Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Ərəb xalqı haqqındadır. Digər mənalar üçün Ərəblər (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Ərəblər — Afrika və Asiya qitələrində kompakt şəkildə yaşayan , dünyanın ən böyük xalqlarından biri. Səudiyyə Ərəbistanında, Suriyada, İordaniyada, İraqda, Yəməndə, Omanda, Misirdə, Sudanda (əhalisinin 1/2-ni təşkil edirlər), Əlcəzairdə, Liviyada, Tunisdə və s. əhalinin əksəriyyətini təşkil edirlər. Dünyada sayları təxminən 354.503 milyon nəfərdir. Hazırda dünyada 21 müstəqil ərəb dövləti var.
 |
| • • Əl-Kindi • Əl-Xansa • I Feysal • Camal Əbdül Nasir • Əsməxan • Mey Ziad |
| Ümumi sayı |
|---|
| 354 503 000 |
| Dili |
| Dini |
| İslam, kiçik hissəsi isə – Xristianlıq |
Ərəblər ana dilləri ərəbcə olan, başlıca Ərəb yarımadası və şimali Afrikada yerləşmiş olan sami xalqdır. Aralıq dənizinin cənubunda Afrikada Böyük Səhra və Sudana, şərqində İraqa və Ərəb yarımadasına qədər uzanan bir coğrafiyada yaşayırlar. Əhalisinin əksəriyyəti ərəblərdən ibarət olan və ərəbcə danışılan ölkələr ərəb ölkələri olaraq adlanırlar. Bu ölkələrdə, ərəbcədən əlavə olaraq Şimali Afrikada bərbərcə, İraqda kürdcə və türkməncə, Cənubi Ərəbistanda isə müxtəlif yerli dillər danışılır.
Ərəblərin soyu
İbrahim peyğəmbərin İsmayıl və İshaq adında iki oğulu olmuşdur. İslam ənənəsinə görə, islam peyğəmbəri Məhəmməd və ərəblərin atası İsmayıldır. Eyni zamanda yəhudi və müsəlman qaynaqlarına görə İshaqın oğulu Yaqubun (İsrail) soyundan gələnlər israiloğullarını meydana gətirdilər. Ərəblərin atası İsmayıl və yəhudilərin atası İshaq, fərqli analardan olma qardaşdırlar.
İslamaqədərki ərəblərin ictimai-iqtisadi quruluşu
İslamaqədərki ərəblərin ictimai quruluşu ibtidai icma quruluşundan quldarlıq quruluşuna keçid mərhələsində idi. Cənubi Ərəbistanda, yəni Yəməndə hələ qədim zamanlarda, eramızdan bir neçə əsr əvvəl əkinçilik inkişaf etmiş, sənətkarlıq və karvan ticarətinin mühüm məntəqələri olan şəhərlər meydana gəlmişdi. Eramızın ilk əsrlərində Cənubi Ərəbistan dövlətlərində quldarlıq üçün xarakterik olan ictimai-iqtisadi münasibətlər mövcud idi. Lakin bununla birlikdə, ibtidai-icma və tayfa-qəbilə quruluşunun qalıqları hələ də davam etməkdə idi. Əkinçilikdə və maldarlıqda qulların əməyi ilə birlikdə, icmalarda birləşmiş olan azad kəndçilərin əməyinin də mühüm əhəmiyyəti var idi.
Eramızın V–VI əsrlərində Cənubi Ərəbistanda baş verən iqtisadi geriləmə nəticəsində iqtisadi ziddiyyətlər də artırdı. Eyni zamanda Ərəbistan yarımadasının bu hissəsində inadlı mübarizə gedirdi. Bu mübarizəni Hindistanı Aralıq dənizinin şərqindəki ölkələrlə birləşdirən dəniz və karvan ticarət yolları üzərində hökmranlıq uğrunda Bizans və İran aparırdı. Bizansın müttəfiqi olan həbəşlər Cənubi Ərəbistana dəfələrlə hücum etmiş və burada öz hökmranlıqlarını qurmuşdular. VI əsrin əvvəllərində isə həbəşləri farslar məğlub etmişdilər. Farslar Yəməni fəth edərək Sasanilər İmperiyasının bir hissəsinə çevirdilər.
VII əsrin əvvəllərində Qərbi Ərəbistan ictimai-iqtisadi və mədəni cəhətdən Ərəbistan yarımadasının ən inkişaf etmiş vilayətlərindən biri idi. İbtidai-icma quruluşunun dağılması gedişində yaradılan quldarlıq quruluşu ticarət şəhəri olan Məkkədə tam təşəkkül tapmışdı. Məkkədə olan ticarət və bununla əlaqədar meydana gələn sələmçilik ibtidai-icma münasibətlərinin pozulmasını sürətləndirirdi. Məkkənin əsas əhalisi ibarət idi. Bu qəbilənin yuxarı təbəqəsi şəhərin iqtisadi həyatına rəhbərlik edir, siyasi hakimiyyəti ələ keçirməklə yerli Kəbə məbədində varlanmağı qarşısına bir vəzifə kimi qoyurdu. Yuxarı təbəqəni təşkil edən varlı tacirlər və sələmçilər eyni zamanda qul sahibləri idilər. Onlar özlərinin tabeliyində olan qulları əkinçilikdə, süni suvarma işlərində və maldarlıq təsərrüfatında istismar edirdilər. Bundan başqa, həmin quldarlar külli miqdarda qul alveri ilə məşğul olur, qul karvanlarını istədikləri yerə aparır və satırdılar. Məkkəlilərlə Hicaz və ona qonşu olan vilayətlərin qəbilələri arasında daimi ticari-iqtisadi əlaqələr həmin qəbilədən olan əhaliyə ideoloji cəhətdən də təsir etməyə kömək edirdi. Bu təsir nəticəsində Məkkədəki Kəbə mühüm müqəddəs bir yer kimi bir çox qəbilələr üçün ziyarətgaha çevrildi.
