərlərin ətrafında birləşən türk boylarının bir qismi Xəzərin güney və batı yaxaları ilə yuxarı qalxanlar, bir qismi də saqat, hun və avarlardan qalan tayfalar idi: qamər, kabar, kedar, gögər, aqaçəri, hun, ağ hun, qara hun, haylanturk, saraqur, utiqur, kutriqur, bulqar, savir və s. Yəhudi dinini qəbul etmiş Xəzər xaqanı İosif isə yazdığı məktubda xəzərlərə daha yaxın qohum soy saydığı yalnız on boyun adını çəkir, məktubda bunlardan ikisinin adı tam oxunmur:
Uqur, Turis, Avar, Uquz, Biz.l, T.r.na, Xazar, Yanur, Bulqar, Savir
— С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 7.
Orduda muzdlu əskərlərdən də istifadə edən xəzərlər mahir döyüşçülər idi. Savaşlarda Böyük Xaqan heç vaxt iştirak etməzdi, döyüşə gedən qoşunun başında şad titulu olan xaqanın oğlu ya da yabgu, eltəbər, tudun kimi yüksək dövlət məmuru, bölgə bəyləri, hakim sülalədən olanlar dururdu. Böyük müharibələr vaxtı isə komandan Xaqan bəy olurdu. Tarixi mənbələrdə deyilir ki, savaşda məğlub olub qayıdanları, xüsusilə Xaqan bəyi böyük cəza gözləyirdi, Böyük Xaqan onun var-dövlətini yağmaladır, özünü də ailəsi ilə birlikdə ictimaiyət qarşısında rüsvay edir, bəzən ölümünə də fitva verirdi.
Sasani-Xəzər münasibətlərində xəzər ordusu zaman-zaman dəyişən mövqe tutmuşdur. Xəzərlərə qarşı farslar davamlı olaraq digər Qafqaz xalqlarından bacarıqla istifadə edirdilər. Ərsaq sülaləsi dövründə daha çox Bizansa qarşı birgə vuruşan xəzərlər, sasani sülaləsi vaxtında əksər hallarda Bizansın müttəfiqi kimi çıxış edirdi. Bu siyasət xəzərlərin Güney və Quzey Azərbaycandakı maraqlarına uyğun qurulur, Azərbaycanda nüfuz dairəsini artırmaq istəyənlərə qarşı olurdu. Məhz, Bizans-Xəzər ittifaqı sasani dövlətini çökdürüb, 627-ci ildə birdəfəlik məhv etdi, bundan sonra özünə gələ bilməyən sasanilər bir neçə il sonra isə islam ordularının tapdağı altına düşdülər.
Xəzər-ərəb qarşıdurması 652-ci ildən başalndı. Xilafətlə eyni dönəmdə qüdrətli dövlətə çevrilən Xəzərin əsas maraq dairələri Avropaya yönəlsə də, hələ bir neçə əsr Azərbaycanda ərəb-xəzər savaşları səngimədi, gah ərəb əskərləri Dərbəndə, Biləncəriyə qədər qalxdı, gah da xəzər döyüşçüləri Ərdəbilə, Mosula, Ərmənə qədər endi. Tarixi mənbələrdə deyilir ki, xəzər xaqanının oğlu Barcil 730-cu ildə Ərdəbili tutur, Azərbaycan – Ərməniyyə hakimi Cərrahı və müsəlman əskərləri öldürür. Bundan sonra Albaniya bölgələrində müxtəlif dəstələrə ayrıldıqlarından ərəblərin əks-hücumu başarılı olur, hətta Barcil Muğanda əsir düşmək təhlükəsi qarşısında qalır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Barcilin bu yürüş marşrutunu şərh edən bəzi xəzərşünaslar Güney Azərbaycanı deyil, yalnız Quzey Azərbaycanı göstərirlər. Məsələn, xəzərlərə aid br neçə kitab yazmış arxeoloq-tarixçi S. A. Pletneva İosif xaqanın ilə yazılmış məktubundakı D.ralan və Ar.d.vil şəklində verilən yer adlarından birinin Dəryal keçidi, digərinin isə guya Qafqaz Albaniyası ərazisində yerləşən Ardebil olduğunu yazır . Xəzərlər quzeydə qurduqları imperiyanın sınırları içinə çəkiləndən sonra da Güney Azərbaycan əhalisi bir müddət ərəblərə qarşu vuruşdu. Yalnız Babək öləndən sonra Azərbaycanda ərəb ekspansiyası başa çatdı.
Xəzər dövləti X əsrin ortalarından artıq son illərini yaşayırdı. Xəzər dənizinin o biri başındakı türk toplumu içində yaranmaqda olan yeni Səlcuq hegemonluğu Xəzərin bu başındakı türk dövlətinin mövcud uluslararası hərbi-diplomatik rolunun əhəmiyətini azaldırdı. Yuxarıda rus knyazları güclənib, Xəzər bölgələrinə vaxtaşırı hücumlar edir, doğudan axınla gələn kuman-qıpçaq boylarının təzyiqi güclənir, hakimiyətdə bir-birinə qarşı, əhalidə isə hakimiyətə qarşı artan narazılıqlar da öz nəticəsini verirdi.
