Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xəzər-ərəb müharibələri — VII–IX əsrlərdə ərəblərlə xəzərlər arasında baş vermiş müharibələr, ümumi adla xəzər-ərəb hərbi münaqişələri. Bu müharibələr VII əsrin II yarısında IX əsrin I yarısına qədər fasilələrlə davam etmişdir və mahiyətinə görə Sasanilər İmperiyası ilə xəzərlərin, hunların və başqa türklərin müharibələrinin davamı hesab oluna bilərlər. Döyüş əməliyatları əsasən Azərbaycan, Dağıstan və onlara bitişik ərazilərdə keçirilirdi, Azərbaycan ərazisində olan dövlətlər bu döyüş əməliyatlarında fəal iştirak edirdi. Döyüş əməliyatları əsasən Azərbaycan ərazisində baş verdiyi üçün ən çox Azərbaycan xalqı əziyyət çəkirdi. Bu müharibələr fərqli olsa da ərəblərin bizanslılarla müharibələri ilə xəzər -ərəb müharibələri arasında müəyyən əlaqə vardı. Müharibənin xüsusiyətlərindən biri həm də o idi ki ərəblər əsasən böyük şəhərlərə, qalalara və onların qarnizonlarına və Xilafətin mərkəzindən göndərilən nizami ordulara istinad edirdilər, xəzərlər isə daha çox şəhərlərdən uzaq ərazilərdə hakim idilər və daha çox təbii sədlərə istinad edirdilər, ancaq yürüş zamanı şəhərləri həmlə edirdilər. Hərçənd ki xəzərlərin də şəhərləri vardı.
| Xəzər - ərəb müharibələri | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Tarix | 644 - 799 | ||
| Yeri | Şimali Qafqaz, Cənubi Qafqaz, Cənubi Azərbaycan, Şərqi Anadolu, Şimali İraq | ||
| Səbəbi | Hər iki dövlətin nüfuz dairəsini genişləndirmək istəyi | ||
| Nəticəsi | bərabərlik | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Birinci müharibə
Xəzərlərin nəzarəti altında olan Dağıstan və Arran şimalı Azərbaycanı istila edən ərəblərin ilk məqsədi olub. Bu xüsusi ilə çox mühüm strateji istehkam olan Dərbəndə aiddir. Belə ki, bu barədə Bəlazuri yazır: "639-cu ildə ərəb qoşunlarının bir hissəsi Azərbaycandan şimal-qərb tərəfə keçdi və bir neçə vuruşmadan sonra Mukanı işğal etdi və əhalisini cizyə verməyə məcbur etdi. Sonra o yazır:" Bu dəstənin komandanı Bukeyr ibn Abdullah mukanlılarla müqavilə bağladı və onlara aşağıdakı məzmunda fərman verdi….. ,.." Bukeyr ibn Abdullah Mukandan Xəzər dənizi sahili ilə şimala doğru hücum etdi və həmin il Bab-ül-Əbvaba çatdı" Sonrakı 642–643-cü ildə xəlifə Ömər Dərbəndə Surakə ibn Əmri göndərdi. Surakə ordusunun qabaq dəstəsi Əbdürrəhman ibn Rəbiə əl-Bəhilinin komandanlığı ilə şəhərin hasarları yanında Bukeyr ilə birləşdi. Surakənin ölümündən sonra xəlifə Dərbənd yaxınlığındakı sərhəd xəttinə Əbd-ür-Rəhman ər-Rəbiəni təyin etdi və ona əmr etdi ki, xəzərlərə qarşı çıxsın. Ərəb atlıları əl -Beyda şəhərinə çatıb onu işğal etdilər. Lakin Bələncər yaxınlığında xəzərlər ərəbləri məğlub etdi və onların komandanı Əbd-ür-Rəhman ər-Rəbiəni öldürdülər. Formal olaraq tərkibində olduğu Xilafətin qoşunlarının Dərbənddən şimala yürüşləri Azərbaycanın və Ərməniyyənin Xilafət valisi Əbdürrəhman ibn Rəbiə yə tapşırılır. Əbdürrəhman guman ki Salman ibn Rəbiə əl-Bəhilinin qardaşıdır. 652–653-cü (başqa mənbələrdə 649–650-ci) illərdə o Şimali Qafqaz ərazisinə soxulur və xəzər qoşunları ilə Bələncər şəhəri yaxınlığında qarşılaşır. Döyüşün gedişində ərəblər darmadağın edilir, Əbdürrəhman öldürülür. Hər iki tərəf döyüşdə mancanaqlardan istifadə edir. Lakin Bələncər döyüşündə Salman ibn Rəbiənin öldürüldüyü barədə də məlumatlar var. Ziya Bünyadov bu barədə yazır "Sonra Salmanın dəstəsi Dərbənddən şimala doğru hərəkət etdi, lakin Bələncər çayının o tayında xəzər qoşunları ilə qarşılaşdı və qanlı vuruşmadan sonra, demək olar ki, bütün dörd minlik dəstə qırıldı Salmanın özü isə öldürüldü. Həmin vaxtdan başlayaraq Bələncər xəzər-ərəb qarşıdurmasının kilid məntəqəsi olur. Ərəb tarixçisi Əl Məsudi (X əsr) onu hətta Xəzər ölkəsinin paytaxtı adlandırır ki, əslində bu başqa mənbələrdə öz təsdiqini tapmır.
Cavanşir
Şübhəsiz ki həmin dövrdə Albaniyanın hakimi olmuş Cavanşir xəzər-ərəb qarşıdurmasından kənarda qala bilməzdi. Belə ki Ağvan tarixində bu barədə yazılır: Bələncərdə ərəbləri məğlub edərək xəzərlər Arran ərazisinə soxulur və burada Cavanşirlə qarşılaşırlar. 664–665-ci illərdə xəzərlər yenidən Albaniyanı yağmalayır.
Əlbəttə bunu əsas səbəb hesab etmək olmaz, amma bu amili qeyd etmək lazımdır ki, ərəblərlə xəzərlərin bilvasitə toqquşması müəyyən dərəcədə Cavanşirə görə gecikirdi, Cavanşir böyük güclərin arasında müvazinat saxlayaraq Albaniyanın müstəqilliyini müəyyən anlamda qoruyur və xəzərlərlə ərəblərin arasında bufer mövqe tuturdu. Ərəblərin şimal istiqamətində pasiv hərəkətləri əsasən Xilafətin Bizansla genişmiqyaslı müharabələri, həm də daxili çəkişmələrlə bağlı idi. Eyni zamanda xəzərlərin də başqa qonşuları ilə daimi müharibələri olduğundan heç də həmişə ərəblərlə müharibələrə diqqət yetirə bilmirdilər. Xüsusi ilə Bolqar xaqanlığı dağılandan sonra xəzərlər fəallaşmağa başladılar.
Bizans güclü və varlı, yetərincə döyüşkən, lakin həmişə düşmənləri: ərəb və bolqarlarla məşğul ölkə idi. Buna görə Xəzər eli və Bizans təbii müttəfiq idilər. Buna görə də hətta onların arasında münasibətlər gərginləşəndə belə dostluq ənənələri davam edirdi. 670–679-cu illərdə xəzərlər, möhkəmləndirilmiş Xersonesdən başqa bütün Krımı ələ keçirdilər. Bizans ərəblərlə müharibə apardığına görə Xersonesə uzun müddət yardım edə bilmirdi, o isə aclıq keçirirdi.