Ərəbistan qəbilələri ilə aparılan ticarət mübadiləsi Yəmənlə, Suriya və Misirlə, bəzən də Cənubi aparılan dəniz ticarəti məkkəli Qüreyşlilər içərisində qeyri-bərabərliyin tədricən artmasına kömək edirdi. Həmin qəbilənin onlardan asılı olan üzvləri Qüreyş zədəgan sinfi nümayəndələrinə qarşı çıxırdılar. Məkkə əhalisinin Qüreyş qəbiləsindən olmayan hissəsinin vəziyyəti daha da ağır idi. Bunlar öz qəbilələrini tərk etmiş və Məkkə ticarətində xidmət əvəzində aldıqları təsadüfi əməkhaqqı ilə yaşayanlar idi. Lakin Məkkənin ən məzlum və tamamilə hüquqsuz əhalisi qullar idi. Qul, mal və pulun çox hissəsi əhalinin cüzi bir hissəsini təşkil edən və Məkkədə hakimiyyət başında duran yerli zədəganların əlində idi. Belə bir vəziyyət nəinki quldarlarla qullar arasında, həm də var-dövlətin səviyyəsinə görə bir-birindən tamamilə fərqli olan sərbəst adamlar arasında da müşahidə edilirdi. Məkkədə ibtidai-icma münasibətləri və nəsli quruluş davam etsə də, ticarət və sələmçiliklə məşğul olan Qüreyş varlıları artıq quldarların hakim sinfinə çevrilməyə başladı. Burada artıq dövlət idarələrini xatırladan ağsaqqallar şurası, varlı məkkəlilərin həyatını, var-dövlətini və yaşayış yerlərini qoruyan həbəşistanlı qullardan ibarət polis yaradılmağa başladı. Belə bir şəraitdə ərəblərdə qəbilələrin siyasi cəhətdən birləşməsini ideya cəhətdən təmin edə biləcək (təkallahlı) bir dinin meydana gəlməsi üçün tarixi şərait yetişirdi. Bu din islam dini oldu.
Ərəblərin İslam sivilizasiyasının yaradılmasında rolu
İmperiyalar tarixinə nəzər salsaq ərəb xilafətinin və onun ideoloji sütunu olan İslam dininin yayılmasında ərəblərin başlıca sosial baza rolunu oynadıqlarını görərik. Hələ İslamın yaranmasına qədər mənşəyi İbrahim peyğəmbərlərdən başlayan ərəblər külli-kainatı bir Allahın yaratdığına inanır, onu ən ali varlıq hesab edirdilər. Allaha sitayiş edir, bütün qəbz və sənədlərin başında "bismikə allahümə" — "Allahım, Sənin adınla başlayıram" yazırdılar. Zaman keçdikcə onlar Allahın qızları, yaxud "ilahə" adlandırdıqları ulduzlara, mələklərə də sitayiş etməyə başladılar. Kəbədə ən qüdrətli ilahələrin — Əl-Lat və Əl-Üzzanın şərəfinə qranitdən nəhəng heykəllər qoydular. Əslində bunların heç bir mənəvi əsası yox idi. Qəbilə və tayfa müharibələrinin isə ardı-arası kəsilmirdi. İslam sivilizasiyasının bünövrəsini yaradan ərəbləri ağır vəziyyətdən xilas edən Məhəmməd peyğəmbər (570-632) "ilahi" dinin vasitəsi ilə onları birləşdirməyi bacardı. Məhəmməd peyğəmbər əvvəllər öz qövmü tərəfindən qəbul edilməsə də o, sonralar Ərəbistanın dağınıq əhalisini "Allahın yardımı ilə" möhkəm xalqa çevirdi.
"Allahın Rəsulunun" əsas silahı İslam dininə etiqad olmuşdur. İslam dininin ideologiyası ərəblərə Yaxın Şərqi işğal etməyə imkan yaratmışdır. İslam qonşu ölkələrin xalqlarına sosial inqilab və xoşbəxtlik gətirməmişdir, lakin o müsəlman olan bütün insanlara "bərabərlik və qardaşlıq" ideyası vermişdir. Bu isə avtoritar hakimiyyət dünyasında "demokratiyanın" müəyyən mərhələsi hesab olunur. İslamın meydana gəlməsi, sonra isə ərəblərin Qərb və Şərqdəki qanlı işğalları Ərəb xilafətinin yaranması ilə nəticələnmişdi. Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən sonra onun qohumları Əbu Bəkr (632-634), (634-644), (644-656) və Həzrəti Əli (656-661) xəlifə seçilmişdir. Əli İslamın inkişafında mühüm rol oynamış böyük şəxsiyyət olmuşdur. Xəlifə dövlətin siyasi rəhbəri olmaqla yanaşı, ölkənin də ali dini hakimi idi.
Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən sonrakı iyirmi beş il ərzində ərəblər İranı, Suriyanı, Qafqazın xeyli hissəsini, Orta Asiyanın bir hissəsini işğal etmişlər. Ərəblər VII–VIII əsrlərdə Şərqin böyük bir bölümünü qan gölünə çevirdilər. Onlar həm Şərqə, həm də Qərbə doğru irəliləyirdilər. Şərqdə Herat və Kabil tutulduqdan sonra ərəblər Hindistana çatdılar. Həmin dövrdə İranda müharibələrdən zəifləmiş Sasani imperiyasının varlığına son qoydular. Eləcə də Şərqi Roma imperiyasını — Bizansı məğlubiyyətə uğratdılar. Afrikada ərəb sərkərdələri Mərakeşin Atlantik okeanı sahillərinə qədər, Qərbi Avropada isə İspaniyadan Cənubi Fransaya qədər irəlilədilər.Lakin 732-ci ildə Puatyedə ərəblər darmadağın edildilər. Beləcə Avropa labüd qətl və qarətdən, işğaldan xilas edildi.
İranı və Roma əyalətlərini işğal edib amansızca talayan müsəlman ərəblər tarixlərində ilk dəfə mədəniyyətin nə olduğunu gördülər.
"Rəsullahın" ölümündən yüz il sonra, yəni VIII əsrin birinci yarısında Ərəb imperiyası İspaniyadan başlayaraq bütün Şimali Afrikanı Süveyşə qədər, sonra İranı, Orta Asiyanı işğal etmişlər. Ərəblər iddia edirlər ki, böyük dəniz səyyahı olmuş, ilk teleskopu və ilk dəniz kompasını kəşf etmişlər. Lakin bu kəşflərin qədim İran alimlərinə məxsusluğu artıq sübut edilmişdir. Onlar Afrika qitəsinin böyük bir hissəsində, Hindistanda, Malayziyada və Çin sahilləri boyu müstəmləkələr qurmuşlar.
