Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Avar xaqanlığı (və ya Elmir İmperiyası) — bugünkü Macarıstan, Slovakiya, Rumıniya və Serbiya torpaqlarında 565–823-cü illər arasında mövcud olmuş Avar dövləti.
| Tarixi dövlət | |||
| Avar xaqanlığı | |||
|---|---|---|---|
| Avar Kağanlığı | |||
| |||
 Avar xaqanlığının sərhədləri | |||
| | |||
| Dilləri | Bulqar dili | ||
| Rəsmi dilləri | Avar dili | ||
| Dövlət dini | Tenqriçilik, xristianlıq | ||
| Ərazisi | 600-cü ildə 1.000.000 km² | ||
| İdarəetmə forması | Xaqanlıq | ||
| Sülalə | |||
| Xaqan | |||
| • | (ilk) | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Dövlət Avar xaqanı olan Bayan tərəfindən qurulmuşdur. 562-ci ildə avarların başına keçən I Bayan olduqca qabiliyyətli bir idarəçi və döyüşçü olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə avarlar, Bizans, Lombardlar, bir çox slavyan və türk qəbilələrlə müttəfiq olmuşdur. Avarlar Bizans, Fransa torpaqlarına hücumlar təşkil etmişlər. Bu dövrdə avarlar qərbdə Türingiya və İtaliya qapılarına qədər irəliləmişdilər. Cənubda isə Pannoniya, Dacis, və Dalmasiyada hakimiyyət quraraq Konstantinopola yaxınlaşmışlar. Karpat Hövzəsinin hamısına hakim olan avarlar, 582-ci ildə Sirmiumu (Sremska Mitrovica), 584-cü ildə Singidunumu (Belqrad) və 586-cı ildə fəth etmişlər. Slavyan qəbilələri ardıcıl hücum edən və onları məğlub edən avarlara qarşı birləşərək 623-cü ildə qiyam qaldırmışlar. Avarları və frankları hədəf alan Slavyan hücumları müvəffəqiyyətli olmuş və Serbiyadakı torpaqlar geri alınmışdır. Avarlar, 626-cı ildə uzun sürən Sasani-Bizans döyüşlərinə Sasanilər tərəfində müdaxilə etmişlər, slavyan qəbilələri ilə birlikdə Konstantinopola hücum etmiş və şəhərin mühasirəsinə qoşulmuşdular. Sasani Ordusu isə eyni vaxtda şəhərin Asiyada qalan bölgəsinə hücum etmişdir. Avarlar dəniz qüvvələri olmadan hücuma keçmiş və Sasani orduları ila birləşə bilməyərək tək başlarına hücuma başlamışdılar. Bu səbəblə çox yaxşı müdafiə olunan şəhəri ala bilməyərək geri dönmək məcburiyyətində qalmışdılar. Bizanslılar, Slavyan donanmasını Yunan odundan istifadə edərək yandırmış və birliklərin birləşməsinə mane olmuşdur. Slavyan orduları da tək başlarına hücuma keçdikləri üçün müvəffəqiyyətsizliyə uğramışlar. Avar hökmdarı, müvəffəqiyyətsiz muhasirənin səbəbini slavyan qəbilələrində görürdü. Konstantinopolun mühasirəsi Avar xaqanlığının ən böyük müvəffəqiyyətsizliklərindən biri olmuşdur. Avarların Konstantinopolu önlərində müvəffəqiyyətsiz olmasının ardınca Xaqanlığa daxil olan bolqarlar ayrılmışdır. 632-ci ildə , Utigu və Onogur qəbilələrini birləşdirən Kubrat Xaqan, Tapar Xaqanlığını qurmuşdur. Bolqarlar, Şimal Qaradəniz sahilləriylə aşağı Tuna boylarında hakim oldular. 640-cı ildə isə Hırvatlar, avarlardan ayrılmışdır. Bu dövrdə müntəzəm olaraq davam edən qəbilələr arası döyüşlər, bütün tərəflərin güc itirməsinə gətirib çıxarmış həm avarlar həm də slavyan qəbilələri xeyli zəifləmişdir. Avarlar, bolqarlar, franklar və slavyanlar ilə olan mübarizələrinin nəticəsi olaraq Macar Düzənliyi və Dalmasiya sahillərini də itirmişdir. 670-ci ildə Bizans ilə döyüşlərin başa çatmasından sonra, iki imperatorluq arasına bolqarlar yerləşmişdir. Kubratanın oğulu Alt İsək, Avar Xaqanlığının taxtını ələ keçərmək üçün döyüşmüş, müvəffəqiyyətsizliyə uğradıqdan sonra bir-neçə bolqar qəbilələri ilə avarlardan ayrılmışdır. Avarların tarixi haqqında VII əsr sonu ilə VIII əsr sonu arasındakı dövrə dair məlumat yoxdur. Bu dövrə aid tək məlumat qaynağı arxeologiya elmidir. Bu dövrdə avarlarda köçəri həyatdan məskun həyata keçiş müşahidə edilməkdədir. Avarlar, artıq əkinçilik və heyvandarlıqla maraqlanmağa başlamışlar.
