Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəzər dili — Orta əsrlərdə, Mərkəzi Asiyalı yarı köçəri Türk boyu olan Xəzərlərin danışdığı dildir. Xəzər dili Türk dillərində biri olmasına baxmayaraq, hansı Türk dilləri qrupuna aid olması hələ də mübahisəlidir.
| Xəzər dili | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Regionlar | Şərqi Avropa , Orta Asiya |
| Ölü dil | 1000 |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | Orxon əlifbası , İvrit əlifbası |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | zkz |
| zkz | |
| IETF | zkz |
Tarixi
Xəzərlərin idarə etdiyi bölgələrdə Fars, Ural, Slavyan və Şimali Qafqaz xalqlarının yaşaması, dövlətin çox millətli və çox dilli olduğunu göstərir. Antropoloji işlərə görə idarəçi sinfin daxili asiyalı olduğu və Monqoloid olaraq təbir edilən xüsusiyyətlərə sahib olduqları ortaya çıxmışdır. Bu dövlətin rəhbərlərinin ən azından bir Türk və ya Asiya mənşəli dildə danışmış olduqlarına çox böyük bir dəlildir.
Ərəb mənbələri
10-cu əsrdə yaşamış ərəb yazıçısı İstəxri xəzərlərin türklərin və farsların danışdıqları dillərdən fərqli bir dildə danışdıqlarını, ancaq Bulqar dilləri ilə yaxın olduğunu qeyd etmişdi. Eyni zamanda müəllif Dərbənd, Dağıstanda Xəzərlərlə yanaşı dağlarda yaşayan xalqların dillərinin oxşar olduğunu qeyd etmişdi.Məsudi xəzərlərin türk olduğunu və türk dillərində Sabir, farscada isə Xəzər adlandığını yazmışdır. Əl-Biruni Bolqarlar və Sabirlər haqqında yazdığı məqalələrin birində bu cəmiyyətlərin dillərinin türk dilləri və Xəzər dillərinin qarışığı olduğunu qeyd etdi.
Xəzər-dili mənbələri
Xəzərlərdən günümüzə qədər gələn iki sənəd var və bunlar İvrit dilində yazılmışdır. Onlardan biri Xəzər xaqanı Yusif tərəfindən, 960-cı ildə əməvilərin Kurtuba əmr etdiyi III Əbdürrəhman xidmətində çalışan dövlət xadiminə məktub və digəri də Misirdə naməlum bir yəhudi Xəzərinin eyni zamanda yazdığı məktubun bir hissəsidir.
Kembric sənədi
Xəzər-dilinin ən görkəmli nümunəsi, 1912-ci ildə elmi ictimaiyyətə təqdim olunan Kembric sənədi, Kiyev məktubu (və ya əvvəllər Schlechter Məktubu) kimi tanınan məktubun kənarında Orxon əlifbası Xəzər variantında yazılmış bir sözlü cümlədir. İvrit-dilində məktubun aşağı sol küncündə yazılmış bu runik skriptin sağdan sola çevrilməsi "OKHQURÜM" (hokurüm/hakurüm kimi də oxunur) və tərcüməsi "Mən oxumuşam" deməkdir. Bu bir sözlü cümlədən başqa, Xəzər haqqında əldə edilmiş qəbilə, qala Türk-monqol təqviminin aylıq adları qalmışdı. Bununla yanaşı, Xəzərlərdə insanların adları da müəyyənləşdirilmişdi.
Təsnifat
İşarinin qeyd etdiyi kimi, Saz Türklər qrupuna aid dillər Doqquz Oğuz, Qırğızlar, Kiməklər, Oğuz türkləri və Qarluqlar kimi xalqların o dövrdə danışdıqları dilin eyni olması və hər kəsin bir-birinin dilini başa düşməsi göz önündə idi. Və bu da Xəzər dilinin Bulqar dilləri qrupuna aid olmasına baxmayaraq digər türk dillərindən çox fərqli bir dil olduğunu göstərir. Xəzərlərin dilində yazılmış hərtərəfli əsər olmadığından, xəzərlərin danışdığı dil haqqında qəti məlumat yoxdur. Vasili Bartold və Vladimir Minorski kimi rus tədqiqatçıları Xəzər dilinin İdil bulqarlarının dilinə bənzədiyini və bu gün Çuvaş dilinin Bulqar və Xəzər dilinə bənzədiyini və nəticədə Xəzər dilinin ayrı bir qolu olan Çuvaşla çox yaxın olduğunu söyləyirlər.
Böyük Rus Ensiklopediyası Xəzər dili ilə bağlı profil məqaləsində qeyd edir ki, Xəzər dilinin izlərinə Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində rast gəlinir.
Köhnə türk dili və Uyğur dilinin təsiri altına alınan Bulqar dili kimi türk dillərinin Bulqar dilləri qrupuna daxil olduğuna razı olan tədqiqatçılar da var. Bundan əlavə, Qaraçaylılar, balkarlar və qafqazlılar da dillərində qalan bəzi sözlərdən indinin özundə də istifadə edirlər.