Dövlətin, dövlətçiliyin nə olduğunu dərk etməyən ərəblər tutduqları ölkələrin mədəniyyətini, dövlətçiliyini mənimsədilər.
Ardıcıl qələbələrin davam etməsi Ərəb xilafətinin elitasında cah-cəlala, təm-tərağa meyli gücləndirmişdi. Həmçinin, hakimiyyət uğrunda mübarizə də xeyli artmışdı. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, yalnız Xəlifə Əbu Bəkr öz əcəli ilə ölmüşdür, digər xəlifələrin hamısı sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür. Hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində xəlifə Osmanın ölümündən sonra xəlifə Əlinin zamanında İslam iki böyük hissəyə — sünnilik və şiəliyə ayrılmışdır.
Xəlifə Əlidən sonra hakimiyyəti Əməvilər sülaləsi (661-750) ələ keçirmiş və təqribən yüz il hakimiyyətdə qalmışlar. Onların paytaxtı o vaxt Şam adlanan indiki Dəməşq şəhəri olmuşdur. Xəlifə Müaviyənin vaxtında paytaxt elan olunan bu şəhər xeyli gözəlləşmiş, şəhərə su çəkilişi həyata keçirilmişdir. Fəvvarələr, pavilyonlar, saraylar və xüsusi ilə də məscidlər şəhərə xüsusi yaraşıq verirdi. Cıdır yarışları, şahmat oyunları, musiqi və rəqslər adi bir hal idi.
VIII əsrin ortalarında ərəblər arasında daxili müharibələr və münaqişələr nəticəsində Əməvilər sülaləsi devrildi. Hakimiyyətə əsasını Məhəmməd peyğəmbərin əmisi Abbasdan götürən Abbasilər sülaləsi (750-1258) gəldi. Xəlifəliyin paytaxtı Şam şəhərindən əsası 762-ci ildə Xəlifə Əl-Mənsur (754-775) tərəfindən qoyulmuş Bağdad şəhərinə köçürüldü. Bağdad həmin dövrdə Şərq və Qərb ilə nəhəng ticarət əlaqələrinə malik idi. Ölkədə çoxsaylı məmurlar aparatı mövcud idi. Onlar digər ölkələrin hakimləri ilə əlaqələr saxlayırdılar. Lakin idarəetmə sistemi xeyli mürəkkəb idi. Abbasilərin dövründə effektli poçt sistemi işləyirdi. Bir sıra xəstəxanalar açılmışdı. Davam edən saysız-hesabsız müharibələr nəticəsində qul ticarəti yüksək həddə çatmışdı. Dünyanın hər yerindən Bağdada alimlər, rəssamlar, şairlər axışıb gəlirdi. Həmin dövrdə onun əhalisi 2 milyondan artıq idi. Riyaziyyat və tibb elmləri daha çox inkişaf etmişdi. Ərəblər tibb elmini hindlilərdən öyrənmişdilər. Onlar tibbə dair sanskritcə kitabları tərcümə və çap edirdilər. Hazırlanmış kağızlar Çindən Bağdada gətirilirdi. Bağdadla yanaşı Qahirə, Bəsrə, Kufə və təhsil müəssisələri daha çox inkişaf etmişdir. Fatimi xəlifəsi (953-975) Qahirəyə gəldikdən sonra 972-ci ildə tikilmiş İsmaili Fatimilərin əqidələrini təbliğ edən Əl-Əzhər məscidi yanında 996-cı ildə yaradılmış eyni adlı mədrəsə XI əsrin axırlarında bütün müsəlman aləmində məşhur olan universitet tipli tədris müəssisəsinə çevrilmişdi. Fatimilərin süqutu və Qahirənin Səlahəddin Əyyubinin hakimiyyəti altına keçməsi ilə əl-Əzhərdə dərslər bir müddət dayandırılsa da, müəyyən islahatlardan sonra universitet yenidən dirçəlmişdir. Günümüzdə də fəaliyyətini davam etdirən bu tədris müəssisəsində müxtəlif ölkələrdən olan tələbələr Quranı, hədisləri, müsəlman hüququnu və ərəb ədəbiyyatını öyrənmişlər.
VII–IX əsrlərdə xilafətin inkişafı və möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq maliyyə və vergi sistemi ilə bağlı bir sıra dövlət məsələləri meydana çıxmışdı. Ərəblər tabe edilmiş xalqların təsərrüfat-maliyyə sistemindən faydalana bilərdilər. Lakin dəyişikliyə uğramış şərait əyalətlərin, məskunlaşmış məntəqələrin paylanması, əkinçilik və sənaye məhsullarının, natural və pul şəklində qoyulan vergilərin miqdarı haqqında dəqiq məlumatın olmasını tələb edirdi. Bundan savayı, mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminin daha bir mühüm tələbi yaxşı rabitə yollarının, marşrutların, poçt stansiyalarının olması, məntəqələr arasında məsafənin dəqiqləşdirilməsi, hərəkət şəraitinin müəyyənləşdirilməsi idi. IX əsrdə Ptolomeyin "Almagesta" və "Coğrafiya" əsərləri ilə tanışlıq, bu əsərlərin tərcümə edilməsi və qədim yunan alimlərinin digər əsərlərinin ərəb elm adamları tərəfindən yenidən işlənməsi coğrafiyanın elmi və təsviri tərəflərini formalaşdırmışdır. Ərəblər öz coğrafi təsvirlərində bütün Avropanı, Asiyanın cənub hissəsini, Şimali Afrikanı, Şərqi Afrikanın sahillərini əhatə etmişdilər. Ispaniyadan tutmuş Türküstana və Hind çayının mənsəbinədək bütün ölkələrin tam təsvirini vermişdilər. Onlar həmin ərazilərdəki faydalı qazıntı yataqlarının müfəssəl xarakteristikasını verməyə nail olmuşdular. Beləliklə də obyektiv və subyektiv amillər məxsusi ərəb elmi ədəbiyyatının yaranmasına təkan verdi.