IX əsrdə avarlar xüsusilə Frank dövləti üçün ən təhlükəli düşmən sayılırdı. Buna görə əvvəlcə avarlarla dostluq əlaqələri qurmağa çalışmışlar. Franklarla avarlar arasında elçilər movcud olmuş, 780-ci ildə avar elçisi frank torpaqlarına getmiş, frank elçisi də Xaqanlığa gəlmişdir. 788-ci ildən franklar ilə avarlar arasındakı uzun sürəcək bir döyüş başlamışdır. Bavariyanı Frank ölkəsinin bir parçası sayan Frank kralı Şarlman, avarlara qarşı səfərə çıxmağıplanlaşdırmışdı.
791-ci ildə sloveniyalıların, xorvatların da daxil olduğu frank ordusu, avarlara qarşı böyük bir hücum təşkil etmişdir. Şahzadə , İtaliyadakı ordusuyla hücuma keçmiş və avarlara aid qalaları ələ keçirmişdir. Şarlman tabeliyində olan əsl frank ordusu isə Tuna boyunca irəliləyir. reallaşan döyüşdə franklar qalib gəlmişdir, ancaq, Frank ordusundakı saksonlar avarlara dəstək olduğu üçün vəziyyət dəyişmişdir. Avarlar artıq dağılmağa başlayan dövlətlərini bərpa etməyə cəh etdilər. Avarların daxilində baş verən vətəndaş müharibəsi nəticəsində Yugur özünü Xaqan elan etdi. 795-ci ildə isə xristianlığı qəbul edərək himayələrinə girmək üçün franklara elçilər göndərmişdir. 796-cı ildə isə şəxsən özü Şarlmanın hüzuruna gedərək bağlılığını bildirmişdir. Şahzadə Pipin əmrindəki Frank ordusu həmin il avar torpaqlarına hücum etmişdir. Avarların Transilvaniyadakı mərkəzi ələ keçirilmişdir. Artıq avarların siyasi müstəqilliyindən söhbət edilə bilməyəcək dövrlər başlamışdır. Avarların əsrlər boyunca yığdığı böyük zənginliklər talanmağa başlanmışdır. Düşmənləri olan avarları pis vəziyyətdə olmasından istifadə edən bolqarlar da bu vəziyyətdən faydalanmaq istəmişdilər. Bütün çətinliklərə baxmayaraq avarlar məğrubiyyəti qəbul etmədilər. Bu zaman, hətta avar soy başçılarının böyük bir qisimi öldürülmüşdür. 797-ci ildə avarlar müvəffəqiyyətli şəkildə qiyam qaldırmışlar, ancaq böyük bir səfər nəticəsində franklar üsyanı yatırmışlar. 797-ci ildə avar soy başçıları Frank kralı Şarlmana bağlılıq andı içmək məcburiyyətində qalsa da, 799-cu və 802-ci illərdə avarlar yenidən qiyam qaldırmışdır. Bu vaxtlar avar torpaqlarında xristianlıq yayılmağa başlamışdır. 803–804-cü illərdə bolqarların Xaqanı Krım, Tuna bölgəsindəki bütün avar torpaqlarını ələ keçirmişdir. Bolqar suverenliyindəki avarlar isə sürətlə assimilyasiya edilmişdir. Avarlara aid son məlumat 823-cü ildə Frank sarayında franklara bağlılığını bildirən avar elçilərinə aiddir. Buna baxmayaraq, tapıntılara görə avarlar X əsrə qədər varlıqlarını davam etdirə bilmişlər. Mərkəzi Avropada, Frank dövləti ilə Bizans imperatorluğu arasında köhnə Hun, Sabar və Ogur(Buqar)lar kimi Türk kütlələrinn dəstəyi ilə qüdrətli bir dövlət quraraq, fərqli Alman və xüsusilə qarışıq slav qəbilələrini öz hakimiyyəti altına almaqla 250 ilə qədər (5 Save 58–805) Avropa siyasətinə yön verən Avarların kimliyi məsələsi tarixçiləri və dilçiləri xeyli düçündürən başlıca mövzulardan biri olmuşdur.