Lakin Alp İlitverin komandanlığı altında hunların və xəzərlərin Arrana hücumu ərəfəsində, təxminən 681-ci ildə Cavanşir bizanspərəst Arran knyazları tərəfindən öldürülür. Çox guman ki bu Bizansın birbaşa təhriki ilə baş verir, çünki Bizansın Xilafətlə gərgin müharibə şəraitində Cavanşir kimi xəzərlərlə ərəbləri müəyyən anlamda barışdıran amilin mövcudluğu ilə bizanslılar barışa bilmirlər. Cavanşirin qardaşı oğlu I Varaz Trdat Albaniya hakimi seçilir. Xəlifə I Yezid I Varaz Trdadı "Şərq vilayətlərinin padşahı, Alban hökmdarı…" kimi tanıdı. Varaz Trdad taxta seçilən kimi Alp İlitverin komandası altında böyük Xəzər ordusu, xaqanın öldürülən qohumu knyaz Cavanşirin qisasını almaq bəhanəsi ilə Arrana basqın etdi.
İkinci müharibə
Xəlifə I Vəlidin dövründə ərəblər tədricən şimala hərəkət etməyə başladı. Lakin I Vəlid xəzərlərə qarşı hucumdan əvvəl Arran, Gürcüstan və Ərməniyyədə olan bizanspərəst xristianların gizli qəsdlərindən təmin olunmalıydı. İlk növbədə monofizit qarşı cəza tədbirləri görülmüşdü.
Bu hadisədən sonra hicri 89(707\708)-cu ildə Məsləmə ibn Əbdülmalik Azərbaycanda təslim olmamış bütün qalaları tutub, türklərlə döyüşə döyüşə Bab ül Əbvaba çatdı. Göründüyü kimi türklər(yəni xəzərlər) artıq o dövrdə Azərbaycanda Dərbənddən cənubda yerləşmişdilər.
Hicri 91(709\710)-ci ildə Məslamə türklərə qarşı yeni hücuma keçdi "və Azərbaycan vilayətində əl-Baba çatdı, burada şəhər və qalaları aldı" Hicri 92-ci ildə (710\711) Dərbəndə çatdı, lakin şəhəri yalnız 714-cü ildə ala bildi. Ərəblər bilavasitə Xəzər xaqanlığının ərazisində müqavimətlə qarşılaşdılar və geri çəkildilər.
Xəlifə Ömərin hökmranlığının birinci ilində xəzərlər ərəblərə qarşı böyük hucumlara başladılar. Bu hadisəni Təbəri belə qeyd edir:" Bu il (99-cu hicri −717\718-ci il) türklər Azərbaycana hücüm edib bir qədər müsəlman qırdılar və onlara ziyan yetirdilər. Ömər ibn Əbd-ül-Əziz onlara qarşı göndərdi. O həmin türkləri qırdı və əsir düşən 50 nəfərdən başqa heç kim canını qurtara bilmədi; o, bu əsirləri Xunasirə Ömərə göndərdi" Həmin il ərəblər Bizansla müharibə aparırdılar və Konstantinopolu mühasirəyə almışdılar və xəzərlərin ərəbləri yayındırması bizanslıların işinə yarayırdı.
II Yezidin vaxtında 722\723 xəzərlər qıpçaq və başqa türk tayfalarının köməyilə təqribən 30 minlik qoşunla yenidən Arrana soxuldular və onu keçərək Ərməniyyəyə girdilər. Mərc əl Həcərdə onları ərəblər qarşıladılar. Ərəblər məğlub oldular və onların düşərgəsi xəzərlərin əlinə keçdi. Həmin ildə əl-Cərrah ibn Əbd-ül-Lah əl Həkəmini Azərbaycan və Ərməniyyəyə hakim təyin etdi və ona 25 minlik qoşun verib, əmr etdi ki, xəzərlərə qarşı müharibəyə başlasın. Lakin xəzərlər böyük ərəb ordusunun hücuma keçdiyi xəbərini alıb Dərbəndə tərəf çəkildilər. Cərrah Bərdəyə yaxınlaşdı, orduya dinclik verdi, sonra Kürdən keçərək, Dərbəndə yaxınlaşdı. Xəzərlərin xaqanı Barçikin komandası altında 40 minlik ordunu Cərraha qarşı çıxartdılar. Vuruşma nəticəsində xəzərlər məğlub oldu, çoxlu əsir düşdülər. Ərəblər Hamzin və Tarqu şəhərlərini tutdular və Bələncərə çatdılar. Qala qarnizonu qısa vuruşmadan sonra təslim oldu və ərəblər çoxlu qənimət əldə etdilər. Cərrah bu şəhərlərin əhalisini Arran ərazisinə, xüsusi ilə Qəbələ mahalına köçürtdü, burada xəzərlərin məskən saldığı kəndlər var idi. Bu barədə Abbasqulu ağa Bakıxanov belə yazır:
103-cü(722) ildə Əbd-ül-Əziz öldü. O vaxtkı xəlifə Yezid ibn Əbd-ül-Malik Əbu Übəyda Cərrahı 6 minlik qoşunla Dərbənd qarnizonun köməyinə göndərdi. Cərrah Müskürə gəldi, bütün ətrafdan qoşunları yığdı və Rubas çayı qırağında düşərgə saldı. Orada o, hələ islamı qəbul etməmiş tabasaranlı və qaytaqlı əmirləri yanına çağıraraq, onlara dedi:
"Mən bura Ərəbistandan xəzərlərlə döyüşmək üçün gəlmişəmvə istəyirəm ki siz mənə kömək edəsiniz"
— А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам, Издательство "Ельм", Баку -1991. səh.51
Göründüyü kimi buranın yerli əhalisi kitab əhli idi əks halda Cərrah müsəlman olmayan əhalidən zimmi kimi açıq-aşkar yardım istəməzdi. Çox guman ki burada yaşayan əhali əvvəllər Albaniya təsiri altında xristianlığı qəbul etmişdi və bir müddət Albaniyanın tərkibində idi.
Hər iki tərəfdən təbillər çalındı, bayraqlar dalğalandı və çoxlu itkisi olan dəhşətli vuruşma başladı. Xəzərlər darmadağın edildi, və onların düşərgəsi qalibə çatdı. Müsəlmanlar onları qovaraq, talan və qətl imkanını əldən vermirdilər. Həmin gün 7000 xəzər və 2000 ərəb döyüş meydanında qaldı. Xaqanın oğlu çətinliklə Ənci şəhərinə çatdı və əhaliyə dedi:
" Qarşısına çıxdığım rəqib çox güclüdür, və əgər siz kimsənin yardımına ümid etmirsinizsə, ondan qaçmaqla canınızı qurtarın…"
— А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам
Cərrah, Qayakənd yanındakı yüksəklikdə yerləşən, və dəniz görsənən Hasin qalasını aldı, Səməndərə(Tərki) getdi. Bələncərdən sonra Cərrahın ordusu Vəbandər (ya da Vənandər) şəhərini aldı, burada 40 min türk evi vardı, bu ordu xaqanlıq ərazisinə dah bir neçə yürüş etdikdən sonra, qışlamaq üçün Şəki vilayətinə çəkildi. Tezliklə Cərrah, Tiflisi almaqla və Gürcüstanı və alanları Xilafətə tabe etməklə Qafqazda daha bir neçə uğurlu kampaniya keçirdi. O ilk ərəb sərkərdəsi idi ki Dəryalı keçərək ərəb qoşunları üçün Xəzər torpaqlarına yeni yol açdı.. Hicri 107(725\26)-ci ildə xəlifə Hişam (724–743) Cərrahı vəzifədən kənar edərək Azərbaycan hakimi vəzifəsinə öz qardaşı Məsləmə ibn Əbdülmaliki təyin edir. Lakin Məslamə Cəzirədə qaldı və əsasən Bizansla müharibə ilə məşğul idi. Qafqazdakı qoşunların komandanlığı isə öz üzərinə götürdü. Bütün il ərzində o Qafqazda ərəb hakimiyətini möhkəmləndirirdi və yerli tayfalara qarşı bir neçə əməliyat keçirdi. İstənilən halda xəlifənin öz qardaşını Azərbaycana vali təyin etməsi bu istiqamətin Xilafət üçün nə qədər önəm kəsb etdiyini göstərir.
