Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
|
|---|
| Müharibə |
| Hərbi tarix |
| · Qədim dövr müharibələri · Barıt müharibələri · |
| · İnformasiya müharibələri · · · |
| Silahlar |
| · Artilleriya Bioloji silahlar · Kimyəvi silahlar · · Nüvə silahı Psixoloji silah |
| Gücdən salma taktikası · Partizan müharibəsi |
| Hərbi logistika |
| · |
| Digər |
| · · · · |
Vətəndaş müharibəsi eyni dövlət (və ya ölkə ) daxilində mütəşəkkil qruplar arasında olan müharibədir. Bir tərəfin məqsədi ölkəyə və ya bölgəyə nəzarəti ələ keçirmək, bir bölgə üçün müstəqilliyə nail olmaq və hökumət siyasətini dəyişdirmək və ya devirmək ola bilər. Bu termin eramızdan əvvəl 1-ci əsrdə Roma Respublikasının müxtəlif vətəndaş müharibələrinə istinad etmək üçün istifadə edilən kalka lat. bellum civile sözündəndir.
Müasir vətəndaş müharibələrinin əksəriyyəti kənar qüvvələrin müdaxiləsi nəticəsində baş verir. Amerikalı professor, politoloq Patrik M. Reqan "Vətəndaş müharibələri və xarici güclər" (2000) kitabında qeyd etmişdir ki, İkinci Dünya Müharibəsinin sonu ilə 2000-ci il arasında 138 dövlətdaxili münaqişənin təxminən üçdə ikisi beynəlxalq müdaxilə ilə həyata keçirilib. Vətəndaş müharibələri çoxlu sayda insan itkisi və əhəmiyyətli resursların istehlakı ilə nəticələnə bilər.
20-ci əsrin birinci yarısında eyni vaxtda beşdən çox vətəndaş müharibəsi baş vermədiyi halda Soyuq Müharibənin sonuna yaxın 20-dən çox eyni vaxtda vətəndaş müharibəsi baş verdi. 1945-ci ildən bəri vətəndaş müharibələri 25 milyondan çox insanın ölümü, milyonlarla insanın məcburi köçkünə çevrilməsi ilə nəticələnib. Vətəndaş müharibələri çox vaxt iqtisadi çöküşlə nəticələnir.
Formal təsnifat
Stanford Universitetinin vətəndaş müharibələri üzrə mütəxəssisi Ceyms Firon vətəndaş müharibəsini "mərkəzdə və ya regionda hakimiyyəti ələ keçirmək və ya hökumətin siyasətini dəyişdirmək məqsədi daşıyan mütəşəkkil qruplar arasında ölkə daxili şiddətli münaqişə" kimi tərif edir. Digər alimlər vətəndaş müharibəsini "hərbi əməliyyatların başlanğıcında ümumi hakimiyyətə tabe olan tərəflər arasında tanınmış suveren qurumun sərhədləri daxilində gedən silahlı döyüş" kimi tərif edir. Vətəndaş iğtişaşının vətəndaş müharibəsinə çevrilməsinin intensivliyi alimlər tərəfindən mübahisələndirilir. Bəzi politoloqlar vətəndaş müharibəsini 1000-dən çox itki kimi təyin edir, digərləri isə hər tərəfdən ən azı 100 nəfərin olması lazım olduğunu bildirir. Münaqişə alimlərinin ümumi gəldikləri fikrə görə, onlar vətəndaş müharibələrini ildə 1000-dən çox münaqişə qurbanlarının olması ilə təsnif edirlər. Bu nisbət, məsələn, İkinci Sudan Vətəndaş Müharibəsində və Kamboca Vətəndaş Müharibəsində öldürülən milyonların kiçik bir hissəsidir, lakin Şimali İrlandiya münaqişəsi və Afrika Milli Konqresinin Cənubi Afrika Respublikasında Aparteid dövründəki mübarizəsi kimi bir neçə böyük münaqişələri istisna edir.