Xəzərlər artıq yeni minilliyə dövlətsiz keçdilər. Xəzər imperiyasından geniş ərazilərdə qalan türk boylarından bəziləri yeni gələn kuman-kəngər-qıpçaq soydaşlarına qarışdı, dillərinə yeni qıpçaq elementləri daxil oldu. Eyni boydan bəziləri aralı düşüb uzaqda, bəziləri də bir-birinə yaxın bölgələrdə qaldı. Xəzər toplumundakı xristian qaqauz boyu Moldova və Polşada, müsəlman , qaraçay-balkar boyları Xəzər dövlətinin tərkibindəki qafqazdilli (çeçen-inquş, abxaz, avar, lak, dargin, kabardin, adıq, çərkəz və s.) və irandilli (osetin) qonşuları ilə yanaşı Xəzər-Azaq-Qara dəniz arasında, Şimali Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşayır. Yəhudi xəzərlərin bir qismi Krımda qaldı və bura XI-XVI əsrlər boyu İtaliyada Xazariya//Qazariya kimi tanındı. Onların bir qismi də indi karay (karaim) adı ilə Polşa və Litvada yaşayır. Yəhudi xəzərlərin bir hissəsi Azərbaycanın quzey bölgələrinə qayıtdı. Aral ətrafı bölgələrdə oturan və xəzər türkmənləri kimi tanına boyun başçısı Yabğunun soyundan törəyənlər də Səlcuq imperiyasını qurdular. Xəzər toponimi Azərbaycandan Anadoluya qədər yayılmışdır. Türkiyədə bunların çoxu yeni adlarla əvəz olunsa da, bəziləri hələ də qalır:
- Vanda – Xazara (Qaraboyun), Xazar (Kırkcalı)
- Trabzonda – Xəzərqrad (İki dərə)
- Qarsda – Kiçik Xəzriyan (Kiçik Sütlücə)
- Kayseri və Bingöldə – Xəzər-şah,
- Elazığda – Xazar (Plyajköy), Xazar gölü
Xəzərlərin ilkin vətənin hara olması da elmdə mübahisəli olaraq qalmaqdadır. VI əsrdə bu yurdun Skitiya olduğunu, yəni Xəzər dövlətinin ərazisini göstərir. Bizans tarixçisi isə xəzərlərin böyük xalq olduğunu və onların Berziliya ölkəsindən çıxdığını deyir.
Nikiforun dediyi Berziliyanın Dağıstandan yuxarıda olması mümkündür, çünki oralarda xəzərlərə ən yaxın barsil türk tayfaları yaşamışdır, lakin bura hər iki boyun ilkin ata yurdu yox, ikinci ata yurdu ola bilər. Doğrudur, bəzi tarixi qaynaqlar barsilləri hun və bulqar boyları içində verir, lakin Moisey Xorenli xəzər – barsil birləşməsindən danışır.
Xəzərlər və Azərbaycan türkləri
Xəzərlərin Şimali Qafqaza nə vaxt gəlmələri haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. İlk dəfə tarixçi Movses Xorenlinin "Ermənistan tarixi" əsərində 3-cü əsrin 1-ci yarısında Dərbənd keçidindən keçərək Qafqaz Albaniyasına hücumları, habelə alban tarixçisi Movses Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində Sasani hökmdarı II Şapurun dövründə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar adları çəkilir. Xəzərlər dəfələrlə Sasanilərin və Bizansın tabeliyində olan Cənubi Qafqaz torpaqlarına hərbi yürüyüşlər etmiş, onların müəyyən bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdır. Mənbələrin məlumatına görə, Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvan 10 min xəzər ailəsini Azərbaycana köçürtmüşdü. 6-cı əsrin son rübündən Xəzərlər Türk xaqanlığının tərkibinə daxil oldular. 7-ci əsrin 20-ci illərinin sonunda İran-Bizans müharibələrində Bizansın müttəfiqi kimi Cənubi Qafqaza yürüş etmiş türk qoşununun əsas hərbi qüvvəsini Xəzərlər təşkil edirdi.
7-ci əsrin ortalarında Qərbi Türk xaqanlığının süqutundan sonra Aşina türk nəslinin başçılıq etdiyi xəzər tayfa birliyi Cənub-Şərqi Avropa çöllərində erkən feodal dövləti olan müstəqil Xəzər xaqanlığının əsasını qoydu. Bu dövrdən Cənubi Qafqaz, xüsusilə Azərbaycan uğrunda təqribən yüz ildən çox davam edən xəzər-ərəb müharibələri başlandı. Azərbaycan torpaqları dəfələrlə əldən-ələ keçdi. Ərəb canişinləri əsir alınmış Xəzərləri ailələri ilə birlikdə Azərbaycanda yerləşdirirdilər. 965-ci ildə Kiyev knyazı Svyatoslavın Xəzərin paytaxtı İtili dağıtması və oğuzların hücumu Xəzər xaqanlığını zəiflətdi və onun süqutuna səbəb oldu. Xəzərlərin əsas məşğuliyyətləri köçəri maldarlıq idi. 8-ci əsrdən əhalinin bir hissəsi oturaq həyata keçərək, əkinçilik və bağçılıqla məşğul oldu. Xəzər xaqanlığı dağıldıqdan sonra Xəzərlər müxtəlif türk xalqları ilə qaynayıb-qarışdılar. Xəzər dənizinin adı Xəzərlərlə əlaqədardır. Ordubad rayonundakı Xəzəryurd dağ adından görünür ki, Xəzər ailələri bu bölgədə də yaşamışlar.
Azərbaycan türklərinin etnogenezində və Azərbaycan dilinin (Azərbaycan türkcəsinin) formalaşmasında xəzərlərin böyük rolu olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, dilçi Elbrus Əzizov müasir Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərinin yaranmasını xəzərlərlə bağlamışdır. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq xəzərlər Şimali Qafqazdan mütəmadi olaraq Qafqaz Albaniyası ərazisinə yürüşlər edirlər. VIII-IX əsrlərdə Xəzər-ərəb müharibələrinin əksəriyyəti də məhz Azərbaycan ərazisində baş vermişdi. Bunların nəticəsində xəzərlərin bir hissəsi tədricən Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdır. Azərbaycanda (Füzuli rayonu), (Ordubad rayonu), Xəzər-yaylaq (Lerik rayonu) toponimləri xəzər etnonimini saxlamışdır. qeyd edir ki, Azərbaycandakı , Ulaşlı, Kəbirli, Qaraçorlu və b. toponimlər xəzərlərin tərnə, kulas, kəbər və karaçor tayfalarının məskunlaşdığı yerlərdir.