Barcilin yürüşləri
Hicri 108(726\727)-ci ildə xəzərlər "xaqanın oğlunun" komandası altında Arrana növbəti hücuma keçdilər. Ölkəni işğal etdikdən sonra Azərbaycana tərəf yeridilər və orada bəzi şəhərləri mühasirəyə aldılar. Həris ibn Əmra ət-Tainin komandası altında ərəb ordusu onlara qarşı hücuma keçdi. Xəzərlərin qarşısı alındı, onlar məğlub edilib Arazın o tayına qovuldular, oradan isə geri çəkilməyə məcbur oldular. " Həmin ildə xəzər şahzadəsi xaqanın oğlu Midiyaya (Azərbaycan nəzərdə tutulur) böyük hücum etdi. Xəzərlər Midiya əyalətlərini viran etdilər. Həris xəzərləri Araz çayında məğlub etsə də, ümumiyətlə ərəblərin vəziyəti çox dayanıqsız idi. Bu vəziyət Məslaməni Qafqazdakı komandanlığı öz üzərinə götürməyə məcbur edir. O 727-ci ildə, guman ki Suriyadan kömək götürərək cəbhəyə gəlir, və xəzərlərə qarşı hücuma başçılığı öz üzərinə götürür. Ərəb qoşunu Daryal keçidini dəf edir və qışın gəlişi ilə geri qayıdır. Bununla nəyə nail olduqları naməlumdur, amma gələn il Məslamə hücumunu təkrar edəndə bu ərəblər üçün fəlakətlə nəticələnir. Ərəb mənbələrinə görə, ərəb qoşunları 30 ya da ki 40 gün ərzində yağmur altında palçıqda döyüşdüklərinə görə, yürüş palçıqlı yürüş adlanır. Nəticədə ərəblər 728-ci il 17 sentyabrda xəzərləri məğlub edir. Lakin bu qələbənin nə qədər böyük olmasını demək çətindir, çünki ərəblər evə qayıdarkən, xəzərlərin pusqusuna düşürlər ki, bundan sonra sursatı ataraq sadəcə qaçırlar. 728 və 729-cu illərdə Məslamə Azərbaycandan iki dəfə xəzərlərin üzərinə hücum etdi. O xaqanlığın ərazisinə basqınlar edir müxtəlif yaşayış məntəqələrinə hücumlar edir, əsir və qənimətlərlə qayıdırdı. 729-cu ildə ərəblər şimal-şərqi Azərbaycan və Dağıstan üzərində nəzarəti itirirlər.
Bu "qələbələrdən" sonra 729\30-cu ildə xəlifə Hişam Məslaməni geri çağırdı və əl-Cərrahı yenidən Azərbaycan hakimi təyin etdi; o isə çox keçmədən yenidən şimala doğru hücuma başladı. Həmin dövrdə bizanslıların hücuma keçməsi ehtimal etməyə əsas verir ki bizanslılarla müharibələrdə ad çıxarmış Məslaməyə daha çox qərb istiqamətində ehtiyac varmış, xəzərlərlə müharibə isə Məslamə üçün o qədər də uğurlu olmur. Görünür nizami qoşunlarla döyüşməyə adət etmiş Məslamə xəzərlərin partizan taktikasını öyrənə bilmir.
Daha aqressiv xəlifə Hişam ibn Əbd ül-Malikin (723–743) Bizansa qarşı təşkil etdiyi ərəb ekspedisiyaları bir müddət intensivləşir və Məsləmə ibn Əbd ül Malik kimi əməvi sülaləsinin şahzadələri o cümlədən xilafətin ən bacarıqlı generalları ilə bir sırada bu yürüşlərə başçılıq edir.
730\731-ci ildə xəzər və türklərin 300 minlik ordusuBarcikin komandası altında ərəblərə qarşı əks-hücüma başlayıb Dərbənd, Dəryal və digər keçidlərlə Arran ərazisinə soxuldu.Əl-Cərrah öz qoşunlarını Bərdə yolu ilə Ərdəbilə çəkdi və orada hadisələrin inkişafını gözləməyə başladı. Xəzərlər ərəb qoşunlarının harada yerləşdiyini bir gürcü knyazından öyrəndilər. İki ordu Araz sahilindəki Varsanda qarşılaşdı. Ərəblər xəzərlərin üstün qüvvələrinin təzyiqi altında Ərdəbilə tərəf çəkildilər; burada Savalan dağı yaxınlığında onların arasında bir gecə-gündüz davam edən böyük vuruşma oldu. Ərəblər tamamilə məğlub edildilər, Əl-Cərrah öldürüldü. Xəzərlər uzun mühasirədən sonra Ərdəbili aldılar, şəhərin kişi əhalisini qırdılar, qadın və uşaqları isə əsir apardılar. Sonra xəzər ordusu Azərbaycanı viran etdi, ölkənin şəhərlərini bir birinin ardınca tutub Diyarbəkir və Mosula çatdı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani İrəm əsərində bu hadisəni belə təsvir edir:
Bu vaxt Cərrahın qoşunu yığılmamışdı, özü isə Təbrizin arxasındakı Ucana oradakı atəşpərəstləri qırmağa getmişdi. Oradan qayıdarkən o az quvvələrlə xəzərlərə qarşı çıxdı. Güclü döyüş baş verdi, müsəlmanlar darmadağın edildi. Cərrah və, Azərbaycan əmirlərindən biri olan Mərdan-şah öldürüldülər, Cərrahın ailəsi əsir düşdü.
— А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам Издательство "Ельм", Баку -1991. səh.53
Burada adı keçən Mərdan-şah özü atəşpərəst olub , onun müsəlman ərəblərin tərəfində vuruşması, həm də atəşpərəstlərə qarşı müəmmalı məsələdir. Ola bilsin o artıq islamı qəbul edibmiş.