Ərəb tacirləri Volqa çayı hövzəsindən istifadə etdikdən sonra slavyan xalqlarının yaşadığı şimal ərazilərə gedib çıxdılar. Yayda gecələrin işıqlı olması, qışda gündüzün olmaması ərəbləri heyrətə gətirirdi. Böyük Ipək yolu ilə səyahət çox uzun çəkirdi. Səyyahlar tez-tez çətinliklərlə və təhlükələrlə üzləşirdilər. Karvanlar Xəzər dənizinin şimal sahillərindən Pekinə 260 günə gedib çıxırdı. Yolda dayanacaqlar da nəzərə alınsa, karvanlar mənzil başına bir ildən də artıq vaxtda yetişirdi. Tacirlər Çindən, Orta Asiyadan uzun illər Çin ipəyi, qiymətli daşlar, kəhraba, ekzotik bəzəklər, bahalı çini və saxsı qablar, istiot, ədviyyat, büxur (dini ayinlər zamanı yandırılan ətirli maddə), mirra (ətirli qatran) və s. aparırdılar. Tacirlər X əsrdə ticarət şirkətlərində birləşmişdilər. Ticarət əməliyyatlarında çox vaxt qəbzlərdən istifadə olunurdu. Böyük miqdarda pulu hər hansı bir şəhərdə sərrafa vermək, ondan qəbz götürmək və təyin olunmuş yerdə onu verməklə həmin pulları bütünlüklə geri almaq olurdu. Ticarət əsasən mübadilə yolu ilə gedirdi. Pul isə ancaq hesab vahidi idi. Tacirlər öz mallarını müəyyən məbləğdə qiymətləndirir və onu eyni miqdarda dəyərləndirilən mal ilə dəyişirdilər. Haqq-hesab vaxtı qiymət fərqini mal ilə aradan qaldırmağa çalışırdılar. Məsələn, Çində gümüş dirhəmləri saya salmırdılar. Tacirlər ancaq mal mübadiləsi yolu ilə haqq-hesab çəkirdilər. Şərqi Avropada isə dirhəm həm pul, həm də mal hesab olunurdu.
Karvanlara xidmət etmək üçün şəhər və kəndlərdə karvansaralar tikilirdi. Həmin karvansaralarda tacir və nökər-naib üçün hücrə, at, dəvə, qatır və uzunqulaqlar üçün içərisində yem və su qoyulmuş tövlələr olurdu. Bəzən karvansaralarda ticarət etmək, kommersiya yeniliklərindən xəbər tutmaq olardı. Bəzi tacirlər mal daşınmasını da öz üzərinə götürür, yəni nəqliyyatın təşkili ilə məşğul olurdular. Yük heyvanlarına nökər və bələdçilər qulluq edirdi. Karvanları mühafizə etmək üçün silahlı dəstələr yaradılmışdı. Karvan sahibləri bəzən dilmanclar da tuturdular. Karvanlarda bir neçə min yük heyvanı olurdu. Məsələn, 922-ci ildə Xəlifə Əl-Müqtədir türkdilli Volqa-Kama Bulqar ölkəsinə 3 min baş yük heyvanından və 5 min nəfərdən ibarət karvan göndərmişdi. Ticarətin inkişafında köçəri maldarlar böyük rol oynayırdı. Onlar karvanları müşayiət edir, ətini yemək və yük daşımaq üçün istifadə olunan heyvan satırdılar. Köçərilər arasında karvan ticarətində ixtisaslaşanlar da var idi. Karvan ticarəti belələrinin iştirakı olmadan inkişaf edə bilməzdi. Karvanlar ilə birlikdə əsnaf (kustar), rəssam, usta, alim və diplomatik heyətlər səfərə çıxırdılar. Bəzən tacirlərə də diplomatik tapşırıqların yerinə yetirilməsi tapşırılırdı. 922-ci ildə yola düşən həmin karvan diplomatik, hərbi-texniki və dini tapşırıqlar yerinə yetirmişdi.
Məkkəyə həcc ziyarətinə gedənlərin sayının artması ilə əlaqədar olaraq Ərəb imperiyası karvan yollarının təhlükəsizliyini təmin edir və şəhər həyatını daha da canlandırırdı. Əvvəlcə Dəməşqdə, sonra isə Bağdadda öz mövqeyini möhkəmləndirən xilafət bir tərəfdən Hindistan və Çin arasında, digər tərəfdən isə slavyan xalqları, Bizans və Avropa arasında inkişaf etmiş yollar şəbəkəsi yaradılmasına nail olmuşdu. Əsas ticarət yolları xilafətin hüdudlarında idi. Bu yolların hər bir mərhələsində, İspaniyadan tutmuş Çinə qədər iri mərkəzi şəhərlərdə müsəlman icmaları, məscid və mehmanxanalar fəaliyyət göstərirdi. Bu müəssisələrdə ancaq müsəlman tacirlər qəbul olunurdu. Tez bir zamanda bütün karvan yollarında və ticarət mərkəzlərində müsəlmanlığı qəbul etmiş tacirlər fəaliyyət göstərdilər. Ticarət, elm və ədəbiyyat sahələrinin mütəxəssisləri hər yerdə həvəslə qəbul olunurdular. Az vaxt ərzində bütün saraylarda, iri mərkəzlərdə hərbi müşavirlərin, ticarət agentlərinin, alimlərin və münəccimlərin əksəriyyəti müsəlmanlar idi.
Lakin daxili mübarizələrin nəticəsi olaraq xəlifəlik zəifləməyə başladı. İspaniyadakı Əməvilər sülaləsi Abbasilərin hakimiyyətini tanımadı. Bir qədər sonra Şimali Afrika xəlifələrin tabeliyindən çıxdı, Misir özünün xəlifəsini elan etdi. Həmin dövrdə ilkin İslam demokratiyasından demək olar ki, heç nə qalmamışdır. Keçmiş bədəvilər indi dəbdəbəli saraylarda yaşayırdılar. Ərəblərin vahid imperiyası müxtəlif hissələrə parçalandı. XIII əsrdə isə Hülakülər Ərəb Xilafətinə son qoydu. Bağdad tutulduqdan sonra Abbasilər Qahirəyə köçdülər, lakin orada hakimiyyətə malik olmadılar.