Avropa Avar xaqanlıgına Bizans qaynaqlarında: Abares, Abaroi, Latincada: Awares, Awari, Slav dill'rind' isə Abari, Obri kimi göstərilmişdir. Vaxtilə Monaolstandakı Ju-an-Juan dövlətinin(4-cü yüzilliyin başlanğıcı 552–555) Göy-Türklər tərəfindən dağıdıldıqdan sonra, təxminən 20 min adamlıq bir kütlə qərbə doğru köçmüşlər. Bizans tarixçisi Th. Simokattesin[7-ci yüzilliyin 2-ci yarısı] araşdırmalarından 558-ci ildə Orta Asiyadan qərbə və sonradan Avropanin içərilərinə doğru irəliləyən Bizansın şərq sərhədlərindən elçi göndərərək, yardım və yerləşmək üçün ərazi verilməsini rica edən kütlə olduğunu və başqa bir qrup araşdırmaların isə Avarların həmən tarixdə hərəkət istiqamətini təyin edən sənədlərə istinadən bu kütlənin Avarlar olduğu qəti fikir kimi qəbul edilir. Bir çox sənədlərdə Juan-Juan xalqının Avar və ya Asiya Avarları adı ilə qeyd edilməsi (J. Marquart, 1914, Gy. Nemeth, 1930, 0. Franke, 1936, W. Eberhard, 1947) və digər tərəfdən Juan-Juanrin Monqol kimi göstərilməsi Avropa Avarlarının da bu qəbildən olmasıni təsdiq edir. Monqolstanda Avropa Avarlarını xatirladan Var-Guni(Bar-Guni) adli bir qəbilənin açıqlanması, Macarstanda Avar çağına aid qəbirlərdən tapilan insan sümüklərinin monqoloid olduğu və Avar xaqanının adı olan "Bayan"ın Monqol sözü olduğu iddiası da yuxarıda qeyd etdiyimiz fikrin tam subutu olaraq qalır. Bu fikrə aydınlıq gətirmək üçün aşağıdakı qaynaqlara müraciət edək:
1)Bizans tarixçisi Priskos(5-ci yüzilliyin ortaları) hələ Orta Asiyada Juan-Juan hakimiyyətinin dağılmasından 100 il əvvəl , (461–465 hadisələri, bax. Sabarlar, Ogurlar) qərbi Sibir bölgəsində "Avar" qömündən söhbət açır. Digər bir qaynaq (Zakhaias Rhetor, 550-ci illər) da Monqolstan hadisələrindən öncə qərbdə bir Abar toplumu haqqında fikir yürütmüşdür. Bundan əlavə Yunan coğrafiyaçısı Strabonun əsərində də Abarnoilər də bəhs edilmişdir. 2)Ən önəmli məlumat isə Th. Smokattesin Avarlar haqqinda "Həqiqi Avar" və "Saxta Avar" mövzusudur. Bu qeydlərin araşdırılmasından alınan nəticəyə görə Saxta Avar deyilən kütlə Qərbi Türküstan-Quzey Qafqaz arası və Don İtil(Volqa) çaylarınin dolaylarında Oğur boyları ilə qonçuluqda yaşayan və Bizans qaynaqlarında Avar adı ilə tanınan(Menandros, 6-cı yüzilliyin sonları) Warkonlardir ki, (yəni Var və Hun) onlar da tabeliyində olduqları Juan-Juan dövlətindən ayrılıb Türküstan-Əfqanstan-Quzey Hindistanda Ağ Hun(Eftalit) dövlətinin yaranmasına təkan vermişlər. 