Xəzər dili müxtəlif dövrlərdə kiril, ivrit, latın qrafikası, yunan, ərəb və gürcü əlifbaları ilə yazılmışdır.
Sözlər
- sar: ağ
- sarıq: sarı
- kel: qala
- bulan: ceyran
- çiçek: çiçək
Ədəbiyyat
- Erdal, Marcel (1999). "The Khazar Language". In: Golden et al., 1999:75-107.
- Erdal, Marcel (2007). "The Khazar Language." The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007. pp. 75–107.
- Golb, Norman & Omeljan Pritsak (1982). Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press.
- Johanson,Norman Golb|Golb, Norman & Omeljan Pritsak (1982). Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press.Lars & Éva Agnes Csató (ed.) (1998). The Turkic languages. London: Routledge.
- Johanson, Lars (1998). "The history of Turkic." In: Johanson & Csató, pp. 81–125.[1]
- Johanson, Lars (1998). "Turkic languages." In: Encyclopaedia Britannica. CD 98. Encyclopaedia Britannica Online [2]
- Johanson, Lars (2000). "Linguistic convergence in the Volga area." In: Gilbers, Dicky & Nerbonne, John & Jos Schaeken (ed.). Languages in contact. Amsterdam & Atlanta: Rodopi. (Studies in Slavic and General linguistics 28.), pp. 165–178.[3]
- Golden, Peter B. Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. Editura Academiei Române; Editura Istros a Muzeului Brăilei. 2011. ISBN .
İstinadlar
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 151. ISBN .
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 224. ISBN .
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 235. ISBN .
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 151,224. ISBN .
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 225. ISBN .
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 226. ISBN .
- (PDF). 2016-09-10 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-03.
- Piter Bencamin Golden. An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Visbaden: Harrassowitz Verlag. 1992. səh. 227. ISBN .
- Şerif Baştav (1987). "Hazar Kağanlığı Tarihi", Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, s. 169-178
- Zeki Velidi Togan (1970) "Hazarlar md." İslam Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, s. 408
- Н. З. Гаджиева. "ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К". bigenc.ru. 2021-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-30. (rus.)
- Tarihteki Türk Devletleri, Haz: Doç Dr. Anıl Çeçen, Milliyet Yayınları
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xezer dili Orta esrlerde Merkezi Asiyali yari koceri Turk boyu olan Xezerlerin danisdigi dildir Xezer dili Turk dillerinde biri olmasina baxmayaraq hansi Turk dilleri qrupuna aid olmasi hele de mubahiselidir Xezer diliOlke Xezer xaqanligiRegionlar Serqi Avropa Orta AsiyaOlu dil 1000TesnifatiKateqoriya Avrasiya dilleriAltay dilleri Turk dilleriYazi Orxon elifbasi Ivrit elifbasiDil kodlariISO 639 1 ISO 639 2 ISO 639 3 zkzzkzIETF zkzTarixiXezerlerin yasadigi bolgeler 650 850 Xezerlerin idare etdiyi bolgelerde Fars Ural Slavyan ve Simali Qafqaz xalqlarinin yasamasi dovletin cox milletli ve cox dilli oldugunu gosterir Antropoloji islere gore idareci sinfin daxili asiyali oldugu ve Monqoloid olaraq tebir edilen xususiyyetlere sahib olduqlari ortaya cixmisdir Bu dovletin rehberlerinin en azindan bir Turk ve ya Asiya menseli dilde danismis olduqlarina cox boyuk bir delildir Ereb menbeleri 10 cu esrde yasamis ereb yazicisi Istexri xezerlerin turklerin ve farslarin danisdiqlari dillerden ferqli bir dilde danisdiqlarini ancaq Bulqar dilleri ile yaxin oldugunu qeyd etmisdi Eyni zamanda muellif Derbend Dagistanda Xezerlerle yanasi daglarda yasayan xalqlarin dillerinin oxsar oldugunu qeyd etmisdi Mesudi xezerlerin turk oldugunu ve turk dillerinde Sabir farscada ise Xezer adlandigini yazmisdir El Biruni Bolqarlar ve Sabirler haqqinda yazdigi meqalelerin birinde bu cemiyyetlerin dillerinin turk dilleri ve Xezer dillerinin qarisigi oldugunu qeyd etdi 10 cu esre aid Kiyev mektubunda Orxon elifbasi ile yazilmis OKHQURUM oxudum Xezer dilinde bu gune catmis yegane cumle ola biler Xezer dili menbeleri Xezerlerden gunumuze qeder gelen iki sened var ve bunlar Ivrit dilinde yazilmisdir Onlardan biri Xezer xaqani Yusif terefinden 960 ci ilde emevilerin Kurtuba emr etdiyi III Ebdurrehman