Gevond xəzərlərin basqını barədə belə məlumat verir:
Onlar "Hunlar torpağından, Çor keçidindən, Maskutlar torpağından keçərək Paytakaran ölkəsinə basqın etdilər; Araz çayından keçib Azərbaycana getdilər, Artaveti, Qandzak-Şahastani, Atşi-Baquan adlanan vilayəti, Sparat-Perozu və Ormizd-Perozu dağıtdıları"
— Gevond, səh.72
Gevondun dediklərindən belə aydın olur ki xəzərlər və ola bilsin ki onlara qoşulan başqa türk tayfaları iki istiqamətdən Azərbaycana daxil olurlar: Dərbənd və Dəryal keçidlərindən. Dərbənd keçidindən gələn qoşun Bakıdan (Atşi-Baquan), Daryal keçidindən gələn qoşun isə Gəncədən (Qandzak-Şahastani) keçərək Araz sahilində birləşir və birləşmiş qoşun şəklində Ərdəbilə (Artavet) tərəf hərəkət edir. Burada ərəb qoşunlarını darmadağın edərək yenə iki hissəyə bölünür, bir hissəsi Diyarbəkirə o biri hissəsi Mosula tərəf hərəkət edir. Beləliklə aydın olur ki xəzərlər çox dəqiq cızılmış marşrut üzrə hərəkət edirlər və onların başıpozuq talançı olması barədə bəzi ərəb tarixçilərinin iddialarının əsası yoxdur. Bu marşrutun Bizansda cızılmas ehtimalı daha çoxdur, buna dolayısı ilə 8-ci əsrin birinci rübündə bizanslıların fəallaşması da təsdiqləyir. Xəzərlər bizanslılarla hərəkətlərini sinxronlaşdırmağa çalışırdılar.
Xəzərlərin belə surətli hücumu xəlifəni və onun saray əhlini çox çaşdırdı. Hişam ərəb qoşunlarının baş komandanı vəzifəsinə Səid ibn Əmr əl-Həraşini təyin etdi və o dərhal 30 minlik orduyla xəzərlərə qarşı yola çıxdı.
Ərəblərin əks-hücumu
Ərəblər Van gölü yaxınlığındakı Əhlat şəhəri hasarları qabağında xəzərlərlə qarşılaşdılar. Onlar hücumla şəhərləri alıb xəzərləri təqib etməyə başladılar. Bərdə üzərinə hücuma keçərkən yolda olan bütün qalaları dağıdırdılar. Ərəblər "onları[xəzərləri] tamamilə məğlub edib onların bayrağını aldılar; bayrağın mis təsviri indiyədək Həraşi dəstəsində onların əcdadlarının igidliyi şərəfinə saxlanılır. Bərdədə Səid şəhər əhalisi qarşısında nitq söyləyib, onları xəzərlərdən gözlənilən böyük təhlükə qarşısında birləşməyə çağırdı. O xüsusi ilə Arran paytaxtının zəngin sakinlərinə müraciət edərək, vəsait verməkdə xəsislik etməməyi onlardan xahiş etdi. Görünür Xilafətin maddi durumu heç də ürəkaçan deyildi.
Sonra Səid Beyləqana getdi, şəhəri alıb Varsana gəldi, buradan da xəzər qarnizonunu qovdu. Xəzərlər Barcikin komandası altında 100 minlik ordunu Səidin qarşısına çıxdılar. Beyləqan yaxınlığındakı çayın kənarında baş verən vuruşma nəticəsində xəzərlər darmadağın edildi. Barcikin özünü isə Səid atdan saldı və başını kəsərək Hişama göndərdi. Amma başqa məlumatlara görə Barcik qurtulur və qaça bilir. Hicri 112(730\31)-ci ildə xəlifə Hişam əl-Həraşini paytaxta çağırdı. Məslamə ibn Əbd-ül-Maliki Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi təyin etdi: o dərhal xəzərlərə qarşı hücuma başladı və qışa yaxın Dərbəndə çatdı. Hicri 113(731\32)-ci ildə Məslamə daha irəliyə gedərək, Bələncərə çatdı; buradakı vuruşmada xaqanın ikinci oğlu öldürüldü. Həmin ildə xəzərlər Arrana soxuldular, lakin Dərbənddə məğlub edildilər. 1000 nəfər öz ailələri ilə əsir düşdü. Sonrakı ildə ərəblər Hişamın Cəzirə, Azərbaycan və Ərməniyyə hakimi təyin etdiyi Mərvan ibn Məhəmmədin komandası altında xəzərlərə qarşı hücuma keçdilər. Mərvan qərargahı Kasalda(Qazaxda) idi buradan Bərdəyə 40 fərsəng və Tiflisə 20 fərsəng yol vardı. O buradan Daryal keçidi vasitəsilə xəzərlərin diyarına hücuma keçdi, qoşunun digər hissəsinə isə əmr etdi ki, Dərbənddən hücuma keçsinlər. Bəlazurinin dediyinə görə, , ərəblərin gücündən qorxuya düşən xaqan sülh istədi, Mərvan isə əsir aldığı xəzərləri "Samur ilə Şabiran arasında düzənlikdə Lakzlar vilayətində yerləşdirdi" Gevond bildirir ki Varaçan şəhərini alan Mərvan böyük qənimət əldə etdi və "Hunnlar ölkəsindən şanlı qələbə ilə qayıtdı. Partav(Bərdə) şəhristanına çatan Mərvan qənimətin beşdə birini və əsirləri öz hökmdarı Geşama(Hişama) göndərdi və ona məktub yazıb qələbə haqqına məlumat verdi." 737-ci ildə Mərvanın Xəzər ölkəsinə basqınında, zimmi hissələri də daxil olmaqla, bəzi mənbələrə görə 100 min nəfərdən çox ordu iştirak edirdi. Qoşunlar iki hissəyə bölünmüşdü: bir dəstə Dərbənd , o biri əsas dəstə isə Mərvanın öz komandası altında Daryal keçidi vasitəsilə Xəzər ölkəsinə basqın etdilər. Hər iki dəstə xəzərlərin paytaxtı Səməndərdə birləşdi. Bundan sonra birləşmiş qoşun Volqa çayına qədər irəlilədi və, bəzi ərəb mənbələrinə görə, onların Volqadakı ikinci paytaxtları Əl-Baydanı aldılar.