XX əsrin ortalarında xəzərlər haqqında Təbərinin məlumatını şərh edən akademik B. Dorn yazır: "İslamdan öncə Xəzər Dərbəndi ifadəsi Azərbaycanın güneyində Rey ilə İrak arasındakı şəhəri bildirir" Təbəriyə görə, xəzərlərlə vuruşan Xosrov Ənuşirəvan onlardan 10 minini Azərbaycanda yerləşdirdi. VI əsrin ikinci yarısındakı olaylardan bəhs edən əl-Bəlazuri hələ Ənuşirəvanın (531-579) vaxtında "xəzər axınının Dineverə qədər uzandığını, Cürzan və Erranın bu dönəmdə xəzərlərin əlində olduğunu" söyləyir və məhz bu sasani şahının xəzərlərlə qohumluq əlaqəsi qurmağa cəhd etdiyini deyir .
Xilafət orduları ilə VII əsrin ortalarında qarşılaşan xəzərlərin xeyli hissəsi əvvəl Kürdən yuxarı, sonralar isə Dərbənddən yuxarı çəkilməli oldu. Lakin İslam dövründə də onlar Azərbaycanı tam tərk etmədilər. Xəzər-ərəb qarşıdurması başlayanda Arazdan yuxarı bir sıra bölgələr və Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərə tabe idi. Əl-Bəlazuri qeyd edir ki, Böyük Boğa vaxtında Şamxor şəhəri yenidən quruldu və buraya xəzər əhalisi yerləşdi Qəbələni Xəzər adlandıran həmin tarixçi qeyd edir ki, 737-ci ildə də Mirvan 40 min xəzəri Samur-Şabran arasında yerləşdirdi. Bəzi türk boylarının xəzərləri sabir adlandırması (əl-Məsudi) faktını da nəzərə aldıqda və o dönəmdə Aran-Şirvan bölgəsində 100 min sabir ailəsinin (yarım milyon xəzər) yaşadığını xatırladıqda , onda bugünkü Azərbaycan türklərinin formalaşmasında xəzər faktorunun önəmin aydın olur.
Xəzər tarixində qədimə endikcə onların Azərbaycanla bağlılığı artır. Xəzərlərin Azərbaycandan şimala getməsini arxeoloji dəlilər də təsdiqləyir. Arxeoloqların Dağıstanda apardıqları tədqiqatlar göstərir ki, əvvəllər burada olmayan yeni tipli maddi mədəniyyət növü Miladdan öncəki minillikdə, əsasən VII – IV əsrlərdəki bəzi silah növləri, lüləyli su dolçası, atçılıqla bağlı fərqli nəsnələr nümunəsi Cənubi Qafqazdan gətirilmişdir . Xəzər arxeoloji mədəniyyətinin tədqiqatçısı S. A. Pletneva yazır ki, Aktaş çayının qolu Yarıksu kənarında salınmış Azar (Xazar)-qala m.ö II – m.s IX əsrlər boyu fasiləsiz mədəniyyət qatları ilə seçilir .
Ərəblərin Azərbaycana ayaq açdığı ilk çağlarda "Araz qırağındakı Beyləqanda bir kəndlinin xəzər dilində səlis danışması" (əl-Kufi) faktı xəzərlərin danışdığı dilin o dövrdə xalq arasında geniş yayıldığını göstərir. "Kartli tarixi" abidəsi həmin çağda Tiflisdə danışılan dillər sırasında xəzərlərin dilini (xazaruli) də qeyd edir . Bu deyilənlər "Azərbaycan və tabeliyindəki bölgələr xəzər məmləkətidir" (Təbəri) fikrinə haqq qazandırır və xəzərlərin ilkin ata yurdunu məhz Azərbaycanda axtarmağa istiqamət verir. Maraqlıdır ki, İosif xaqan Xəzər dənizinin adını Xəzər deyil, bu dənizin güney sahilində yaşayan boyların adı ilə Qurqan adlandırır. Bu da göstərir ki, xəzərlər quzeyə saqa boyları ilə və onlardan bir neçə əsr sonra Güney Azərbaycandan getmişlər. Burada xəzər adının azər şəklində işlənən variantı da köməyə gəlir.
Qədim azər boyları içində yaranan bu iki dialekt fərqi hər hansı bir etnonimlə də fərqləndirilə bilərdi. Görünür, "xəzərlər türkməndir" deməsi məhz bu fərqi bildirir. Bu gün Azərbaycan dili ilə türkmən dili arasında olan həmin fərq aydın görünür. Hətta, Azərbaycan sözünün bu dillərdə tələffüz forması da qədim dialekt fərqini ortaya qoyur. Hələ neçə əsr əvvəl türkmən şairi "Oğuznamə" əsərində deyirdi:
Ki andan sonq Irak, Şirvan-Şamakqa,
Taki Xəzərbeçan, Arzılum yakqa...
Ki andan sonq barıp Eyranı aldı,
Irak, Xəzərbeçan, Teyrannı aldı.
"Koroğlu" dastanının türkmən variantında Qöroqlı (Koroğlu) bir boyda özünü xəzirbeycanlı ("azərbaycanlı") kimi təqdim edir. Həmin boyda belə cümlələr vardır:
"-Menin, aslı kərim xəzirbeycanlı"
"-Ay, xəzirbeycanlı sövdaqər, sen yaqşı qeldin . . ."