458–459-cu illərdə Tapqaç orduları qarşısında məğlubiyyətə uğrayan Var və Hun tayfa ittifaqi Xəzər-Aral şimalındakı ərazilərdə məskunlaşmışlar və sonralar bu tayfaları da qərbdə Avarlar kimi anılmışır. Th. Smokattesin "Həqiqi Avar" adlandırdığı tayfa isə 552-ci ildə Sabar hakimiyyətini yıxıb, Qafqaza doru irəlilədilər və İran Alanlarını, Ogur boylarını özlərinə tabe etdikdən sonra Bizansdan yerləşmək üçün ərazi və illik vergi istədilər. Bu zaman Balkanlarda, Trakyada istila planlarını yeridən Ogurlara qarşı mübarizəyə başı qarışan imperator Justinianos vergini rədd etməklə bərabər, imperiyaya olan Avar axınının qarşısını almaq məqsədilə aşağı Tuna hövzəsində, başda Antlar və çoxluq təşkil edən Slav tayfalarından istifadə edərək bir maneə yaratmağa çalışdı. Lakin 562-ci ildə bu maneəni asanlıqla aşan Avarlar aşağı Tunanı işğal edərək Bizansla həmsərhəd oldular. İmperator (565–578) vergini ödəməkdə tərəddüd etməsi Bizansı təhlükə altına saldı və Avarlar Xaqan Bayanın başçılığı ilə orta Kalpata girdilər. Onlar Tunanın qərbindəki German qəbilələrindən olan Longobardlarla birləşərək şərqi Macarıstandakı Gepidləri özlərinə tabe etdilər və 568-ci ildə Lonqobardların cənubi İtaliyaya köçməsi ilə bərabər müasir Macarstanı tamamən işğal etdilər. Beləliklə Avarlar Avropada öz dövlətlərinin əsasını qoydular və 200 il Avar Xaqanlığı adı ilə hakimiyyətdə oldular.
Avar xaqanları
- Bayan Xaqan (562–602)
- II Bayan Xaqan (602–617)
- Onogunduri Xaqan (617–630)
- Surakat Xaqan (729/730)
- Yugurus Xaqan (791–795)
- I Tudun Xaqan (795–803)
- Zodan Xaqan (803–805)
- Thedorus Xaqan (805–1057)
- Abraham Xaqan (1057–1122)
- II Tudun Xaqan (755–835)
Avarların köç etməsi
Avar xaqanlığı Jujanlar Göytürklərə məğlub olduqdan sonra onların bir qismi qərbə çəkildi və Qafqazda məskən saldılar. Onlara avar deyirdilər. Türkcə bu söz "dirənən, duruş gətirən, qarşı gələn" mənasını verirdi.
Avarlar 558-ci ildə Qafqazdan köçərək Şərqi Avropaya getdilər və Şərqi Avropanın digər türk tayfaları ilə birlikdə Avar dövlətini yaratdılar. Bu dövlətin əsasını 565-ci ildə Bayan xaqan qoydu. Qısa bir vaxtda Avar dövləti güclü xaqanlığa çevrildi. Bizansdan xərac tələb etməyə başladı. Bizans vergi verməyə razı oldu.
6-cı əsrin sonlarında artıq imperatorluğa çevrilmiş Avar xaqanlığının ərazisinə Şərqi və Qərbi Avropanın böyük bir hissəsi — indiki Macarıstanın, Çexiyanın, Slovakiyanın, Avstriyanın və Almaniyanın cənub bölgələrinin bir hissəsi daxil idi. Alman və slavyan tayfalarının bir hissəsi də avarlardan asılı hala düşdü. Avar dövlətinin yaranmasında və möhkəmlənməsində hunlar, sabirlər, oğuzlar və digər türk tayfaları yaxından iştirak etmişdilər.
Avar xaqanlığı Bizansla qonşu olduqdan sonra onun Bizans üzərinə hücumları artdı. Avarlar Sasanilərlə birlikdə iki dəfə Konstantinopolu mühasirəyə aldılar. Lakin hərbi dəniz donanması olmadığına görə qələbə çala bilmədilər.