Ərəb dövlətləri
Əhalisinin böyük qisimi ərəb soyundan gələn və ərəbcə danışan ölkələrə ərəb dövlətləri deyilir. İsrail və əhalisinin əksəriyyəti Müsəlman olan Sudan, əhalilərinin bir qisimi ərəb olmaqla birlikdə, Ərəb Dövləti adlanırlar.
Ərəb dövlətlərinin çoxu, 1945-ci ildə yaradılmış Ərəb Birliyinin üzvüdür.
İstinadlar
- "Affinity Bloc – Arab World :: Joshua Project". 2022-09-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-26.
- "Arabic German Consulting". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-02-16.
- Oxford Dictionary of English 2e, 2003, Oxford University Press: Arab, Ishmael, Isaac
- Tərxan Paşazadə, "Ərəblərin İslam sivilizasiyasının yaradılmasında rolu", "Dövlət və Din" İctimai fikir toplusu, (№ 5 (13)), Bakı — sentyabr-oktyabr 2009, səhifə: 167-172.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Ereb xalqi haqqindadir Diger menalar ucun Erebler deqiqlesdirme sehifesine baxin Ereb bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun Ereb deqiqlesdirme sehifesine baxin Erebler Afrika ve Asiya qitelerinde kompakt sekilde yasayan dunyanin en boyuk xalqlarindan biri Seudiyye Erebistaninda Suriyada Iordaniyada Iraqda Yemende Omanda Misirde Sudanda ehalisinin 1 2 ni teskil edirler Elcezairde Liviyada Tunisde ve s ehalinin ekseriyyetini teskil edirler Dunyada saylari texminen 354 503 milyon neferdir Hazirda dunyada 21 musteqil ereb dovleti var Erebler العرب al ʿarab El Kindi El Xansa I Feysal Camal Ebdul Nasir Esmexan Mey ZiadUmumi sayi354 503 000DiliEreb diliDiniIslam kicik hissesi ise Xristianliq Erebler ana dilleri erebce olan baslica Ereb yarimadasi ve simali Afrikada yerlesmis olan sami xalqdir Araliq denizinin cenubunda Afrikada Boyuk Sehra ve Sudana serqinde Iraqa ve Ereb yarimadasina qeder uzanan bir cografiyada yasayirlar Ehalisinin ekseriyyeti ereblerden ibaret olan ve erebce danisilan olkeler ereb olkeleri olaraq adlanirlar Bu olkelerde erebceden elave olaraq Simali Afrikada berberce Iraqda kurdce ve turkmence Cenubi Erebistanda ise muxtelif yerli diller danisilir Ereblerin soyuIbrahim peygemberin Ismayil ve Ishaq adinda iki ogulu olmusdur Islam enenesine gore islam peygemberi Mehemmed ve ereblerin atasi Ismayildir Eyni zamanda yehudi ve muselman qaynaqlarina gore Ishaqin ogulu Yaqubun Israil soyundan gelenler israilogullarini meydana getirdiler Ereblerin atasi Ismayil ve yehudilerin atasi Ishaq ferqli analardan olma qardasdirlar Islamaqederki ereblerin ictimai iqtisadi qurulusuIslamaqederki ereblerin ictimai qurulusu ibtidai icma qurulusundan quldarliq qurulusuna kecid merhelesinde idi Cenubi Erebistanda yeni Yemende hele qedim zamanlarda eramizdan bir nece esr evvel ekincilik inkisaf etmis senetkarliq ve karvan ticaretinin muhum menteqeleri olan seherler meydana gelmisdi Eramizin ilk esrlerinde Cenubi Erebistan dovletlerinde quldarliq ucun xarakterik olan ictimai iqtisadi munasibetler movcud idi Lakin bununla birlikde ibtidai icma ve tayfa qebile qurulusunun qaliqlari hele de davam etmekde idi Ekincilikde ve maldarliqda qullarin emeyi ile birlikde icmalarda birlesmis olan azad kendcilerin emeyinin de muhum ehemiyyeti var idi Eramizin V VI esrlerinde Cenubi Erebistanda bas veren iqtisadi gerileme neticesinde iqtisadi ziddiyyetler de artirdi Eyni zamanda Erebistan yarimadasinin bu hissesinde inadli mubarize gedirdi Bu mubarizeni Hindistani Araliq denizinin serqindeki olkelerle birlesdiren deniz ve karvan ticaret yollari uzerinde hokmranliq ugrunda Bizans ve Iran aparirdi Bizansin muttefiqi olan hebesler Cenubi Erebistana defelerle hucum etmis ve burada oz hokmranliqlarini qurmusdular VI esrin evvellerinde ise hebesleri farslar meglub etmisdiler Farslar Yemeni feth ederek Sasaniler Imperiyasinin bir hissesine cevirdiler VII esrin evvellerinde Qerbi Erebistan ictimai iqtisadi ve medeni cehetden Erebistan yarimadasinin en inkisaf etmis vilayetlerinden biri idi Ibtidai icma qurulusunun dagilmasi gedisinde yaradilan quldarliq qurulusu ticaret seheri olan Mekkede tam tesekkul tapmisdi Mekkede olan ticaret ve bununla elaqedar meydana gelen selemcilik ibtidai icma munasibetlerinin pozulmasini suretlendirirdi Mekkenin esas ehalisi ibaret idi Bu qebilenin yuxari tebeqesi seherin iqtisadi heyatina rehberlik edir siyasi hakimiyyeti ele kecirmekle yerli Kebe mebedinde varlanmagi qarsisina bir vezife kimi qoyurdu Yuxari tebeqeni teskil eden varli tacirler ve selemciler eyni zamanda qul sahibleri idiler Onlar ozlerinin tabeliyinde olan qullari ekincilikde suni suvarma islerinde ve maldarliq teserrufatinda istismar edirdiler Bundan basqa hemin quldarlar kulli miqdarda qul alveri ile mesgul olur qul karvanlarini istedikleri yere aparir ve satirdilar Mekkelilerle Hicaz ve ona qonsu olan vilayetlerin qebileleri arasinda daimi ticari iqtisadi