Azərbaycan əhalisinin azər dilində danışdığını qeyd edən ərəb-fars mənbələrinə və Azari bölgəsini m.ö. VIII əsrdə Urmu gölü ilə Kərkük arasında göstərən asur qaynağına əsaslanıb, xəzərlərin ilkin Ata yurdunun Azari ilə bitişik olan qədim Bars bölgəsi olduğu qeyd edilir.Assur, Urartu yazılarında Parsua // Barşua şəklində verilən həmin bölgə Manna çarlığının tərkibində idi və burdan çıxıb, Quzey Azərbaycana, oradan da Quzey Qafqaza gedən barsil – xazar boyları burada ikinci Barsil – Xəzər ata yurdunu salmış, bu yeni yurdda min il sonra digər soydaşlarını toparlayıb, qüdrətli Xəzər imperiyasını qurmuşlar.
İstinadlar
- "Encyclopedia Britannica – Khazar". 2015-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- С.С.Богушь. История царства Херсонеса Tаврийского. С.Пет. 1806, səh 278
- F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 38 – 42
- С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 8
- Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 175.
- Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. 2002. səh. 202.
- Б.Дорн. Известия о хазарах восточного историка Tабари. "Журн.Mин.Н.П.", ч.XLIII, №78, səh 13
- Ş.Kuzgun. Hazar ve Karay türkleri. Ankara, 1993, səh 53
- В.В.Бартольд, Сочинения, V т. M., 1968, səh 599
- A.Z.Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine giriş.(3 baskı), İstanbul, 1981, səh 171
- История Дагестана. I т. M. 1967, səh 86-89, 94-95
- С.А.Плетнева. Хазары. M. 1976, səh 29
- Картлис Цховреба. I т. Tбилиси, 1955, səh 16
- А.П.Новосельцев. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. M. 1990, səh 79
- Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 165
- Гер-оглы. Туркменский героический эпос. М.1983, səh 166
- Ciovanni B. Lanfranchi and Simo Parola. The Correspondence of Sarqon II, Part II. (State Archives of Assyria. v. V, Helsinki Un.Press, 1990, səh 166
- F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 38
- S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1993
- F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, 2006, II nəşri, səh 36 – 38
Ədəbiyyat
- Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- E.İ.Əzizov-Azərbaycan dialektlərinin etnik tərkibinə dair,Bakı,1983
- Q.Qeybullayev-Azərbaycan toponimikası,Bakı,1986
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xezerler ivr כוזרים kuzarim ereb خزر xazar yun Xazaroi xazaroy q rus Kozare lat Gazari Cosri esasen Simali Qafqazda ve Volqaboyu erazide yayilmis bir cox turk menseli xalqlarin etnogenezinin formalasmasinda istirak etmis qedim turk tayfalarindan biri TarixiMuxtelif tarixlerde xatirlanan xezer boylari haqqindaki melumatlar min ilden artiq bir dovru ehate edir ve bele boyuk zaman kesiyinde onlarin yayildigi erazilerin zaman zaman deyisdiyini nezere almayan bezi Orta esr salnamecileri ve son iki esrde xezer meselesi ile mesgul olan bezi alimler mueyen yanlis fikirler soylemisler Hetta vaxtile ayri ayri alimler xezer boylarini abxaz gurcu ermeni hay osetin fin rus ve basqa xalqlara aid etmisler ancaq xezer problemi derinden oyrenildikce tarixi gerceklikden uzaq olan bele fikirler gundelikden cixmisdir lakin xezerlerin turk olmasi artiq subhe dogurmasa da onlarin hansi turk dialektinde danismasi ve ilkin yurdu barede mubahiseler hele de davam edir Xezer dovleti guclu oldugu donemlerde onun hududlari indiki adlari ile desek qerbde Azov denizi Krim ve Dnepr cayi simalda Kiyev Kazan seheri serqde Volqa cayinin serq sahilleri cenubda Dagistan ve Qafqaz daglari idi Bezi dovrlerde ise cenubda Azerbaycanin bir cox bolgesi de Xezer dovletine tabe olmusdur Basqa basqa etnik terkibli ehaliden ibaret olan bele boyuk erazileri esrlerle nezaret altinda saxlamaq olduqca cetin idi lakin xezerlerin herbi manevr bacarigi o qeder quvvetli idi ki tabeliyinde olmayan xalqlardan da xerac alirdi Hetta Bizans ve Sasaniler kimi imperiyalar da Xezer xaqanligina vaxtasiri xerac verirdi Tesadufi deyil ki Xezer tarixini tedqiq eden S S Boqus hele kecen esrin evvelinde bu sozleri deyirdi Xezerlerin hokmranligi bir nece esr Kaspi ve Qara Denizden Baltik denizine qeder duyulmusdur Esrlerle davam eden Sasani Bizans muharibeleri esas tranzit yollarin Xezer dovleti erazisinden kecmesine sebeb oldugundan Iran Hind ve Cinden Avropaya geden yollara xezerler nezaret edir Ipek yolundan elde etdikleri coxlu vergi rusumundan muzdlu eskerlerden ibaret boyuk ordu saxlaya bilirdiler Olkede