Xaqan islam dinini qəbul etdi, Mərvan isə "Şirvan hökmdarına(Şirvanşaha -Z. B.) bir vəzifə olaraq tapşırdı kı, müsəlman ordusu xəzər diyarına hücum edərkən qoşunun qabağında getsin, bu ordu oradan qayıdarkən arxada gəlsin"
Son toqquşmalar
Ərəblərin hərəkətləri xəzərlərdən fərqli olaraq sistemli idi və ideoloji əsası vardı. Onların istənilən hərəkəti cihad adı ilə pərdələnirdi. Məsələn Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani İrəm kitabında yazırdı:
115(734)-ci ildə Hişam Ərməniyyə, Azərbaycan və Şirvana öz qardaşını Məslaməni(kunyası Əbu Müslim) hakim təyin etdi və ona 24 min suriyalı və ərəb verdi ki, onların köməyilə Dağıstandakı işləri yoluna qoysun. Məslamə Dərbəndə gələrək buradakı işləri yoluna qoydu və…Qumuqa getdi. Oradakı diyarın əmirləri bir neçə döyüşdən sonra aman istədilər və islamı qəbul etdilər. Buradan o Qaytaqa getdi, buranın əhalisi güclü müqavimətdən və itkilərdən sonra islamı qəbul etdilər…. Buradan o yəhudilərin və bütpərəstlərin məskən saldığı Tabasarana getdi. Əhali müdafiə olundu ama başçıları və bir çox başqaları öldürüləndən və əsir düşəndən sonra, qalanları islamı qəbul etdi. Sonra o oradan Tav(Taq) və Avara getdi, oradakı əhalini zorla islama gətirdi, onlar üçün məsçid tikdirdi və qazı təyin etdi…
— А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам, səh.55-56
Sonrakı iyirmi il ərzində Əməvilər sülaləsi devrilənədək xəzərlər ərəblərin nəzarəti aldında idi. Abbasilər hakimiyət başına gələndə xəzərlər Xilafətdə baş verən hadisələrdən yararlanaraq, öz paytaxtlarında xəlifə nümayəndəsini öldürüb, bir müddət müstəqil oldular. Bizans da Xilafətdəki daxili çəkişmələrdən yararlanıb, Qafqazda öz hərbi və diplomatik fəallığını gücləndirdi. Xəlifə Mənsur(754–775) hakimiyətə gələn kimi, ərəblər Bizansa qarşı dərhal əks tədbirlər gördülər. "Mənsur xəlifə olandan Yezid İbn Useyd əs-Sulamini Azərbaycan və Ərməniyyə hakimi təyin etdi. Yezid Bab əl-Lanı tutdu və orada muzdlu əskərlərdən ibarət qarnizon yerləşdirdi. Sonra o, Sanarları tabe etdi və onlar xərac verməyi boyun oldular. Bu zaman Mənsur ona məktub yazaraq əmr etdi ki, xəzər padşahı ilə qohum olsun. Yezid bu əmri yerinə yetirdi." Bu onu göstərir ki, xəzərlər yenidən güclənmişdilər və Bizansdan təhrik edilərək, Xilafətə təhlükə törətməyə başlamışdılar. Mənsur bununla hesablaşmalı idi, çünki Bərdədə olan Yezidə göndərdiyi məktubda belə yazmışdı: nə qədər ki, xəzərlər fəaldır Azərbaycan onun canişinliyi üçün rahat yer olmayacağdır -" Mən sənin üçün və bütün sənin vilayətin üçün xəzərlərdən gələn təhülkədən ehtiyat edirəm" Yezid ibn Useyd xəzər xaqanının qızı ilə evləndi. Bu qadın" onun üçün bir oğlan doğdu, lakin uşaq öldü; anası da doğum vaxtı öldü" Xəzərlərin arasında belə bir şayiə yayıldı ki Xaqanın qızını və uşağını ərəblər əzləri öldürmüşlər. Bundan bir az sonra Xaqab ərəblərə qarşı müharibəyə başladı." Xaqan güclü qoşun toplayaraq, onu olan Ras Tarxana(ərəbcə Rə's Tarxan) tapşırdı və Yezidin idarə etdiyi bizim ölkəyə göndərdi. Xəzərlər böyük Kür çayının şimal tərəfinə səpələnərək, bir çox vilayətləri , hamısı Albaniya vilayətləri olan Xecar, Qala, Ostan-i Marpanyan, Xaband, Qelave, Şake, Biyes, Xeni, Kambexçan, Xozmas vilayətlərini tutdular; çox gözəl Balasakan çöllərini də tutdular və saysız hesabsız mal-qara və ilxı apardılar" Bundan əlavə xəzərlər Gürcüstan vilayətlərini Şuçk, Kuyeskapor, Çeltd, Suket Velissixe Tianet və Yerkini qarət edib, böyük qənimətlə vətənə qayıtdılar.
Bu hücumun hicri 145(763\4)-cü ildə olduğu qeyd edilir.
Təbərinin verdiyi məlumata görə, bundan iki il sonra(764–5-ci il) xəzərlər yenidən Cənubi Qafqaza soxuldular: "Bu ilin (hicri 147) hadisələri sırasına xaqanlığın elteberi Astarxan əl-Xarezminin türk qoşunları ilə Cənubi Qafqaz müsəlmanları[ərəblər] üzərinə hücumu daxildir. Onlar müsəlman və zimmilərdən çoxlu əsir aldılar, Tiflisi tutdular. Hərb ibn Əbd-ül-Lah ər-Rəvəndi onlarla vuruşdu. Hərb öldürüldü və ərəblər qaçdılar. Sonarkı ildə Mənsur, Hərbi öldürən və Tiflisi talayan xəzərlərə qarşı Hümeydə İbn Gəhtabı göndərdi, lakin o xəzərlərə rast gəlməyib, qayıtdı. Sonralar xəzərlər 8-ci əsrin axırınadək Cənubi Qafqaza basqın etmədilər. 796\7-ci ildə xəifə Harun ər-Rəşid (786–809) Səid in Səlm ibn Kuteybə əl-Bəhilini Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi təyin etdi; o da vəzifəsinə yerli hökmdarları təhqir etməklə başladı, nəticədə Arranda iştişaşlar baş verdi. Bu zaman Dərbəndin komendantı(hakimi) ən-Nəcm ibn Haşim idi. Səid ən-Nəcmə əmr etdi ki, qaladakı komandirlərdən birini vəzifədən çıxarıb başqasını təyin etsin. Lakin Nəcm bundan boyun qaçırdı. Səid isə onu itaətsizlik üstündə öldürdü. O zaman ən-Nəcmin oğlu Həyyun ibn ən-Nəcm, Səidin Dərbənd nümayəndəsi əl-Münacim əs-Sulamini öldürtdü və xəlifə əleyhinə üsyan qaldırdı. "O xəzər padşahı xaqanla danışmağa girdi, xaqan da onun köməyinə gələrək böyük bir ordu ilə müsəlmanlara hücüm etdi, onları qırıb, həddən artıq əsir aldı" 100 min nəfərdən çox xəzər ordusu , kiçik ərəb dəstələrinin müqavimətini qıraraq, Arran ərazisində irəlilədi və az sonra Kür sahilinə çatdı Harun ər-Rəşid tədbir görüncəyədək, xəzərlər tutduqları əsirlərlə öz yerlərinə qayıtdılar. Bu dəfə onlar Albaniyada 70 gün qaldılar. Əs-Suyuti bildirir ki xəzərlər özlərilə 100 mindən artıq əsir apardılar. Bu elə bir dəhşətli fəlakət idi ki, indiyədək əhali[Arran əhalisi] bunun mislini görməmişdi" Bu xilafətlə mübarizədə xəzərlərin son mühüm uğuru idi. Xəlifə Harun ər-Rəşidin hökmranlığı dövründə xəzərlərin Arrana və ona qonşu ölkələrə hücümları kəsildi, xəzərlərlə sülh və ittifaq bağlandı.
Xəzər — ərəb münasibətləri sonrakı dövrlərdə
Xəzərləri, barsilləri, göytürkləri, teleləri, peçeneqləri ancaq məişət, dil, mədəniyyət identikliyi birləşdirmirdi, daha çox tarixi zərurət: Əməvi xilafəti kimi ümumi düşmənin təcavüzü şəraitində məhv olmamaq kimi siyasi məqsədlərin eyniliyi birləşdirirdi. Və xəzərlər bu məsələni 9-cu əsrin əvvəllərinə kimi uğurla həll edirdilər. Buna görə də xaqanlığın etnik rəngarəngliyi dövlətin bütövlüyünə əngəl olmurdu, əksinə, onu müxtəlif və, nəticə etibarilə, dayanıqlı polietnik sistem edirdi. Belə ki Xəzər xaqanlığının dağlıq Dağıstanla sərhədində xəzərlərin albanlarla dinc qonşuluqda yaşaması sezilir. Çiri Yurd şəhərciyində, bizanslı və yunan yox, monofizit alban xaçları var.
Bu ondan xəbər verir ki Bələncərin şəhər əhalisi, bizanslılar tərəfindən xristianlaşdırılan başqa xristian təbəələri kimi, xəzərlərin mülayim hakimiyəti altında yaşayan albanlar olub. Ortodoksallığıa qarşı dözümlülük xaqanlığın Bizansa siyasi oriyentasiyası ilə təsdiq edilir.