elaqeler hemin qebileden olan ehaliye ideoloji cehetden de tesir etmeye komek edirdi Bu tesir neticesinde Mekkedeki Kebe muhum muqeddes bir yer kimi bir cox qebileler ucun ziyaretgaha cevrildi Erebistan qebileleri ile aparilan ticaret mubadilesi Yemenle Suriya ve Misirle bezen de Cenubi aparilan deniz ticareti mekkeli Qureysliler icerisinde qeyri beraberliyin tedricen artmasina komek edirdi Hemin qebilenin onlardan asili olan uzvleri Qureys zedegan sinfi numayendelerine qarsi cixirdilar Mekke ehalisinin Qureys qebilesinden olmayan hissesinin veziyyeti daha da agir idi Bunlar oz qebilelerini terk etmis ve Mekke ticaretinde xidmet evezinde aldiqlari tesadufi emekhaqqi ile yasayanlar idi Lakin Mekkenin en mezlum ve tamamile huquqsuz ehalisi qullar idi Qul mal ve pulun cox hissesi ehalinin cuzi bir hissesini teskil eden ve Mekkede hakimiyyet basinda duran yerli zedeganlarin elinde idi Bele bir veziyyet neinki quldarlarla qullar arasinda hem de var dovletin seviyyesine gore bir birinden tamamile ferqli olan serbest adamlar arasinda da musahide edilirdi Mekkede ibtidai icma munasibetleri ve nesli qurulus davam etse de ticaret ve selemcilikle mesgul olan Qureys varlilari artiq quldarlarin hakim sinfine cevrilmeye basladi Burada artiq dovlet idarelerini xatirladan agsaqqallar surasi varli mekkelilerin heyatini var dovletini ve yasayis yerlerini qoruyan hebesistanli qullardan ibaret polis yaradilmaga basladi Bele bir seraitde ereblerde qebilelerin siyasi cehetden birlesmesini ideya cehetden temin ede bilecek tekallahli bir dinin meydana gelmesi ucun tarixi serait yetisirdi Bu din islam dini oldu Ereblerin Islam sivilizasiyasinin yaradilmasinda roluImperiyalar tarixine nezer salsaq ereb xilafetinin ve onun ideoloji sutunu olan Islam dininin yayilmasinda ereblerin baslica sosial baza rolunu oynadiqlarini gorerik Hele Islamin yaranmasina qeder menseyi Ibrahim peygemberlerden baslayan erebler kulli kainati bir Allahin yaratdigina inanir onu en ali varliq hesab edirdiler Allaha sitayis edir butun qebz ve senedlerin basinda bismike allahume Allahim Senin adinla baslayiram yazirdilar Zaman kecdikce onlar Allahin qizlari yaxud ilahe adlandirdiqlari ulduzlara meleklere de sitayis etmeye basladilar Kebede en qudretli ilahelerin El Lat ve El Uzzanin serefine qranitden neheng heykeller qoydular Eslinde bunlarin hec bir menevi esasi yox idi Qebile ve tayfa muharibelerinin ise ardi arasi kesilmirdi Islam sivilizasiyasinin bunovresini yaradan erebleri agir veziyyetden xilas eden Mehemmed peygember 570 632 ilahi dinin vasitesi ile onlari birlesdirmeyi bacardi Mehemmed peygember evveller oz qovmu terefinden qebul edilmese de o sonralar Erebistanin daginiq ehalisini Allahin yardimi ile mohkem xalqa cevirdi Allahin Resulunun esas silahi Islam dinine etiqad olmusdur Islam dininin ideologiyasi ereblere Yaxin Serqi isgal etmeye imkan yaratmisdir Islam qonsu olkelerin xalqlarina sosial inqilab ve xosbextlik getirmemisdir lakin o muselman olan butun insanlara beraberlik ve qardasliq ideyasi vermisdir Bu ise avtoritar hakimiyyet dunyasinda demokratiyanin mueyyen merhelesi hesab olunur Islamin meydana gelmesi sonra ise ereblerin Qerb ve Serqdeki qanli isgallari Ereb xilafetinin yaranmasi ile neticelenmisdi Mehemmed peygemberin olumunden sonra onun qohumlari Ebu Bekr 632 634 634 644 644 656 ve Hezreti Eli 656 661 xelife secilmisdir Eli Islamin inkisafinda muhum rol oynamis boyuk sexsiyyet olmusdur Xelife dovletin siyasi rehberi olmaqla yanasi olkenin de ali dini hakimi idi Hezreti Mehemmed peygemberin olumunden sonraki iyirmi bes il erzinde erebler Irani Suriyani Qafqazin xeyli hissesini Orta Asiyanin bir hissesini isgal etmisler Erebler VII VIII esrlerde Serqin boyuk bir bolumunu qan golune cevirdiler Onlar hem Serqe hem de Qerbe dogru irelileyirdiler Serqde Herat ve Kabil tutulduqdan sonra erebler Hindistana catdilar Hemin dovrde Iranda muharibelerden zeiflemis Sasani imperiyasinin varligina son qoydular Elece de Serqi Roma imperiyasini Bizansi meglubiyyete ugratdilar Afrikada ereb serkerdeleri Merakesin Atlantik okeani sahillerine qeder Qerbi Avropada ise Ispaniyadan Cenubi Fransaya qeder irelilediler Lakin 732 ci ilde Puatyede erebler darmadagin edildiler Belece Avropa labud qetl ve qaretden isgaldan xilas edildi Irani ve Roma eyaletlerini isgal edib amansizca talayan muselman erebler tarixlerinde ilk defe medeniyyetin ne oldugunu gorduler Resullahin olumunden yuz il sonra yeni VIII esrin birinci yarisinda Ereb imperiyasi Ispaniyadan baslayaraq butun Simali Afrikani Suveyse qeder sonra Irani Orta Asiyani isgal etmisler Erebler iddia edirler ki boyuk deniz seyyahi olmus ilk teleskopu ve ilk deniz kompasini kesf etmisler Lakin bu kesflerin qedim Iran alimlerine mexsuslugu artiq subut edilmisdir Onlar Afrika