coxlu yasayis meskeni ve seherler salinirdi Tarixciler bunlarin sirasinda Itil Semender Bilencer Sarkel Kerc Suvar Bulqar Baqandi ve basqa seherlerin adini cekir Bezi seherlerin adi yazanin dilinden asili olaraq ferqli verilir Meselen Tamatarxa yunan Tmutarakan rus Bezen de seherin adi yazilan dile kalka seklinde tercume edilir VIII esrden Xanbalik adlanan evvelki Sarasen ag qala seheri erebdilli menbelerde al Bayda ag seher kimi verilmisdir Xezer xaqanliginin Xezer denizinin quzey bati yaxasinda formalasmasi da tesadufi deyildi Xezer denizi golu tarix boyu turk boylarinin ehatesinde oldugundan Oguz xandan tutmus saqa qamer manna ve alban elbeylerinin goy turk ve xezer xaqanlarinin Cingiz ve Emir Teymurun da qurdugu imperiyalarin ortasinda yerlesirdi Basqa xalqlardan ferqli olaraq turk tayfalari min iller boyu bu denizin basina done done firlanmis onun hududsuz deniz deyil boyuk gol oldugunu gormusler Bu deniz gol esasen sahilinde yasadigi boyun adi ile taninmisdir Kaspi kaspi boyu Xezer xezer boyu Alban alban boyu Kimak kimak boyu Quzgun quz boyu Bahril Uz uz boyu Qurqan qurqan boyu ve s Xezerlerin ozu ise bu denizi Xezer deyil Qurqan adlandirmisdir Tarixi menbelere gore gurcu hokmdari Mirvan e e 167 123 xezer hucumlarindan qorunmaq ucun Deryal Dar yol kecidinde istehkam qurmusdur Ermeni tarixcisi M Xorenli V esr yazir ki II esrin sonu ve III esrin evvellerinde 193 ve 213 cu illerde xezer ve barsil boylari birlikde Alban olkesinden kecib Ermen Ermeniye torpaqlarina girdiler Sasani Bizans muharibelerinde evveller Artsak hokmdarlarina komek eden xezerler III IV esrlerde esasen Ermen erazisinde geden bele savaslarda daha cox Bizans esgerlerine yardim edirdiler ve tebii ki yollari Azerbaycandan kecirdi Qerbi Hun imperiyasinin tabeliyinde olan xezer boylari Attilanin olumunden 454 sonra toparlanib musteqil siyaset yeritmek furseti elde etdiler hetta 457 de yollarindaki sasani qarnizonlarini dagidib Iran torpaqlarina endiler ve oralari yagmalayaraq Azerbaycana qayitdilar Hemin donemde Kur Araz bolgelerinde mohkemlenib Iberiya ve Ermeniyye terefe basqinlar etdiler Bu olaylardan vahimeye dusen sasaniler hetta Bizansdan yardim istemek mecburiyetinde qalmisdi Bu donemde Avropanin gobeyinde yaranan Avar turk dovleti xezerleri de oz tabeliyine almisdi Xezerlerin V esrde bir muddet Avar dovletinin terkibinde olmasi fursetinden yararlanan sasani sahi Qubad 488 531 onlara qarsi coxlu istehkamlar insa etdi Bezi menbelere gore guya Derbende qeder bele istehkamlar quruldu Xezer dovletini quran beyler Goyturk xaqanlari sulalesinden asina soyundan idiler lakin butovlukde xezerler Miladdan once Urmu golu hovzesinden cixan barsil boylarindan olub Xezerin quzeyinde mesken salan turkler idi Xezerler musteqil dovlet qurana qeder Saqat skit Hun ve Avar turk hokmdarlarina tabe olan boylardan olmus zaman zaman onlarla birlikde bezen de ayriliqda Alban Iber ve Ermen erazilerine yuruslerde bulunmuslar Attiladan sonra Hun imperiyasi ayri ayri hisselere parcalanir Bunlardan biri de az muddetde Avar dovletinin vassalina cevrilen xezer toplumu idi Bu donemlerde Xezer denizinin quzey yaxalarindaki xezer yurdlari serqde qudretli imperiyaya cevrilmis Goyturk xaqanliginin bati sinirlarini teskil edirdi ve bu sebebden xezer beyleri ilk caglarda hemin turk dovletinin Batidaki temsilcisi sifetile turk xezer elaqelerinin genislenmesine onlarin dovletcilik geleneyinden behrelenmeye calisirdilar Xezer toplumunu yoneten beylerin isteyi yalniz 558 ci ilden sonraki illerde gerceklesmeye basladi Nuvesini xezer toplumunun teskil etdiyi merkezlesme ile baslanan bolge beylerinin birlesmesi neticesinde dovlet qurumlari tedricen erseye geldi 630 cu ilde Goyturk imperiyasinin suqutundan sonra bugunku guney Rusiya collerinde yeni qudretli bir Xezer xaqanligi doguldu Xezerlerin etrafinda birlesen turk boylarinin bir qismi Xezerin guney ve bati yaxalari ile yuxari qalxanlar bir qismi de saqat hun ve avarlardan qalan tayfalar idi qamer kabar kedar goger aqaceri hun ag hun qara hun haylanturk saraqur utiqur kutriqur bulqar savir ve s Yehudi dinini qebul etmis Xezer xaqani Iosif ise yazdigi mektubda xezerlere daha yaxin qohum soy saydigi yalniz on boyun adini cekir mektubda bunlardan ikisinin adi tam oxunmur Uqur Turis Avar Uquz Biz l T r na Xazar Yanur Bulqar Savir S A Pletneva Hazary M 1976 seh 7 Orduda muzdlu eskerlerden de istifade eden xezerler