626-cı ildə Konstantinopola növbəti hücumdan sonra Avar dövlətinin qüdrəti sarsıldı. Xaqanlığa tabe olan xalqların üsyanı və hakimiyyət uğrunda mübarizə onun zəifləməsinə səbəb oldu. Bəzi türk tayfaları avarlardan ayrıldılar. Bu tayfaları Bulqar dövlətinin başçısı Kubrat xan öz elinə birləşdirdi. O, avarları Qara dənizin şimal sahillərindəki ərazilərdən və Dnepr çayının aşağı axarlarından sıxışdırıb çıxardı.
8-ci əsrin sonlarında Avar xaqanlığı ilə Frank dövləti arasında uzunsürən müharibə başlandı. 823-cü ildə franklar avarların Pannoniya ərazisini tutdular. Avar dövləti süqut etdi.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Avar xaqanligi ve ya Elmir Imperiyasi bugunku Macaristan Slovakiya Ruminiya ve Serbiya torpaqlarinda 565 823 cu iller arasinda movcud olmus Avar dovleti Tarixi dovletAvar xaqanligiAvar KaganligiBayraqAvar xaqanliginin serhedleri 562 823Dilleri Bulqar diliResmi dilleri Avar diliDovlet dini Tenqricilik xristianliqErazisi 600 cu ilde 1 000 000 km Idareetme formasi XaqanliqSulaleXaqan ilk Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiDovlet Avar xaqani olan Bayan terefinden qurulmusdur 562 ci ilde avarlarin basina kecen I Bayan olduqca qabiliyyetli bir idareci ve doyuscu olmusdur Onun rehberliyi ile avarlar Bizans Lombardlar bir cox slavyan ve turk qebilelerle muttefiq olmusdur Avarlar Bizans Fransa torpaqlarina hucumlar teskil etmisler Bu dovrde avarlar qerbde Turingiya ve Italiya qapilarina qeder irelilemisdiler Cenubda ise Pannoniya Dacis ve Dalmasiyada hakimiyyet quraraq Konstantinopola yaxinlasmislar Karpat Hovzesinin hamisina hakim olan avarlar 582 ci ilde Sirmiumu Sremska Mitrovica 584 cu ilde Singidunumu Belqrad ve 586 ci ilde feth etmisler Slavyan qebileleri ardicil hucum eden ve onlari meglub eden avarlara qarsi birleserek 623 cu ilde qiyam qaldirmislar Avarlari ve franklari hedef alan Slavyan hucumlari muveffeqiyyetli olmus ve Serbiyadaki torpaqlar geri alinmisdir Avarlar 626 ci ilde uzun suren Sasani Bizans doyuslerine Sasaniler terefinde mudaxile etmisler slavyan qebileleri ile birlikde Konstantinopola hucum etmis ve seherin muhasiresine qosulmusdular Sasani Ordusu ise eyni vaxtda seherin Asiyada qalan bolgesine hucum etmisdir Avarlar deniz quvveleri olmadan hucuma kecmis ve Sasani ordulari ila birlese bilmeyerek tek baslarina hucuma baslamisdilar Bu sebeble cox yaxsi mudafie olunan seheri ala bilmeyerek geri donmek mecburiyyetinde qalmisdilar Bizanslilar Slavyan donanmasini Yunan odundan istifade ederek yandirmis ve birliklerin birlesmesine mane olmusdur Slavyan ordulari da tek baslarina hucuma kecdikleri ucun muveffeqiyyetsizliye ugramislar Avar hokmdari muveffeqiyyetsiz muhasirenin sebebini slavyan qebilelerinde gorurdu Konstantinopolun muhasiresi Avar xaqanliginin en boyuk muveffeqiyyetsizliklerinden biri olmusdur Avarlarin Konstantinopolu onlerinde muveffeqiyyetsiz olmasinin ardinca Xaqanliga daxil olan bolqarlar ayrilmisdir 632 ci ilde Utigu ve Onogur qebilelerini birlesdiren Kubrat Xaqan Tapar Xaqanligini qurmusdur Bolqarlar Simal Qaradeniz sahilleriyle asagi Tuna boylarinda hakim oldular 640 ci ilde ise Hirvatlar avarlardan ayrilmisdir Bu