İldə 1000 itki meyarına əsasən, 1816-cı ildən 1997-ci ilə qədər 213 vətəndaş müharibəsi olub, onlardan 104-ü 1944-cü ildən 1997-ci ilə qədər baş verib.
Cenevrə Konvensiyalarında “vətəndaş müharibəsi” termini konkret olaraq müəyyən edilmir; lakin "beynəlxalq xarakter daşımayan silahlı münaqişədə" tərəflərin öhdəliklərini təsvir edir. Bura vətəndaş müharibələri daxildir, amma Konvensiyaların mətnində vətəndaş müharibəsinin konkret tərifi verilmir.
Buna baxmayaraq, Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsi (BQXK) Cenevrə Konvensiyalarına şərhləri vasitəsilə müəyyən aydınlıq gətirməyə çalışmışdır. Müvafiq olaraq, şərhlərdə Cenevrə Konvensiyasının müxtəlif şərtləri nəzərdə tutulur; şərhdə isə qeyd edilir ki, bunlar sərt şərtlər kimi şərh edilməməlidir. BQXK- nın öz şərhində sadaladığı şərtlər aşağıdakılardır:
- De-yure Hökumətə qarşı üsyan edən Tərəfin mütəşəkkil hərbi qüvvəyə, onun hərəkətlərinə cavabdeh olan, müəyyən ərazi daxilində fəaliyyət göstərən və Konvensiyaya hörmət və hörmətin təmin edilməsi vasitələrinə malik olan orqana malik olması.
- Qanuni Hökumətin hərbi olaraq təşkil edilmiş və milli ərazinin bir hissəsinə sahib olan üsyançılara qarşı nizami hərbi qüvvələrə müraciət etmək məcburiyyətində olması.
- (a) de-yure Hökumətin üsyançıları döyüşən tərəf kimi tanıması; və ya
b) üsyançıları yalnız bu Konvensiyaya görə döyüşən tərəf kimi tanıdığını; və ya
(c) münaqişə beynəlxalq sülhə təhlükə yaradarsa sülhün pozulması və ya təcavüz aktı kimi Təhlükəsizlik Şurasının və ya Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasının gündəliyinə qəbul edilməsi.
- (a) üsyançıların dövlət xüsusiyyətlərinə malik olduğunu iddia edən bir təşkilata sahib olması.
(b) qiyamçı tərəfin milli ərazinin müəyyən bir hissəsində əhali üzərində faktiki hakimiyyətinin olması.
(c) silahlı dəstələrin mütəşəkkil bir hakimiyyətin rəhbərliyi altında hərəkət etməsi və müharibə qanunlarına riayət etməyə hazır olması.
(d) üsyan edən tərəfin Konvensiyanın müddəalarına əməl etməyə razı olması.
Səbəblər
Vətəndaş müharibələri barədə 2017-ci il tədqiqatlarına görə üç əsas səbəb göstərilir: fərdlərin öz mənfəətlərini maksimuma çatdırmaq istəyinə əsaslanan tamah əsaslı səbəblər, sosial-iqtisadi və ya siyasi vəziyyətə cavab olaraq münaqişəyə əsaslanan şikayətə əsaslanan səbəblər və ədalətsizlik və zorakı səfərbərliyi aradan qaldırmağa yönəlmiş imkanlara əsaslanan səbəblər. Tədqiqata görə, vətəndaş müharibəsinin başlamasının ən ətraflı izahı Ceyms Firon və David Laitinin 2003-cü ildə yazdıqları ing. American Political Science Review adlı məqalədə fürsət yarandığı zaman müharibənin başlanmasına əsaslanan izahatdır.
Digər səbəblər
Sövdələşmə problemləri
Vətəndaş müharibəsi ilə parçalanmış bir dövlətdə rəqabət aparan tərəflər çox vaxt qarşı tərəfin müharibəyə son qoymaq öhdəliyinə olan inama malik olmurlar. Öhdəlik problemləri davamlı sülh sazişinin qarşısını ala bilər, çünki onlar gələcəkdə sövdələşməni başa çatdıra bilməyəcəyini bilirlər. Dövlətlər tez-tez sövdələşmələri, mübahisələri həll edən və sülh yolu ilə həlli təmin edən güclü siyasi və hüquqi institutların olmaması səbəbindən münaqişə tələlərindən (təkrarlanan vətəndaş müharibəsi münaqişələri) xilas ola bilmirlər.