mahir doyusculer idi Savaslarda Boyuk Xaqan hec vaxt istirak etmezdi doyuse geden qosunun basinda sad titulu olan xaqanin oglu ya da yabgu elteber tudun kimi yuksek dovlet memuru bolge beyleri hakim sulaleden olanlar dururdu Boyuk muharibeler vaxti ise komandan Xaqan bey olurdu Tarixi menbelerde deyilir ki savasda meglub olub qayidanlari xususile Xaqan beyi boyuk ceza gozleyirdi Boyuk Xaqan onun var dovletini yagmaladir ozunu de ailesi ile birlikde ictimaiyet qarsisinda rusvay edir bezen olumune de fitva verirdi Sasani Xezer munasibetlerinde xezer ordusu zaman zaman deyisen movqe tutmusdur Xezerlere qarsi farslar davamli olaraq diger Qafqaz xalqlarindan bacariqla istifade edirdiler Ersaq sulalesi dovrunde daha cox Bizansa qarsi birge vurusan xezerler sasani sulalesi vaxtinda ekser hallarda Bizansin muttefiqi kimi cixis edirdi Bu siyaset xezerlerin Guney ve Quzey Azerbaycandaki maraqlarina uygun qurulur Azerbaycanda nufuz dairesini artirmaq isteyenlere qarsi olurdu Mehz Bizans Xezer ittifaqi sasani dovletini cokdurub 627 ci ilde birdefelik mehv etdi bundan sonra ozune gele bilmeyen sasaniler bir nece il sonra ise islam ordularinin tapdagi altina dusduler Xezer ereb qarsidurmasi 652 ci ilden basalndi Xilafetle eyni donemde qudretli dovlete cevrilen Xezerin esas maraq daireleri Avropaya yonelse de hele bir nece esr Azerbaycanda ereb xezer savaslari sengimedi gah ereb eskerleri Derbende Bilenceriye qeder qalxdi gah da xezer doyusculeri Erdebile Mosula Ermene qeder endi Tarixi menbelerde deyilir ki xezer xaqaninin oglu Barcil 730 cu ilde Erdebili tutur Azerbaycan Ermeniyye hakimi Cerrahi ve muselman eskerleri oldurur Bundan sonra Albaniya bolgelerinde muxtelif destelere ayrildiqlarindan ereblerin eks hucumu basarili olur hetta Barcil Muganda esir dusmek tehlukesi qarsisinda qalir Yeri gelmisken qeyd edek ki Barcilin bu yurus marsrutunu serh eden bezi xezersunaslar Guney Azerbaycani deyil yalniz Quzey Azerbaycani gosterirler Meselen xezerlere aid br nece kitab yazmis arxeoloq tarixci S A Pletneva Iosif xaqanin ile yazilmis mektubundaki D ralan ve Ar d vil seklinde verilen yer adlarindan birinin Deryal kecidi digerinin ise guya Qafqaz Albaniyasi erazisinde yerlesen Ardebil oldugunu yazir Xezerler quzeyde qurduqlari imperiyanin sinirlari icine cekilenden sonra da Guney Azerbaycan ehalisi bir muddet ereblere qarsu vurusdu Yalniz Babek olenden sonra Azerbaycanda ereb ekspansiyasi basa catdi Xezer dovleti X esrin ortalarindan artiq son illerini yasayirdi Xezer denizinin o biri basindaki turk toplumu icinde yaranmaqda olan yeni Selcuq hegemonlugu Xezerin bu basindaki turk dovletinin movcud uluslararasi herbi diplomatik rolunun ehemiyetini azaldirdi Yuxarida rus knyazlari guclenib Xezer bolgelerine vaxtasiri hucumlar edir dogudan axinla gelen kuman qipcaq boylarinin tezyiqi guclenir hakimiyetde bir birine qarsi ehalide ise hakimiyete qarsi artan naraziliqlar da oz neticesini verirdi Xezerler artiq yeni minilliye dovletsiz kecdiler Xezer imperiyasindan genis erazilerde qalan turk boylarindan bezileri yeni gelen kuman kenger qipcaq soydaslarina qarisdi dillerine yeni qipcaq elementleri daxil oldu Eyni boydan bezileri arali dusub uzaqda bezileri de bir birine yaxin bolgelerde qaldi Xezer toplumundaki xristian qaqauz boyu Moldova ve Polsada muselman qaracay balkar boylari Xezer dovletinin terkibindeki qafqazdilli cecen inqus abxaz avar lak dargin kabardin adiq cerkez ve s ve irandilli osetin qonsulari ile yanasi Xezer Azaq Qara deniz arasinda Simali Qafqaz daglarinin eteklerinde yasayir Yehudi xezerlerin bir qismi Krimda qaldi ve bura XI XVI esrler boyu Italiyada Xazariya Qazariya kimi tanindi Onlarin bir qismi de indi karay karaim adi ile Polsa ve Litvada yasayir Yehudi xezerlerin bir hissesi Azerbaycanin quzey bolgelerine qayitdi Aral etrafi bolgelerde oturan ve xezer turkmenleri kimi tanina boyun bascisi Yabgunun soyundan toreyenler de Selcuq imperiyasini qurdular Xezer toponimi Azerbaycandan Anadoluya qeder yayilmisdir Turkiyede bunlarin coxu yeni adlarla evez olunsa da bezileri hele de qalir Vanda Xazara Qaraboyun Xazar Kirkcali Trabzonda Xezerqrad Iki dere Qarsda Kicik Xezriyan Kicik Sutluce Kayseri ve Bingolde Xezer sah Elazigda Xazar Plyajkoy Xazar golu Xezerlerin ilkin vetenin hara olmasi da elmde mubahiseli olaraq qalmaqdadir VI esrde bu yurdun Skitiya oldugunu yeni Xezer dovletinin erazisini gosterir