dovrde muntezem olaraq davam eden qebileler arasi doyusler butun tereflerin guc itirmesine getirib cixarmis hem avarlar hem de slavyan qebileleri xeyli zeiflemisdir Avarlar bolqarlar franklar ve slavyanlar ile olan mubarizelerinin neticesi olaraq Macar Duzenliyi ve Dalmasiya sahillerini de itirmisdir 670 ci ilde Bizans ile doyuslerin basa catmasindan sonra iki imperatorluq arasina bolqarlar yerlesmisdir Kubratanin ogulu Alt Isek Avar Xaqanliginin taxtini ele kecermek ucun doyusmus muveffeqiyyetsizliye ugradiqdan sonra bir nece bolqar qebileleri ile avarlardan ayrilmisdir Avarlarin tarixi haqqinda VII esr sonu ile VIII esr sonu arasindaki dovre dair melumat yoxdur Bu dovre aid tek melumat qaynagi arxeologiya elmidir Bu dovrde avarlarda koceri heyatdan meskun heyata kecis musahide edilmekdedir Avarlar artiq ekincilik ve heyvandarliqla maraqlanmaga baslamislar IX esrde avarlar xususile Frank dovleti ucun en tehlukeli dusmen sayilirdi Buna gore evvelce avarlarla dostluq elaqeleri qurmaga calismislar Franklarla avarlar arasinda elciler movcud olmus 780 ci ilde avar elcisi frank torpaqlarina getmis frank elcisi de Xaqanliga gelmisdir 788 ci ilden franklar ile avarlar arasindaki uzun surecek bir doyus baslamisdir Bavariyani Frank olkesinin bir parcasi sayan Frank krali Sarlman avarlara qarsi sefere cixmagiplanlasdirmisdi 791 ci ilde sloveniyalilarin xorvatlarin da daxil oldugu frank ordusu avarlara qarsi boyuk bir hucum teskil etmisdir Sahzade Italiyadaki ordusuyla hucuma kecmis ve avarlara aid qalalari ele kecirmisdir Sarlman tabeliyinde olan esl frank ordusu ise Tuna boyunca irelileyir reallasan doyusde franklar qalib gelmisdir ancaq Frank ordusundaki saksonlar avarlara destek oldugu ucun veziyyet deyismisdir Avarlar artiq dagilmaga baslayan dovletlerini berpa etmeye ceh etdiler Avarlarin daxilinde bas veren vetendas muharibesi neticesinde Yugur ozunu Xaqan elan etdi 795 ci ilde ise xristianligi qebul ederek himayelerine girmek ucun franklara elciler gondermisdir 796 ci ilde ise sexsen ozu Sarlmanin huzuruna gederek bagliligini bildirmisdir Sahzade Pipin emrindeki Frank ordusu hemin il avar torpaqlarina hucum etmisdir Avarlarin Transilvaniyadaki merkezi ele kecirilmisdir Artiq avarlarin siyasi musteqilliyinden sohbet edile bilmeyecek dovrler baslamisdir Avarlarin esrler boyunca yigdigi boyuk zenginlikler talanmaga baslanmisdir Dusmenleri olan avarlari pis veziyyetde olmasindan istifade eden bolqarlar da bu veziyyetden faydalanmaq istemisdiler Butun cetinliklere baxmayaraq avarlar megrubiyyeti qebul etmediler Bu zaman hetta avar soy bascilarinin boyuk bir qisimi oldurulmusdur 797 ci ilde avarlar muveffeqiyyetli sekilde qiyam qaldirmislar ancaq boyuk bir sefer neticesinde franklar usyani yatirmislar 797 ci ilde avar soy bascilari Frank krali Sarlmana bagliliq andi icmek mecburiyyetinde qalsa da 799 cu ve 802 ci illerde avarlar yeniden qiyam qaldirmisdir Bu vaxtlar avar torpaqlarinda xristianliq yayilmaga baslamisdir 803 804 cu illerde bolqarlarin Xaqani Krim Tuna bolgesindeki butun avar torpaqlarini ele kecirmisdir Bolqar suverenliyindeki avarlar ise suretle assimilyasiya edilmisdir Avarlara aid son