İdarəetmə
Politoloq Barbara F. Valter təklif edir ki, müasir vətəndaş müharibələrinin əksəriyyəti əslində liderlərin ictimaiyyət qarşısında hesabat vermədiyi, siyasətdə ictimai iştirakın zəif olduğu və informasiyanın şəffaflığının olmadığı zaman yaranır. Valter iddia edir ki, bu məsələlər lazımi qaydada dəyişdirildikdə, onlar qurulmuş hökuməti xalqa daha yaxşı xidmət etməyə məcbur edir. Onun fikrincə, bir millətin institutsionallaşmasının ən yaxşı nümunəsi idarəçiliyin gücüdür. Yoxsulluq səviyyəsi isə təkrar vətəndaş müharibəsi şansının bir nömrəli göstəricisidir.
Hərbi üstünlük
Əhalinin yüksəkliklərdə səpələnməsi və dağlıq ərazinin olması münaqişə şansını artırır. Bu amillərin hər ikisi üsyançıların xeyrinədir, çünki sərhədlərə doğru səpələnmiş əhaliyənəzarət mərkəzi bölgədə cəmləşmiş əhaliyə nəzarət etməkdən daha çətindir, dağlar isə üsyançıların sığınacaq axtara biləcəyi ərazi hesab olunur.
İnsanların sayı
Vətəndaş müharibəsi riskinin artmasına səbəb olan amillərdən biri də əhalinin sayıdır. Vətəndaş müharibəsi riski ölkənin əhalisinin sayı ilə təxminən mütənasib olaraq artır.
Yoxsulluq
Yoxsulluq və vətəndaş müharibəsi arasında əlaqə böyükdür. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, adambaşına düşən gəliri aşağı olan bölgələrdə vətəndaş müharibəsi ehtimalı daha yüksəkdir. Yoxsulluqdan münaqişəyə doğru gedən vəziyyət araşdırmalarda sistematik şəkildə sübut edilmişdir.
Bərabərsizlik
Tarixən bərabərsizlik səviyyəsinin yüksək olması vətəndaş müharibəsi ehtimalının artmasına səbəb olub. Müstəmləkəçiliyin və ya əhalinin sayının vətəndaş müharibəsi riskini artırdığı bilindiyindən, müstəmləkəçilər ilə əhali arasında sərhədlərin yaradılması və müstəmləkəçilərin pis rəftarından yaranan narazılıq vətəndaş münaqişələrinin yaranma səbəblərdən biridir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Kalyvas, Stathis N. Boix, Carles; Stokes, Susan C (redaktorlar ). "Civil Wars". The Oxford Handbook of Comparative Politics (ingilis). 2009. 416–434. doi:10.1093/oxfordhb/9780199566020.003.0018. ISBN . 2012-12-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-11-29.
- Kalyvas, Stathis N. The Logic of Violence in Civil War. Cambridge University Press. 2006. 5. doi:10.1017/cbo9780511818462. ISBN . 2021-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-09.
- Hironaka, Ann. Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War. Cambridge, Mass.: Harvard University Press. 2005. səh. 3. ISBN .
- Final Record of the Volume II-B, p. 121)
- Fearon, James D.; Laitin, David D. "Ethnicity, Insurgency, and Civil War". The American Political Science Review. 97 (1). 2003: 75–90. CiteSeerX 10.1.1.453.3913. doi:10.1017/S0003055403000534. JSTOR 3118222.
- Acemoglu, Daron, Simon Johnson, and James Robinson.
- Mattes, M., & Savun, B. (2009).
- Collier & Sambanis, Vol 1, p. 16
- Richard Hanania. "Americans hate each other. But we aren't headed for civil war". The Washington Post. 29 Oct 2020. 19 April 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 15 April 2021.