Bizans tarixcisi ise xezerlerin boyuk xalq oldugunu ve onlarin Berziliya olkesinden cixdigini deyir Nikiforun dediyi Berziliyanin Dagistandan yuxarida olmasi mumkundur cunki oralarda xezerlere en yaxin barsil turk tayfalari yasamisdir lakin bura her iki boyun ilkin ata yurdu yox ikinci ata yurdu ola biler Dogrudur bezi tarixi qaynaqlar barsilleri hun ve bulqar boylari icinde verir lakin Moisey Xorenli xezer barsil birlesmesinden danisir Xezerler ve Azerbaycan turkleriXezerlerin Simali Qafqaza ne vaxt gelmeleri haqqinda muxtelif mulahizeler movcuddur Ilk defe tarixci Movses Xorenlinin Ermenistan tarixi eserinde 3 cu esrin 1 ci yarisinda Derbend kecidinden kecerek Qafqaz Albaniyasina hucumlari habele alban tarixcisi Movses Kalankatlinin Alban tarixi eserinde Sasani hokmdari II Sapurun dovrunde bas vermis hadiselerle elaqedar adlari cekilir Xezerler defelerle Sasanilerin ve Bizansin tabeliyinde olan Cenubi Qafqaz torpaqlarina herbi yuruyusler etmis onlarin mueyyen bir hissesi Azerbaycan erazisinde meskunlasmisdir Menbelerin melumatina gore Sasani hokmdari Xosrov Enusirevan 10 min xezer ailesini Azerbaycana kocurtmusdu 6 ci esrin son rubunden Xezerler Turk xaqanliginin terkibine daxil oldular 7 ci esrin 20 ci illerinin sonunda Iran Bizans muharibelerinde Bizansin muttefiqi kimi Cenubi Qafqaza yurus etmis turk qosununun esas herbi quvvesini Xezerler teskil edirdi 7 ci esrin ortalarinda Qerbi Turk xaqanliginin suqutundan sonra Asina turk neslinin basciliq etdiyi xezer tayfa birliyi Cenub Serqi Avropa collerinde erken feodal dovleti olan musteqil Xezer xaqanliginin esasini qoydu Bu dovrden Cenubi Qafqaz xususile Azerbaycan ugrunda teqriben yuz ilden cox davam eden xezer ereb muharibeleri baslandi Azerbaycan torpaqlari defelerle elden ele kecdi Ereb canisinleri esir alinmis Xezerleri aileleri ile birlikde Azerbaycanda yerlesdirirdiler 965 ci ilde Kiyev knyazi Svyatoslavin Xezerin paytaxti Itili dagitmasi ve oguzlarin hucumu Xezer xaqanligini zeifletdi ve onun suqutuna sebeb oldu Xezerlerin esas mesguliyyetleri koceri maldarliq idi 8 ci esrden ehalinin bir hissesi oturaq heyata kecerek ekincilik ve bagciliqla mesgul oldu Xezer xaqanligi dagildiqdan sonra Xezerler muxtelif turk xalqlari ile qaynayib qarisdilar Xezer denizinin adi Xezerlerle elaqedardir Ordubad rayonundaki Xezeryurd dag adindan gorunur ki Xezer aileleri bu bolgede de yasamislar Azerbaycan turklerinin etnogenezinde ve Azerbaycan dilinin Azerbaycan turkcesinin formalasmasinda xezerlerin boyuk rolu olmusdur Tesadufi deyil ki dilci Elbrus Ezizov muasir Azerbaycan dilinin bezi dialektlerinin yaranmasini xezerlerle baglamisdir Eramizin ilk esrlerinden baslayaraq xezerler Simali Qafqazdan mutemadi olaraq Qafqaz Albaniyasi erazisine yurusler edirler VIII IX esrlerde Xezer ereb muharibelerinin ekseriyyeti de mehz Azerbaycan erazisinde bas vermisdi Bunlarin neticesinde xezerlerin bir hissesi tedricen Azerbaycan erazisinde meskunlasmisdir Azerbaycanda Fuzuli rayonu Ordubad rayonu Xezer yaylaq Lerik rayonu toponimleri xezer etnonimini saxlamisdir qeyd edir ki Azerbaycandaki Ulasli Kebirli Qaracorlu ve b toponimler xezerlerin terne kulas keber ve karacor tayfalarinin meskunlasdigi yerlerdir XX esrin ortalarinda xezerler haqqinda Teberinin melumatini serh eden akademik B Dorn yazir Islamdan onceXezer Derbendiifadesi Azerbaycanin guneyinde Rey ile Irak arasindaki seheri bildirir Teberiye gore xezerlerle vurusan Xosrov Enusirevan onlardan 10 minini Azerbaycanda yerlesdirdi VI esrin ikinci yarisindaki olaylardan behs eden el Belazuri hele Enusirevanin 531 579 vaxtinda xezer axininin Dinevere qeder uzandigini Curzan ve Erranin bu donemde xezerlerin elinde oldugunu soyleyir ve mehz bu sasani sahinin xezerlerle qohumluq elaqesi qurmaga cehd etdiyini deyir Xilafet ordulari ile VII esrin ortalarinda qarsilasan xezerlerin xeyli hissesi evvel Kurden yuxari sonralar ise Derbendden yuxari cekilmeli oldu Lakin Islam dovrunde de onlar Azerbaycani tam terk etmediler Xezer ereb qarsidurmasi baslayanda Arazdan yuxari bir sira bolgeler ve Gurcustanin bir hissesi xezerlere tabe idi El Belazuri qeyd edir ki Boyuk Boga vaxtinda Samxor seheri yeniden quruldu ve buraya xezer ehalisi yerlesdi Qebeleni Xezer adlandiran hemin tarixci qeyd edir ki 737 ci ilde de Mirvan 40 min xezeri Samur Sabran arasinda yerlesdirdi Bezi turk boylarinin xezerleri sabir adlandirmasi el Mesudi