melumat 823 cu ilde Frank sarayinda franklara bagliligini bildiren avar elcilerine aiddir Buna baxmayaraq tapintilara gore avarlar X esre qeder varliqlarini davam etdire bilmisler Merkezi Avropada Frank dovleti ile Bizans imperatorlugu arasinda kohne Hun Sabar ve Ogur Buqar lar kimi Turk kutlelerinn desteyi ile qudretli bir dovlet quraraq ferqli Alman ve xususile qarisiq slav qebilelerini oz hakimiyyeti altina almaqla 250 ile qeder 5 Save 58 805 Avropa siyasetine yon veren Avarlarin kimliyi meselesi tarixcileri ve dilcileri xeyli ducunduren baslica movzulardan biri olmusdur Avropa Avar xaqanligina Bizans qaynaqlarinda Abares Abaroi Latincada Awares Awari Slav dill rind ise Abari Obri kimi gosterilmisdir Vaxtile Monaolstandaki Ju an Juan dovletinin 4 cu yuzilliyin baslangici 552 555 Goy Turkler terefinden dagidildiqdan sonra texminen 20 min adamliq bir kutle qerbe dogru kocmusler Bizans tarixcisi Th Simokattesin 7 ci yuzilliyin 2 ci yarisi arasdirmalarindan 558 ci ilde Orta Asiyadan qerbe ve sonradan Avropanin icerilerine dogru irelileyen Bizansin serq serhedlerinden elci gondererek yardim ve yerlesmek ucun erazi verilmesini rica eden kutle oldugunu ve basqa bir qrup arasdirmalarin ise Avarlarin hemen tarixde hereket istiqametini teyin eden senedlere istinaden bu kutlenin Avarlar oldugu qeti fikir kimi qebul edilir Bir cox senedlerde Juan Juan xalqinin Avar ve ya Asiya Avarlari adi ile qeyd edilmesi J Marquart 1914 Gy Nemeth 1930 0 Franke 1936 W Eberhard 1947 ve diger terefden Juan Juanrin Monqol kimi gosterilmesi Avropa Avarlarinin da bu qebilden olmasini tesdiq edir Monqolstanda Avropa Avarlarini xatirladan Var Guni Bar Guni adli bir qebilenin aciqlanmasi Macarstanda Avar cagina aid qebirlerden tapilan insan sumuklerinin monqoloid oldugu ve Avar xaqaninin adi olan Bayan in Monqol sozu oldugu iddiasi da yuxarida qeyd etdiyimiz fikrin tam subutu olaraq qalir Bu fikre aydinliq getirmek ucun asagidaki qaynaqlara muraciet edek 1 Bizans tarixcisi Priskos 5 ci yuzilliyin ortalari hele Orta Asiyada Juan Juan hakimiyyetinin dagilmasindan 100 il evvel 461 465 hadiseleri bax Sabarlar Ogurlar qerbi Sibir bolgesinde Avar qomunden sohbet acir Diger bir qaynaq Zakhaias Rhetor 550 ci iller da Monqolstan hadiselerinden once qerbde bir Abar toplumu haqqinda fikir yurutmusdur Bundan elave Yunan cografiyacisi Strabonun eserinde de Abarnoiler de behs edilmisdir 2 En onemli melumat ise Th Smokattesin Avarlar haqqinda Heqiqi Avar ve Saxta Avar movzusudur Bu qeydlerin arasdirilmasindan alinan neticeye gore Saxta Avar deyilen kutle Qerbi Turkustan Quzey Qafqaz arasi ve Don Itil Volqa caylarinin dolaylarinda Ogur boylari ile qonculuqda yasayan ve Bizans qaynaqlarinda Avar adi ile taninan Menandros 6 ci yuzilliyin sonlari Warkonlardir ki yeni Var ve Hun onlar da tabeliyinde olduqlari Juan Juan dovletinden ayrilib Turkustan Efqanstan Quzey Hindistanda Ag Hun Eftalit dovletinin yaranmasina tekan vermisler 458 459 cu illerde Tapqac ordulari qarsisinda meglubiyyete ugrayan Var ve Hun tayfa ittifaqi Xezer Aral simalindaki erazilerde meskunlasmislar ve sonralar bu tayfalari da qerbde Avarlar kimi anilmisir Th Smokattesin