- Collier & Sambanis, Vol 1, p. 17
Xarici keçidlər
- "What makes a civil war?", BBC News, 20 April 2006
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
MuharibebmrHerbi tarix Qedim dovr muharibeleri Barit muharibeleri Informasiya muharibeleri Silahlar Artilleriya Bioloji silahlar Kimyevi silahlar Nuve silahi Psixoloji silahGucden salma taktikasi Partizan muharibesi o cumleden Bliskriq Muhasire Iqtisadi muharibe Nuve strategiyasi Herbi rutbeHerbi logistika DigerMuharibe cinayetleri Vetendas muharibesi eyni dovlet ve ya olke daxilinde mutesekkil qruplar arasinda olan muharibedir Bir terefin meqsedi olkeye ve ya bolgeye nezareti ele kecirmek bir bolge ucun musteqilliye nail olmaq ve hokumet siyasetini deyisdirmek ve ya devirmek ola biler Bu termin eramizdan evvel 1 ci esrde Roma Respublikasinin muxtelif vetendas muharibelerine istinad etmek ucun istifade edilen kalka lat bellum civile sozundendir Muasir vetendas muharibelerinin ekseriyyeti kenar quvvelerin mudaxilesi neticesinde bas verir Amerikali professor politoloq Patrik M Reqan Vetendas muharibeleri ve xarici gucler 2000 kitabinda qeyd etmisdir ki Ikinci Dunya Muharibesinin sonu ile 2000 ci il arasinda 138 dovletdaxili munaqisenin texminen ucde ikisi beynelxalq mudaxile ile heyata kecirilib Vetendas muharibeleri coxlu sayda insan itkisi ve ehemiyyetli resurslarin istehlaki ile neticelene biler 20 ci esrin birinci yarisinda eyni vaxtda besden cox vetendas muharibesi bas vermediyi halda Soyuq Muharibenin sonuna yaxin 20 den cox eyni vaxtda vetendas muharibesi bas verdi 1945 ci ilden beri vetendas muharibeleri 25 milyondan cox insanin olumu milyonlarla insanin mecburi kockune cevrilmesi ile neticelenib Vetendas muharibeleri cox vaxt iqtisadi cokusle neticelenir Formal tesnifatGettisburq doyusunun neticeleri Amerika Vetendas Muharibesi 1863Ispan vetendas muharibesi zamani 31 may 1938 ci ilde alman teyyarelerinin basqindan sonra Qranollersdeki dagintilar Stanford Universitetinin vetendas muharibeleri uzre mutexessisi Ceyms Firon vetendas muharibesini merkezde ve ya regionda hakimiyyeti ele kecirmek ve ya hokumetin siyasetini deyisdirmek meqsedi dasiyan mutesekkil qruplar arasinda olke daxili siddetli munaqise kimi terif edir Diger alimler vetendas muharibesini herbi emeliyyatlarin baslangicinda umumi hakimiyyete tabe olan terefler arasinda taninmis suveren qurumun serhedleri daxilinde geden silahli doyus kimi terif edir Vetendas igtisasinin vetendas muharibesine cevrilmesinin intensivliyi alimler terefinden mubahiselendirilir Bezi politoloqlar vetendas muharibesini 1000 den cox itki kimi teyin edir digerleri ise her terefden en azi 100 neferin olmasi lazim oldugunu bildirir Munaqise alimlerinin umumi geldikleri fikre gore onlar vetendas muharibelerini ilde 1000 den cox munaqise qurbanlarinin olmasi ile tesnif edirler Bu nisbet meselen Ikinci Sudan Vetendas Muharibesinde ve Kamboca Vetendas Muharibesinde oldurulen milyonlarin kicik bir hissesidir lakin Simali Irlandiya munaqisesi ve Afrika Milli Konqresinin Cenubi Afrika Respublikasinda Aparteid dovrundeki mubarizesi kimi bir nece boyuk munaqiseleri istisna edir 1918 ci il Finlandiya vetendas muharibesi zamani Qirmizi Muhafizecilerin uzvleri Ilde 