qitesinin boyuk bir hissesinde Hindistanda Malayziyada ve Cin sahilleri boyu mustemlekeler qurmuslar Dovletin dovletciliyin ne oldugunu derk etmeyen erebler tutduqlari olkelerin medeniyyetini dovletciliyini menimsediler Ardicil qelebelerin davam etmesi Ereb xilafetinin elitasinda cah celala tem teraga meyli guclendirmisdi Hemcinin hakimiyyet ugrunda mubarize de xeyli artmisdi Tekce bunu demek kifayetdir ki yalniz Xelife Ebu Bekr oz eceli ile olmusdur diger xelifelerin hamisi sui qesd neticesinde oldurulmusdur Hakimiyyet ugrunda mubarize neticesinde xelife Osmanin olumunden sonra xelife Elinin zamaninda Islam iki boyuk hisseye sunnilik ve sieliye ayrilmisdir Xelife Eliden sonra hakimiyyeti Emeviler sulalesi 661 750 ele kecirmis ve teqriben yuz il hakimiyyetde qalmislar Onlarin paytaxti o vaxt Sam adlanan indiki Demesq seheri olmusdur Xelife Muaviyenin vaxtinda paytaxt elan olunan bu seher xeyli gozellesmis sehere su cekilisi heyata kecirilmisdir Fevvareler pavilyonlar saraylar ve xususi ile de mescidler sehere xususi yarasiq verirdi Cidir yarislari sahmat oyunlari musiqi ve reqsler adi bir hal idi VIII esrin ortalarinda erebler arasinda daxili muharibeler ve munaqiseler neticesinde Emeviler sulalesi devrildi Hakimiyyete esasini Mehemmed peygemberin emisi Abbasdan goturen Abbasiler sulalesi 750 1258 geldi Xelifeliyin paytaxti Sam seherinden esasi 762 ci ilde Xelife El Mensur 754 775 terefinden qoyulmus Bagdad seherine kocuruldu Bagdad hemin dovrde Serq ve Qerb ile neheng ticaret elaqelerine malik idi Olkede coxsayli memurlar aparati movcud idi Onlar diger olkelerin hakimleri ile elaqeler saxlayirdilar Lakin idareetme sistemi xeyli murekkeb idi Abbasilerin dovrunde effektli poct sistemi isleyirdi Bir sira xestexanalar acilmisdi Davam eden saysiz hesabsiz muharibeler neticesinde qul ticareti yuksek hedde catmisdi Dunyanin her yerinden Bagdada alimler ressamlar sairler axisib gelirdi Hemin dovrde onun ehalisi 2 milyondan artiq idi Riyaziyyat ve tibb elmleri daha cox inkisaf etmisdi Erebler tibb elmini hindlilerden oyrenmisdiler Onlar tibbe dair sanskritce kitablari tercume ve cap edirdiler Hazirlanmis kagizlar Cinden Bagdada getirilirdi Bagdadla yanasi Qahire Besre Kufe ve tehsil muessiseleri daha cox inkisaf etmisdir Fatimi xelifesi 953 975 Qahireye geldikden sonra 972 ci ilde tikilmis Ismaili Fatimilerin eqidelerini teblig eden El Ezher mescidi yaninda 996 ci ilde yaradilmis eyni adli medrese XI esrin axirlarinda butun muselman aleminde meshur olan universitet tipli tedris muessisesine cevrilmisdi Fatimilerin suqutu ve Qahirenin Selaheddin Eyyubinin hakimiyyeti altina kecmesi ile el Ezherde dersler bir muddet dayandirilsa da mueyyen islahatlardan sonra universitet yeniden dircelmisdir Gunumuzde de fealiyyetini davam etdiren bu tedris muessisesinde muxtelif olkelerden olan telebeler Qurani hedisleri muselman huququnu ve ereb edebiyyatini oyrenmisler VII IX esrlerde xilafetin inkisafi ve mohkemlenmesi ile elaqedar olaraq maliyye ve vergi sistemi ile bagli bir sira dovlet meseleleri meydana cixmisdi Erebler tabe edilmis xalqlarin teserrufat maliyye sisteminden faydalana bilerdiler Lakin deyisikliye ugramis serait eyaletlerin meskunlasmis menteqelerin paylanmasi ekincilik ve senaye mehsullarinin natural ve pul seklinde qoyulan vergilerin miqdari haqqinda deqiq melumatin olmasini teleb edirdi Bundan savayi merkezlesdirilmis idareetme sisteminin daha bir muhum telebi yaxsi rabite yollarinin marsrutlarin poct stansiyalarinin olmasi menteqeler arasinda mesafenin deqiqlesdirilmesi hereket seraitinin mueyyenlesdirilmesi idi IX esrde Ptolomeyin Almagesta ve Cografiya eserleri ile tanisliq bu eserlerin tercume edilmesi ve qedim yunan alimlerinin diger eserlerinin ereb elm adamlari terefinden yeniden islenmesi cografiyanin elmi ve tesviri tereflerini formalasdirmisdir Erebler oz cografi tesvirlerinde butun Avropani Asiyanin cenub hissesini Simali Afrikani Serqi Afrikanin sahillerini ehate etmisdiler Ispaniyadan tutmus Turkustana ve Hind cayinin mensebinedek butun olkelerin tam tesvirini vermisdiler Onlar hemin erazilerdeki faydali qazinti yataqlarinin mufessel xarakteristikasini vermeye nail olmusdular Belelikle de obyektiv ve subyektiv amiller mexsusi ereb elmi edebiyyatinin yaranmasina tekan verdi Ereb tacirleri Volqa cayi hovzesinden istifade etdikden sonra slavyan xalqlarinin yasadigi simal erazilere gedib cixdilar Yayda gecelerin isiqli olmasi qisda gunduzun olmamasi erebleri heyrete getirirdi Boyuk Ipek yolu ile seyahet cox uzun cekirdi Seyyahlar tez tez cetinliklerle ve tehlukelerle uzlesirdiler Karvanlar Xezer denizinin simal sahillerinden Pekine 260 gune gedib cixirdi Yolda dayanacaqlar da nezere alinsa karvanlar menzil basina bir ilden de artiq vaxtda yetisirdi Tacirler