Heqiqi Avar adlandirdigi tayfa ise 552 ci ilde Sabar hakimiyyetini yixib Qafqaza doru irelilediler ve Iran Alanlarini Ogur boylarini ozlerine tabe etdikden sonra Bizansdan yerlesmek ucun erazi ve illik vergi istediler Bu zaman Balkanlarda Trakyada istila planlarini yeriden Ogurlara qarsi mubarizeye basi qarisan imperator Justinianos vergini redd etmekle beraber imperiyaya olan Avar axininin qarsisini almaq meqsedile asagi Tuna hovzesinde basda Antlar ve coxluq teskil eden Slav tayfalarindan istifade ederek bir manee yaratmaga calisdi Lakin 562 ci ilde bu maneeni asanliqla asan Avarlar asagi Tunani isgal ederek Bizansla hemserhed oldular Imperator 565 578 vergini odemekde tereddud etmesi Bizansi tehluke altina saldi ve Avarlar Xaqan Bayanin basciligi ile orta Kalpata girdiler Onlar Tunanin qerbindeki German qebilelerinden olan Longobardlarla birleserek serqi Macaristandaki Gepidleri ozlerine tabe etdiler ve 568 ci ilde Lonqobardlarin cenubi Italiyaya kocmesi ile beraber muasir Macarstani tamamen isgal etdiler Belelikle Avarlar Avropada oz dovletlerinin esasini qoydular ve 200 il Avar Xaqanligi adi ile hakimiyyetde oldular Avar xaqanlariBayan Xaqan 562 602 II Bayan Xaqan 602 617 Onogunduri Xaqan 617 630 Surakat Xaqan 729 730 Yugurus Xaqan 791 795 I Tudun Xaqan 795 803 Zodan Xaqan 803 805 Thedorus Xaqan 805 1057 Abraham Xaqan 1057 1122 II Tudun Xaqan 755 835 Avarlarin koc etmesiAvar xaqanligi Jujanlar Goyturklere meglub olduqdan sonra onlarin bir qismi qerbe cekildi ve Qafqazda mesken saldilar Onlara avar deyirdiler Turkce bu soz direnen durus getiren qarsi gelen menasini verirdi Avarlar 558 ci ilde Qafqazdan kocerek Serqi Avropaya getdiler ve Serqi Avropanin diger turk tayfalari ile birlikde Avar dovletini yaratdilar Bu dovletin esasini 565 ci ilde Bayan xaqan qoydu Qisa bir vaxtda Avar dovleti guclu xaqanliga cevrildi Bizansdan xerac teleb etmeye basladi Bizans vergi vermeye razi oldu 6 ci esrin sonlarinda artiq imperatorluga cevrilmis Avar xaqanliginin erazisine Serqi ve Qerbi Avropanin boyuk bir hissesi indiki Macaristanin Cexiyanin Slovakiyanin Avstriyanin ve Almaniyanin cenub bolgelerinin bir hissesi daxil idi Alman ve slavyan tayfalarinin bir hissesi de avarlardan asili hala dusdu Avar dovletinin yaranmasinda ve mohkemlenmesinde hunlar sabirler oguzlar ve diger turk tayfalari yaxindan istirak etmisdiler Avar xaqanligi Bizansla qonsu olduqdan sonra onun Bizans uzerine hucumlari artdi Avarlar Sasanilerle birlikde iki defe Konstantinopolu muhasireye aldilar Lakin herbi deniz donanmasi olmadigina gore qelebe cala bilmediler 626 ci ilde Konstantinopola novbeti hucumdan sonra Avar dovletinin qudreti sarsildi Xaqanliga tabe olan xalqlarin usyani ve hakimiyyet ugrunda mubarize onun zeiflemesine sebeb oldu Bezi turk tayfalari avarlardan ayrildilar Bu tayfalari Bulqar dovletinin bascisi Kubrat xan oz eline birlesdirdi O avarlari Qara denizin simal sahillerindeki erazilerden ve Dnepr cayinin asagi axarlarindan sixisdirib cixardi 8 ci esrin sonlarinda Avar xaqanligi ile Frank dovleti arasinda uzunsuren muharibe baslandi 823 cu ilde franklar avarlarin Pannoniya erazisini tutdular Avar dovleti suqut etdi