1000 itki meyarina esasen 1816 ci ilden 1997 ci ile qeder 213 vetendas muharibesi olub onlardan 104 u 1944 cu ilden 1997 ci ile qeder bas verib Cenevre Konvensiyalarinda vetendas muharibesi termini konkret olaraq mueyyen edilmir lakin beynelxalq xarakter dasimayan silahli munaqisede tereflerin ohdeliklerini tesvir edir Bura vetendas muharibeleri daxildir amma Konvensiyalarin metninde vetendas muharibesinin konkret terifi verilmir Buna baxmayaraq Beynelxalq Qizil Xac Komitesi BQXK Cenevre Konvensiyalarina serhleri vasitesile mueyyen aydinliq getirmeye calismisdir Muvafiq olaraq serhlerde Cenevre Konvensiyasinin muxtelif sertleri nezerde tutulur serhde ise qeyd edilir ki bunlar sert sertler kimi serh edilmemelidir BQXK nin oz serhinde sadaladigi sertler asagidakilardir Efiopiyada vetendas muharibesi zamani usyancilar paytaxti ele kecirdikden sonra Eddis Ebebe kucelerinde tanklar 1991 De yure Hokumete qarsi usyan eden Terefin mutesekkil herbi quvveye onun hereketlerine cavabdeh olan mueyyen erazi daxilinde fealiyyet gosteren ve Konvensiyaya hormet ve hormetin temin edilmesi vasitelerine malik olan orqana malik olmasi Qanuni Hokumetin herbi olaraq teskil edilmis ve milli erazinin bir hissesine sahib olan usyancilara qarsi nizami herbi quvvelere muraciet etmek mecburiyyetinde olmasi a de yure Hokumetin usyancilari doyusen teref kimi tanimasi ve ya b usyancilari yalniz bu Konvensiyaya gore doyusen teref kimi tanidigini ve ya c munaqise beynelxalq sulhe tehluke yaradarsa sulhun pozulmasi ve ya tecavuz akti kimi Tehlukesizlik Surasinin ve ya Birlesmis Milletler Teskilatinin Bas Assambleyasinin gundeliyine qebul edilmesi a usyancilarin dovlet xususiyyetlerine malik oldugunu iddia eden bir teskilata sahib olmasi b qiyamci terefin milli erazinin mueyyen bir hissesinde ehali uzerinde faktiki hakimiyyetinin olmasi c silahli destelerin mutesekkil bir hakimiyyetin rehberliyi altinda hereket etmesi ve muharibe qanunlarina riayet etmeye hazir olmasi d usyan eden terefin Konvensiyanin muddealarina emel etmeye razi olmasi SebeblerVetendas muharibeleri barede 2017 ci il tedqiqatlarina gore uc esas sebeb gosterilir ferdlerin oz menfeetlerini maksimuma catdirmaq isteyine esaslanan tamah esasli sebebler sosial iqtisadi ve ya siyasi veziyyete cavab olaraq munaqiseye esaslanan sikayete esaslanan sebebler ve edaletsizlik ve zoraki seferberliyi aradan qaldirmaga yonelmis imkanlara esaslanan sebebler Tedqiqata gore vetendas muharibesinin baslamasinin en etrafli izahi Ceyms Firon ve David Laitinin 2003 cu ilde yazdiqlari ing American Political Science Review adli meqalede furset yarandigi zaman muharibenin baslanmasina esaslanan izahatdir Diger sebebler Sovdelesme problemleri Vetendas muharibesi ile parcalanmis bir dovletde reqabet aparan terefler cox vaxt qarsi terefin muharibeye son qoymaq ohdeliyine olan inama malik olmurlar Ohdelik problemleri davamli sulh sazisinin qarsisini ala biler cunki onlar gelecekde sovdelesmeni basa catdira bilmeyeceyini bilirler Dovletler tez tez sovdelesmeleri mubahiseleri hell eden ve sulh yolu ile helli temin eden guclu siyasi ve huquqi institutlarin olmamasi sebebinden munaqise telelerinden tekrarlanan vetendas muharibesi munaqiseleri xilas