faktini da nezere aldiqda ve o donemde Aran Sirvan bolgesinde 100 min sabir ailesinin yarim milyon xezer yasadigini xatirladiqda onda bugunku Azerbaycan turklerinin formalasmasinda xezer faktorunun onemin aydin olur Xezer tarixinde qedime endikce onlarin Azerbaycanla bagliligi artir Xezerlerin Azerbaycandan simala getmesini arxeoloji deliler de tesdiqleyir Arxeoloqlarin Dagistanda apardiqlari tedqiqatlar gosterir ki evveller burada olmayan yeni tipli maddi medeniyyet novu Miladdan onceki minillikde esasen VII IV esrlerdeki bezi silah novleri luleyli su dolcasi atciliqla bagli ferqli nesneler numunesi Cenubi Qafqazdan getirilmisdir Xezer arxeoloji medeniyyetinin tedqiqatcisi S A Pletneva yazir ki Aktas cayinin qolu Yariksu kenarinda salinmis Azar Xazar qala m o II m s IX esrler boyu fasilesiz medeniyyet qatlari ile secilir Ereblerin Azerbaycana ayaq acdigi ilk caglarda Araz qiragindaki Beyleqanda bir kendlinin xezer dilinde selis danismasi el Kufi fakti xezerlerin danisdigi dilin o dovrde xalq arasinda genis yayildigini gosterir Kartli tarixi abidesi hemin cagda Tiflisde danisilan diller sirasinda xezerlerin dilini xazaruli de qeyd edir Bu deyilenler Azerbaycan ve tabeliyindeki bolgeler xezer memleketidir Teberi fikrine haqq qazandirir ve xezerlerin ilkin ata yurdunu mehz Azerbaycanda axtarmaga istiqamet verir Maraqlidir ki Iosif xaqan Xezer denizinin adini Xezer deyil bu denizin guney sahilinde yasayan boylarin adi ile Qurqan adlandirir Bu da gosterir ki xezerler quzeye saqa boylari ile ve onlardan bir nece esr sonra Guney Azerbaycandan getmisler Burada xezer adinin azer seklinde islenen varianti da komeye gelir Qedim azer boylari icinde yaranan bu iki dialekt ferqi her hansi bir etnonimle de ferqlendirile bilerdi Gorunur xezerler turkmendir demesi mehz bu ferqi bildirir Bu gun Azerbaycan dili ile turkmen dili arasinda olan hemin ferq aydin gorunur Hetta Azerbaycan sozunun bu dillerde teleffuz formasi da qedim dialekt ferqini ortaya qoyur Hele nece esr evvel turkmen sairi Oguzname eserinde deyirdi Ki andan sonq Irak Sirvan Samakqa Taki Xezerbecan Arzilum yakqa Ki andan sonq barip Eyrani aldi Irak Xezerbecan Teyranni aldi Koroglu dastaninin turkmen variantinda Qoroqli Koroglu bir boyda ozunu xezirbeycanli azerbaycanli kimi teqdim edir Hemin boyda bele cumleler vardir Menin asli kerim xezirbeycanli Ay xezirbeycanli sovdaqer sen yaqsi qeldin Azerbaycan ehalisinin azer dilinde danisdigini qeyd eden ereb fars menbelerine ve Azari bolgesini m o VIII esrde Urmu golu ile Kerkuk arasinda gosteren asur qaynagina esaslanib xezerlerin ilkin Ata yurdunun Azari ile bitisik olan qedim Bars bolgesi oldugu qeyd edilir Assur Urartu yazilarinda Parsua Barsua seklinde verilen hemin bolge Manna carliginin terkibinde idi ve burdan cixib Quzey Azerbaycana oradan da Quzey Qafqaza geden barsil xazar boylari burada ikinci Barsil Xezer ata yurdunu salmis bu yeni yurdda min il sonra diger soydaslarini toparlayib qudretli Xezer imperiyasini qurmuslar Istinadlar Encyclopedia Britannica Khazar 2015 05 04 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 24 S S Bogush Istoriya carstva Hersonesa Tavrijskogo S Pet 1806 seh 278 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 38 42 S A Pletneva Hazary M 1976 seh 8 S Kuzgun Hazar ve Karay turkleri Ankara 1993 seh 175 Naxcivan ensiklopediyasi Baki 2002 seh 202 B Dorn Izvestiya o hazarah vostochnogo istorika Tabari Zhurn Min N P ch XLIII 78 seh 13 S Kuzgun Hazar ve Karay turkleri Ankara 1993 seh 53 V V Bartold Sochineniya V t M 1968 seh 599 A Z Velidi Togan Umumi Turk Tarihine giris 3 baski Istanbul 1981 seh 171 Istoriya Dagestana I t M 1967 seh 86 89 94 95 S A Pletneva Hazary M 1976 seh 29 Kartlis Chovreba I t Tbilisi 1955 seh 16 A P Novoselcev Hazarskoe gosudarstvo i ego rol v istorii Vostochnoj Evropy i Kavkaza M 1990 seh 79 Ger ogly Turkmenskij geroicheskij epos M 1983 seh 165 Ger ogly Turkmenskij geroicheskij epos M 1983 seh 166 Ciovanni B Lanfranchi and Simo Parola The Correspondence of Sarqon II Part II State Archives of Assyria v V Helsinki Un Press 1990 seh 166 F Celilov Azer xalqi Baki 2006 II nesri seh 38 S Qasqay Manna dovleti Baki 1993 F Celilov Azer xalqi Baki 2006 II nesri seh 36 38EdebiyyatQ Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 E I Ezizov Azerbaycan dialektlerinin etnik terkibine dair Baki 1983 Q Qeybullayev Azerbaycan toponimikasi Baki 1986