Beləliklə A. Y. Krımski deyəndə ki, xəzərlər Arranda yüz il hökmranlıq etmişlər, daha haqlıdır. Baxmayaraq ki, yüz il ərzində Arran daim xəzərlərin hakimiyəti altında olmamışdır. Ancaq onların ölkə üzərində nəzarəti və hücumlarının arası, demək olar ki, kəsilmirdi. Onlar ölkəni daim gərgin vəziyətdə saxlayır və ondan böyük bac alırdı. Krımski xəzərlərin Arrandakı hökmranlığı və dağıdıcı hücumları təqribən 737-ci ildə qurtardığını yazırsa da yuxarıda göstərilən materiallardan görünür ki, xəzərlər hətta 8-ci əsrin axırında: 796 və ya 799-cu illərdə Arran ərazisinə hücum etmişlər. Doğrudur, xəzərlərin çox sonradan da ərəblərlə vuruşduğu haqqında məlumat vardır. Məsələn 10-cu əsrə aid bir yəhudi sənədində deyilir:" Budur, bu xalqalar bizimlə [xəzərlərlə] müharibə edirlər: Bab ül-Əbvab, Zibus, Türklər, Luzaniya …Lakin Kordova xəlifəsi III Əbd-ür-Rəhmanın (912–961) yəhudi əyyanı Xasay ibn Şapruta xəzər padşahı Yusifin(İosifin) yazdığı cavab məktubundan göründüyü kimi, bu zaman xəzərlər Ərəb xilafətinin şimal sərhədlərində bir növ mühafizə dəstəsi rolunu oynayaraq, ruslar və digər xalqaların Cənubi Qafqaz vasitəsilə müsəlman ölkələri ərazisinə girmələrinə əngəl olurdular. Yusif belə yazmışdı:" Mən çayın[İtil çayının] ağzını qoruyuram və gəmilərə minib gələn rusları dənizdən keçib İsmayıl övladının[ərəblərin] üstünə getməyə qoymuram və [eynilə] bütün düşmənlərinin quru yol ilə Bab-ül-Əbvaba yaxınlaşmalarına imkan vermirəm. Mən onlarla müharibə edirəm. Əgər mən onları bir saat [dinc] buraxsam onlar bütün İsmayıl övladının ölkəsini Bağdada qədər məhv edər"
Xəzər döyüşçülərinin dəstələri həm Xilafət həm də Bizans ordusunda vardı. Öz "De ceremoniis aulae byzantinae" sində Konstantin Baqryanorodnıy xəzərləri Konstantinopolda imperator qvardiyasının elitasında qeyd edir. 9–10-cu əsrlər xəlifə qvardiyasında "əl-Xəzəri" ilə tez tez keçir, belə adlarla, şübhəsiz türk-qulamlarının nəslindən olan, ərəb-müsəlman dini və intellektual mühitinə daxil olmiş, bir neçə hədis bilicisinin adını çəkir. Ərəb xəlifələrinə yaxın ilk xəzərlər Əbu Cəfər əl-Mənsurun(754–775). hakimiyətə gəlişi vaxtından ortaya çıxırlar. Onların arasında bu mənbə Həmmat ət-Türkini qeyd edir. əl-Məsurun oğlu Mehdinin vaxtında(775–785) Mübarək ət-Türki, Tunqa ət-Türki, Şakir ət-Türki, Züheyr ət-Türki irəli çıxırlar. Onlardan birincisi Mübarək ət-Türki xəlifə Mehdi tərəfindən Qəzvin canişini təyin edilir; o burada Mübarək(Mədinat əl-Mübarək) şəhərinin əsasını qoyur. Onun oğlu Abdulla binu Mübarək bütün müsəlman aləmində məşhurlaşdı. Bu ilk xəzərlər, bütün ehtimallara görə, xəzər xaqanı Bahadırın qızı Xatunun Azərbaycanın xilafət canişini Yezid ibn Useydlə evlənməsindən sonra onunla birlikdə ərəblərin yanına keçmiş xəzərlərdir. Qeyd olunan vaxtdan da xəlifələr tərəfindən xəzərlərdən və başqa türklərdən şəxsi qvardiya yaratmaları tətbiq olunur. Xüsusi ilə bunlar xəlifələr əl-Məmun və əl-Mötəsimin(833–842) geniş yayılır. Sonuncusu onları, onun əmri ilə -xəzər şəhərləri stilində tikilən — Bağdadın yaxınlığında Diclə rayonunda yerləşdirir. Onların arasında geniş Əşnas, Afşin, İnək, Vasif, və Əbu Musa Böyük Buğa, İshaq ibn Kundac əl-Xəzəri tanındılar. Onların bir çoxu Babəkin üsyanına qarşı hərəkət edən qoşunlara başçılıq etmiş sərkərdələrdi. Bəzi ehtimallara görə Afşin ibn Kavus da xəzər olub. Babəkin üsyanının yatırılmasından başqa Afşin həm də Bizansla müharibədə Ankara yaxınlığında döyüşdə qalib çıxdı. Qafqazı tabe edən Əbu Musa Böyük Buğa, həm də 9-cu əsrin ikinci yarısında öz "kafir" soydaşları xəzərlərə qarşı da Dərbənd və Dəryal keçidləri vasitəsilə yürüşlər edib. Elə onun təşəbbüsü ilə xəzərlərin bir hissəsi Dağıstandan, ərazisində onlar üçün xüsusi şəhər tikdirilən, Xilafət ərazisinə, Azərbaycana köçürüldü. Xəlifələr əl-Vasiq(849 ölüb) və əl-Mütəvəkkil(861 ölüb) bütün ali hakimiyət xəzər sərkərdələrinə məxsus idi. Sonuncu Abbasilər dövründə xilafətdə ali hakimiyətə Kiçik Buğa, Vasif və Fateh binu Xaqan nail oldular. Fatehin atası Xaqan, Abbasi xilafətinin Azərbaycan və Ərməniyyə hakimi olub, və bəzi ehtimallara görə Sacilər dövlətinin də yaranmasında onun da iştirakı olub. İshaq ibn Kundac əl-Xəzəri də bir müddət Yusif İbn Əbu Sacın böyük qardaşı ittifaqda olur.
Ədəbiyyat
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan 7–9-cu əsrlər. Azərbaycan Dövlət Nəşriyatı Bakı −1989
- А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам, Издательство "Ельм", Баку −1991.
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. —
- А. Н.Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. Азербайджанское Государственное издательство. Баку — 1991.
- Мусульманский мир 950–1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.
- - Məşhur xəzərlər
İstinadlar
- Bəlazuri, 326.
- Təbəri, I, 2666;Bəlazuri, 326; İbn əl Əsir, III, 22
- Yenə orada, I, 2665–2666, İbn əl Əsir, III, 21–22.
- yenə orada, I, 2668
- yenə orada, I, 2668–2669-2871.
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NƏŞRİYYATI, Bakı — 1989. səh. 83
- История Агван, стр. 150\120.
- yenə orada, səh. 153\123
- А. Н.Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. Азербайджанское Государственное издательство. Баку — 1991. səh. 151–152
- История Агван, стр.185
- yenə orada, səh. 185\149
- yenə orada
- yenə orada, St. Taronski(Asogik, səh. 72) xəzər basqınının tarixi üçün erm. erasının 130-cu ilini (9. VI. 681-ci il) göstərir. Bu İsrailin xəzər elçiliyi ərəfəsində, yəni 681-ci il 23. XII əvvəl olmuşdur. Bax: History, səh. 154, çıxarış 1
- История Агван, səh. Asogik, səh. 92–93; Gevond, səh. 22–24; Vardan, səh. 91–92; Q. Artsruni, səh. 93
- Təbəri, II, 1200; İbn əl-Əsir, IV, 428.