ola bilmirler Idareetme Politoloq Barbara F Valter teklif edir ki muasir vetendas muharibelerinin ekseriyyeti eslinde liderlerin ictimaiyyet qarsisinda hesabat vermediyi siyasetde ictimai istirakin zeif oldugu ve informasiyanin seffafliginin olmadigi zaman yaranir Valter iddia edir ki bu meseleler lazimi qaydada deyisdirildikde onlar qurulmus hokumeti xalqa daha yaxsi xidmet etmeye mecbur edir Onun fikrince bir milletin institutsionallasmasinin en yaxsi numunesi idareciliyin gucudur Yoxsulluq seviyyesi ise tekrar vetendas muharibesi sansinin bir nomreli gostericisidir Herbi ustunluk Siping doyusu zamani kommunist esgerler Cin Vetendas Muharibesi 1946 Ehalinin yuksekliklerde sepelenmesi ve dagliq erazinin olmasi munaqise sansini artirir Bu amillerin her ikisi usyancilarin xeyrinedir cunki serhedlere dogru sepelenmis ehaliyenezaret merkezi bolgede cemlesmis ehaliye nezaret etmekden daha cetindir daglar ise usyancilarin siginacaq axtara bileceyi erazi hesab olunur Insanlarin sayi Vetendas muharibesi riskinin artmasina sebeb olan amillerden biri de ehalinin sayidir Vetendas muharibesi riski olkenin ehalisinin sayi ile texminen mutenasib olaraq artir Yoxsulluq Yoxsulluq ve vetendas muharibesi arasinda elaqe boyukdur Bezi arasdirmalar gosterir ki adambasina dusen geliri asagi olan bolgelerde vetendas muharibesi ehtimali daha yuksekdir Yoxsulluqdan munaqiseye dogru geden veziyyet arasdirmalarda sistematik sekilde subut edilmisdir Berabersizlik Tarixen berabersizlik seviyyesinin yuksek olmasi vetendas muharibesi ehtimalinin artmasina sebeb olub Mustemlekeciliyin ve ya ehalinin sayinin vetendas muharibesi riskini artirdigi bilindiyinden mustemlekeciler ile ehali arasinda serhedlerin yaradilmasi ve mustemlekecilerin pis reftarindan yaranan naraziliq vetendas munaqiselerinin yaranma sebeblerden biridir Hemcinin baxVetendas muharibelerinin siyahisiIstinadlarKalyvas Stathis N Boix Carles Stokes Susan C redaktorlar Civil Wars The Oxford Handbook of Comparative Politics ingilis 2009 416 434 doi 10 1093 oxfordhb 9780199566020 003 0018 ISBN 978 0199566020 2012 12 31 tarixinde Istifade tarixi 2023 11 29 Kalyvas Stathis N The Logic of Violence in Civil War Cambridge University Press 2006 5 doi 10 1017 cbo9780511818462 ISBN 978 0 521 85409 2 2021 11 09 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 09 Hironaka Ann Neverending Wars The International Community Weak States and the Perpetuation of Civil War Cambridge Mass Harvard University Press 2005 seh 3 ISBN 0 674 01532 0 Final Record of the Volume II B p 121 Fearon James D Laitin David D Ethnicity Insurgency and Civil War The American Political Science Review 97 1 2003 75 90 CiteSeerX 10 1 1 453 3913 doi 10 1017 S0003055403000534 JSTOR 3118222 Acemoglu Daron Simon Johnson and James Robinson Mattes M amp Savun B 2009 Collier amp Sambanis Vol 1 p 16 Richard Hanania Americans hate each other But we aren t headed for civil war The Washington Post 29 Oct 2020 19 April 2021 tarixinde Istifade tarixi 15 April 2021 Collier amp Sambanis Vol 1 p 17Xarici kecidlerVikilugetde civilian movzusuna dair melumatlar var Vikianbarda Vetendas muharibesi ile elaqeli mediafayllar var What makes a civil war BBC News 20 April 2006