Cinden Orta Asiyadan uzun iller Cin ipeyi qiymetli daslar kehraba ekzotik bezekler bahali cini ve saxsi qablar istiot edviyyat buxur dini ayinler zamani yandirilan etirli madde mirra etirli qatran ve s aparirdilar Tacirler X esrde ticaret sirketlerinde birlesmisdiler Ticaret emeliyyatlarinda cox vaxt qebzlerden istifade olunurdu Boyuk miqdarda pulu her hansi bir seherde serrafa vermek ondan qebz goturmek ve teyin olunmus yerde onu vermekle hemin pullari butunlukle geri almaq olurdu Ticaret esasen mubadile yolu ile gedirdi Pul ise ancaq hesab vahidi idi Tacirler oz mallarini mueyyen meblegde qiymetlendirir ve onu eyni miqdarda deyerlendirilen mal ile deyisirdiler Haqq hesab vaxti qiymet ferqini mal ile aradan qaldirmaga calisirdilar Meselen Cinde gumus dirhemleri saya salmirdilar Tacirler ancaq mal mubadilesi yolu ile haqq hesab cekirdiler Serqi Avropada ise dirhem hem pul hem de mal hesab olunurdu Karvanlara xidmet etmek ucun seher ve kendlerde karvansaralar tikilirdi Hemin karvansaralarda tacir ve noker naib ucun hucre at deve qatir ve uzunqulaqlar ucun icerisinde yem ve su qoyulmus tovleler olurdu Bezen karvansaralarda ticaret etmek kommersiya yeniliklerinden xeber tutmaq olardi Bezi tacirler mal dasinmasini da oz uzerine goturur yeni neqliyyatin teskili ile mesgul olurdular Yuk heyvanlarina noker ve beledciler qulluq edirdi Karvanlari muhafize etmek ucun silahli desteler yaradilmisdi Karvan sahibleri bezen dilmanclar da tuturdular Karvanlarda bir nece min yuk heyvani olurdu Meselen 922 ci ilde Xelife El Muqtedir turkdilli Volqa Kama Bulqar olkesine 3 min bas yuk heyvanindan ve 5 min neferden ibaret karvan gondermisdi Ticaretin inkisafinda koceri maldarlar boyuk rol oynayirdi Onlar karvanlari musayiet edir etini yemek ve yuk dasimaq ucun istifade olunan heyvan satirdilar Koceriler arasinda karvan ticaretinde ixtisaslasanlar da var idi Karvan ticareti belelerinin istiraki olmadan inkisaf ede bilmezdi Karvanlar ile birlikde esnaf kustar ressam usta alim ve diplomatik heyetler sefere cixirdilar Bezen tacirlere de diplomatik tapsiriqlarin yerine yetirilmesi tapsirilirdi 922 ci ilde yola dusen hemin karvan diplomatik herbi texniki ve dini tapsiriqlar yerine yetirmisdi Mekkeye hecc ziyaretine gedenlerin sayinin artmasi ile elaqedar olaraq Ereb imperiyasi karvan yollarinin tehlukesizliyini temin edir ve seher heyatini daha da canlandirirdi Evvelce Demesqde sonra ise Bagdadda oz movqeyini mohkemlendiren xilafet bir terefden Hindistan ve Cin arasinda diger terefden ise slavyan xalqlari Bizans ve Avropa arasinda inkisaf etmis yollar sebekesi yaradilmasina nail olmusdu Esas ticaret yollari xilafetin hududlarinda idi Bu yollarin her bir merhelesinde Ispaniyadan tutmus Cine qeder iri merkezi seherlerde muselman icmalari mescid ve mehmanxanalar fealiyyet gosterirdi Bu muessiselerde ancaq muselman tacirler qebul olunurdu Tez bir zamanda butun karvan yollarinda ve ticaret merkezlerinde muselmanligi qebul etmis tacirler fealiyyet gosterdiler Ticaret elm ve edebiyyat sahelerinin mutexessisleri her yerde hevesle qebul olunurdular Az vaxt erzinde butun saraylarda iri merkezlerde herbi musavirlerin ticaret agentlerinin alimlerin ve muneccimlerin ekseriyyeti muselmanlar idi Lakin daxili mubarizelerin neticesi olaraq xelifelik zeiflemeye basladi Ispaniyadaki Emeviler sulalesi Abbasilerin hakimiyyetini tanimadi Bir qeder sonra Simali Afrika xelifelerin tabeliyinden cixdi Misir ozunun xelifesini elan etdi Hemin dovrde ilkin Islam demokratiyasindan demek olar ki hec ne qalmamisdir Kecmis bedeviler indi debdebeli saraylarda yasayirdilar Ereblerin vahid imperiyasi muxtelif hisselere parcalandi XIII esrde ise Hulakuler Ereb Xilafetine son qoydu Bagdad tutulduqdan sonra Abbasiler Qahireye kocduler lakin orada hakimiyyete malik olmadilar Ereb dovletleriEreb Birliyine daxil dovletler tund yasil Ereb olmayan lakin birliye daxil olan bolgeler aciq yasil ve erebce danisilma nisbeti asagi uzvler Somali ve Cibuti tarali yasil Ehalisinin boyuk qisimi ereb soyundan gelen ve erebce danisan olkelere ereb dovletleri deyilir Israil ve ehalisinin ekseriyyeti Muselman olan Sudan ehalilerinin bir qisimi ereb olmaqla birlikde Ereb Dovleti adlanirlar Ereb dovletlerinin coxu 1945 ci ilde yaradilmis Ereb Birliyinin uzvudur Istinadlar Affinity Bloc Arab World Joshua Project 2022 09 28 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 26 Arabic German Consulting 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2010 02 16 Oxford Dictionary of English 2e 2003 Oxford University Press Arab Ishmael Isaac Terxan Pasazade Ereblerin Islam sivilizasiyasinin yaradilmasinda rolu Dovlet ve Din Ictimai fikir toplusu 5 13 Baki sentyabr oktyabr 2009 sehife 167 172 Xarici kecidlerVikianbarda Erebler ile elaqeli mediafayllar var