- Təbəri, II, 1200; İbn əl Əsir, IV,439
- Təbəri, II, 1217.
- M. Kmosro, Araplar ve Hazarlar. S.135–136
- Təbəri, II,1346; İbn əl Əsir, V,31.
- Bal'ami. Cronicle, ed. B. Dorn. Nachrihten uber Ghazaren. St-P. 1844, S.510.
- Təbəri, II,1453; İbn əl Əsir, V,82–83.
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NƏŞRİYYATI, Bakı — 1989. səh. 106
- Təbəri, II; İbn əl Əsir, V, yenə orada
- Bal'ami (səh.510): "Barxabak". "Dərbəndnamə" (səh.82):"Paşenk";İbn Ə'sam(180a):"Barsbik", Gevonda görə(səh.71)xaqanın anasının adı "Parsbit"dir. Bartolda görə (Türküstan, səh. 79). Xaqanın oğlunun adı gərək "Barçik" olsun, bu Aral dənizin şərqində kənd adı ilə əlaqədardır. Bax: V. Minorsru. A. Neu Book, p. 126
- İbn Ə'sam(180a)"Xasin"; İbn əl-Əsir(V, 84)"əl-Hüseyn"
- İbn əl-Əsir, V, 84;"Yarğu"
- Təbəri, II,1453; əl-Məkin, səh.79
- Bal'ami, səh. 522–524; İbn Ə'sam, 180a-181 vərəqləri.
- Bəlazuri, səh.194
- А.А.Бакиханов Гюлистани -и Ирам, Издательство "Ельм", Баку −1991. səh.52
- İbn əl-Əsir, V, 84,;Vardan(səh.95);"Varaçan". Bu şəhər haqqında M. Artamonov. Очерки…стр.1–49;История хазар, стр. 207–208
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 122–123. —
- Məslamə haqqında bax: İbn əl-Əsir, V, 102
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 123–124. —
- Təbəri bu hadisə üçün 108-ci hicri(729\730) ilini göstərir: İbn əl-ƏSİR, v, 104.
- Feofan, səh. 340–341.
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 124. —
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 124–125. —
- İbn əl-Əsir, V, 108,115.
- Təbəri, II, 1500–1506; Yə'qubi, II, 315; İbn əl-Əsir, V, 108–115; Feofan, səh. 341.
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 125, 149. —
- История Агван, стр. 209–210; Təbəri, II, 1527; İbn əl-Əsir, V, 117
- Blankinship (1994), pp. 119–121, 162–163
- Gevond, səh. 71–72; Təbəri, II, 1530–31; İbn əl-Əsir, V, 118
- Bal'ami, səh. 517.
- yenə orada, səh. 516.
- История Агван, стр. 261; əl-Malik, səh. 79; Təbəri, II, 1521; əz-Zəhəbi, səh. 56; Dərbəndnamə, səh. 175–176; İbn əl-Əsir, V, 118; "Aqvan tarixi"nə görə əl-Cərrah erm. erasının 179-cu ilində(28. V. 730–727, V. 731), ərəb mənbələrinə görə əl-Cərrah 112-ci hicri (26. III.730–14. III 731), ilində öldürülmüşdür.(Bax: Baratov. Sit. gət. əsər, səh. 79
- İbn -əl-Əsir, hicri 112-ci il; Feofan, səh. 626; Gevond, səh.72.
- əz-Zəhəbi, səh. 56–57; İbn-əl-Əsir, V.118
- İbn Ə'sam, 22–23.
- Bal'ami, səh. 520
- İbn əl-Əsir, V, 118.
- Gevond. səh. 72.
- Dərbəndnamə, səh. 117–178; A. Bakıxanov. Sit gətirilən əsəri səh. 56.
- İbn əl-Əsir, V, 120; Dərbəndnamə, səh. 178–180
- Yəqubi, II, 381.
- A. Bakıxanov. Sit gətirilən əsəri səh. 54.
- Təbəri, II, 1531–1532, İbn əl-Əsir, V, 120; Kitab əl-Uyun, səh. 90.
- Təbəri, I, 1560, İbn əl-Əsir, V, 129–130; Kitab əl-Uyun, səh. 90.
- Təbəri, I, 1560, İbn əl-Əsir, V, 120; Yəqubi, II, 381.
- Bəlazuri, 207; Bal'ami, 533–534.
- Təbəri, I, 1562, İbn əl-Əsir, V, 131–132; Kitab əl-Uyun, səh. 90.
- Kasal haqqında bax V. Minorsry, Kasal(Kazah)…, pp. 120–123
- Bəlazuri, 207. Vardan(səh.95) deyir ki, " Mərvan hunn şəhəri Varaçana hücum etdi və oradan qələbə ilə qayıtdı"
- Ziya Bünyadov, sit gətirilən əsəri, səh. 110
- Bəlazuri,208; İbn-əl-Əsir, V, 132
- Gevond səh. 80–81
- Blankinship, Khalid Yahya. "The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads". — State University of New York Press, 1994. — P. 172. —
- Bəlazuri, 209; Yəqubi, II. 382; İbn -əl-Əsir, V, 133.
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NƏŞRİYYATI, Bakı — 1989. səh. 110
- Bəlazuri, 209–210; Yəqubi, II, 446–447
- Ziya Bünyadov. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NƏŞRİYYATI, Bakı — 1989. səh. 110–111
- İbn Ə'sam, II, 241.(Kurat, S.272)
- Gevond, səh. 92.
- Bəlazuri, 210; İbn Ə'sam, II, v.242a.
- Albaniya vilayətlərinin adları haqqında bax: M. Хоренский. История Армении
- J. Marquart. Fransa hr…, S. 118
- Адонц. Армения в эпоху Юстиниана, стр. 220.
- Gevond, səh. 92–93. Raj Tarxan haqqında bax :Sekledi, səh. 86–87, qeyd 48.
- M. Brosset. Wakhoucht…, p.305–307.
- Yenə orada, səh.315.
- Histoire de la Georgie, 1, p.127, n.153.
- K. Toumanoff. İberia, pp. 218–219, n.2:"Xerki".
- Təbəri, III,318, Yəqubi, II,446; İbn əl-Əsir, V,437.
- Təbəri, III,328; Zəhəbi,77; İbn əl-Əsir, V,441;bax:K. Sekledi, səh.83–84
- Təbəri, III, Xəzərlərin Tiflis zonasında və Gürcüstandakı əməliyatının təfsilatı haqqında bax: K. Sekledi, səh. 84–88. əz-Zəhabi(səh.77)bildirir ki, bunlar xəzərlər deyil, qıpçaqlar idi(Seklediyə görə türklər və xarezmlərdən olan muzdlu qoşunlar idi)
- Yəqubi, II, 517–518.
- Yəqubi, II, 518–519; Təbəri, III, 648;Dərbəndnamə, səh.129–130.
- Təbəri, III, 648; İbn əl-Əsir, VI, III; əl-Məkin, səh. 115.
- Yəqubi, II, 518–519; Təbəri, III, 648; İbn əl-Əsir, V, III.
- Təbəri, 648; İbn-əl-Əsir, VI,111–112.