xidmetinde calisan dovlet xadimine mektub ve digeri de Misirde namelum bir yehudi Xezerinin eyni zamanda yazdigi mektubun bir hissesidir Kembric senedi Xezer dilinin en gorkemli numunesi 1912 ci ilde elmi ictimaiyyete teqdim olunan Kembric senedi Kiyev mektubu ve ya evveller Schlechter Mektubu kimi taninan mektubun kenarinda Orxon elifbasi Xezer variantinda yazilmis bir sozlu cumledir Ivrit dilinde mektubun asagi sol kuncunde yazilmis bu runik skriptin sagdan sola cevrilmesi OKHQURUM hokurum hakurum kimi de oxunur ve tercumesi Men oxumusam demekdir Bu bir sozlu cumleden basqa Xezer haqqinda elde edilmis qebile qala Turk monqol teqviminin ayliq adlari qalmisdi Bununla yanasi Xezerlerde insanlarin adlari da mueyyenlesdirilmisdi TesnifatIsarinin qeyd etdiyi kimi Saz Turkler qrupuna aid diller Doqquz Oguz Qirgizlar Kimekler Oguz turkleri ve Qarluqlar kimi xalqlarin o dovrde danisdiqlari dilin eyni olmasi ve her kesin bir birinin dilini basa dusmesi goz onunde idi Ve bu da Xezer dilinin Bulqar dilleri qrupuna aid olmasina baxmayaraq diger turk dillerinden cox ferqli bir dil oldugunu gosterir Xezerlerin dilinde yazilmis herterefli eser olmadigindan xezerlerin danisdigi dil haqqinda qeti melumat yoxdur Vasili Bartold ve Vladimir Minorski kimi rus tedqiqatcilari Xezer dilinin Idil bulqarlarinin diline benzediyini ve bu gun Cuvas dilinin Bulqar ve Xezer diline benzediyini ve neticede Xezer dilinin ayri bir qolu olan Cuvasla cox yaxin oldugunu soyleyirler Boyuk Rus Ensiklopediyasi Xezer dili ile bagli profil meqalesinde qeyd edir ki Xezer dilinin izlerine Azerbaycan dilinin simal dialektlerinde rast gelinir Kohne turk dili ve Uygur dilinin tesiri altina alinan Bulqar dili kimi turk dillerinin Bulqar dilleri qrupuna daxil olduguna razi olan tedqiqatcilar da var Bundan elave Qaracaylilar balkarlar ve qafqazlilar da dillerinde qalan bezi sozlerden indinin ozunde de istifade edirler Xezer dili muxtelif dovrlerde kiril ivrit latin qrafikasi yunan ereb ve gurcu elifbalari ile yazilmisdir Sozlersar ag sariq sari kel qala bulan ceyran cicek cicekEdebiyyatErdal Marcel 1999 The Khazar Language In Golden et al 1999 75 107 Erdal Marcel 2007 The Khazar Language The World of the Khazars New Perspectives Brill 2007 pp 75 107 Golb Norman amp Omeljan Pritsak 1982 Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century Ithaca Cornell Univ Press Johanson Norman Golb Golb Norman amp Omeljan Pritsak 1982 Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century Ithaca Cornell Univ Press Lars amp Eva Agnes Csato ed 1998 The Turkic languages London Routledge Johanson Lars 1998 The history of Turkic In Johanson amp Csato pp 81 125 1 Johanson Lars 1998 Turkic languages In Encyclopaedia Britannica CD 98 Encyclopaedia Britannica Online 2 Johanson Lars 2000 Linguistic convergence in the Volga area In Gilbers Dicky amp Nerbonne John amp Jos Schaeken ed Languages in contact Amsterdam amp Atlanta Rodopi Studies in Slavic and General linguistics 28 pp 165 178 3 Golden Peter B Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes Editura Academiei Romane Editura Istros a Muzeului Brăilei 2011 ISBN 9789732721520 IstinadlarPiter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 151 ISBN 9783447032742 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 224 ISBN 9783447032742 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 235 ISBN 9783447032742 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 151 224 ISBN 9783447032742 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 225 ISBN 9783447032742 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 226 ISBN 9783447032742 PDF 2016 09 10 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 03 Piter Bencamin Golden An Introduction to the History of the Turkic Peoples Visbaden Harrassowitz Verlag 1992 seh 227 ISBN 9783447032742 Serif Bastav 1987 Hazar Kaganligi Tarihi Tarihte Turk Devletleri I Ankara Universitesi Rektorlugu Yayinlari Ankara s 169 178 Zeki Velidi Togan 1970 Hazarlar md Islam Ansiklopedisi Cilt V Istanbul s 408 N Z Gadzhieva HAZA RSKIJ YaZY K bigenc ru 2021 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 30 rus Tarihteki Turk Devletleri Haz Doc Dr Anil Cecen Milliyet Yayinlari