- əz-Zəhəbi, 285Katib Çələbi"Cahannümada" 140 min nəfərin öldürülməsindən danışır(Bax:İstanbul nəşri, hicri 1145-ci il, səh. 400). К критике Моисея Хоренского, стр. 494; Е.А.Пахомов. Краткий курс истории Азербайдана, стр. 13
- Магомедов М.Г. Образование Хазарского Каганата. М., 1983. стр. 158–163
- А. Н.Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. Азербайджанское Государственное издательство. Баку — 1991. səh. 151
- Y. A. Krımski, Sit. gət. əsəri, səh.300
- əs-Suyuti və əz-Zəhabidə belədir.
- S. Schechter. An unknown Khazar Dokument, p. 219; П. К. Коковцев. Новый еврейский документ о хазарах и хазаро-русско-византийских отношениях в Х веке, стр. 16"
- П. К. Коковцев. Еврейско-хазарская переписка в Х веке стр. 83–84; Müqayisə et. О.И.Артамонов. История хазар, стр.262–282. Xəzərlərin yəhudiləşdirilməsi tarixinin bəzi təfərrüatları haqqında bax: S. Szyszman Le Roi Bucan…
- В. В. Бартольд. Хазары.-В. В. Бартольд. Сочинения. Т.5. М., 1968, s. 597–601; D. M. Dunlop. The History of the Jewish Khazars, Princeton, 1954, s. 46–87, 171–197
- (Bax: Cahiz. Fəza, il əl-Ətrak. Tərcümə R. Şeşen: Xilafət Ordusunun mənkibələri və Türklərin fəzilətləri. ТКАЕ.ЗЗ.№ 3. Ankara.1967.s.29)
- yenə orada s.29–34.
- Sobernheim 1987, p. 973. Jump up ^ Fields 1987, p. 145.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xezer ereb muharibeleri VII IX esrlerde ereblerle xezerler arasinda bas vermis muharibeler umumi adla xezer ereb herbi munaqiseleri Bu muharibeler VII esrin II yarisinda IX esrin I yarisina qeder fasilelerle davam etmisdir ve mahiyetine gore Sasaniler Imperiyasi ile xezerlerin hunlarin ve basqa turklerin muharibelerinin davami hesab oluna bilerler Doyus emeliyatlari esasen Azerbaycan Dagistan ve onlara bitisik erazilerde kecirilirdi Azerbaycan erazisinde olan dovletler bu doyus emeliyatlarinda feal istirak edirdi Doyus emeliyatlari esasen Azerbaycan erazisinde bas verdiyi ucun en cox Azerbaycan xalqi eziyyet cekirdi Bu muharibeler ferqli olsa da ereblerin bizanslilarla muharibeleri ile xezer ereb muharibeleri arasinda mueyyen elaqe vardi Muharibenin xususiyetlerinden biri hem de o idi ki erebler esasen boyuk seherlere qalalara ve onlarin qarnizonlarina ve Xilafetin merkezinden gonderilen nizami ordulara istinad edirdiler xezerler ise daha cox seherlerden uzaq erazilerde hakim idiler ve daha cox tebii sedlere istinad edirdiler ancaq yurus zamani seherleri hemle edirdiler Hercend ki xezerlerin de seherleri vardi Xezer ereb muharibeleriTarix 644 799Yeri Simali Qafqaz Cenubi Qafqaz Cenubi Azerbaycan Serqi Anadolu Simali IraqSebebi Her iki dovletin nufuz dairesini genislendirmek isteyiNeticesi beraberlikMunaqise terefleriXezer xaqanligi Ereb XilafetiKomandan lar Alp Ilitver elteber Barcil Ras tarxan Alp tarxan Bulan Ebdurrehman ibn Rebie Cerrah el Hekemi Mesleme ibn Ebdulmalik Mervan ibn MehemmedTereflerin quvvesierebdilli menbelerde sisirdilir mubahiseliItkilererebdilli menbelerde sisirdilir mubahiseliBirinci muharibeDerbend qalasiEsas meqale Belencer doyusu 650 Xezerlerin nezareti altinda olan Dagistan ve Arran simali Azerbaycani istila eden ereblerin ilk meqsedi olub Bu xususi ile cox muhum strateji istehkam olan Derbende aiddir Bele ki bu barede Belazuri yazir 639 cu ilde ereb qosunlarinin bir hissesi Azerbaycandan simal qerb terefe kecdi ve bir nece vurusmadan sonra Mukani isgal etdi ve ehalisini cizye vermeye mecbur etdi Sonra o yazir Bu destenin komandani Bukeyr ibn Abdullah mukanlilarla muqavile bagladi ve onlara asagidaki mezmunda ferman verdi Bukeyr ibn Abdullah Mukandan Xezer denizi sahili ile simala dogru hucum etdi ve hemin il Bab ul Ebvaba catdi Sonraki 642 643 cu ilde xelife Omer Derbende Surake ibn Emri gonderdi Surake ordusunun qabaq destesi Ebdurrehman ibn Rebie el Behilinin komandanligi ile seherin hasarlari yaninda Bukeyr ile birlesdi Surakenin olumunden sonra xelife Derbend yaxinligindaki serhed xettine Ebd ur Rehman er Rebieni teyin etdi ve ona emr etdi ki xezerlere qarsi cixsin Ereb atlilari el Beyda seherine catib onu isgal etdiler Lakin Belencer yaxinliginda xezerler erebleri meglub etdi ve onlarin komandani Ebd ur Rehman er Rebieni oldurduler Formal olaraq terkibinde oldugu Xilafetin qosunlarinin Derbendden simala yurusleri Azerbaycanin ve Ermeniyyenin Xilafet valisi Ebdurrehman ibn Rebie ye tapsirilir Ebdurrehman guman ki Salman ibn Rebie el Behilinin qardasidir 652 653 cu basqa menbelerde 649 650 ci illerde o Simali Qafqaz erazisine soxulur ve xezer qosunlari ile Belencer seheri yaxinliginda qarsilasir Doyusun gedisinde erebler darmadagin edilir Ebdurrehman oldurulur Her iki teref doyusde mancanaqlardan istifade edir Lakin Belencer doyusunde Salman ibn Rebienin oldurulduyu barede de melumatlar var Ziya Bunyadov bu barede yazir Sonra Salmanin destesi Derbendden simala dogru hereket etdi lakin Belencer cayinin o tayinda xezer qosunlari ile qarsilasdi ve qanli vurusmadan sonra demek olar ki butun dord minlik deste qirildi Salmanin ozu ise olduruldu Hemin vaxtdan baslayaraq Belencer xezer ereb qarsidurmasinin kilid menteqesi olur Ereb tarixcisi El Mesudi X esr onu hetta Xezer olkesinin paytaxti adlandirir ki eslinde bu basqa menbelerde oz tesdiqini tapmir Cavansir Esas meqale Cavansir Subhesiz ki hemin dovrde Albaniyanin hakimi olmus Cavansir xezer ereb qarsidurmasindan kenarda qala bilmezdi Bele ki Agvan tarixinde bu barede yazilir Belencerde erebleri meglub ederek xezerler Arran erazisine soxulur ve burada Cavansirle qarsilasirlar 664 665 ci illerde xezerler yeniden Albaniyani yagmalayir Elbette bunu esas sebeb hesab etmek olmaz amma bu amili qeyd etmek lazimdir ki ereblerle xezerlerin bilvasite toqqusmasi mueyyen derecede Cavansire gore gecikirdi Cavansir boyuk guclerin arasinda muvazinat saxlayaraq Albaniyanin musteqilliyini mueyyen anlamda qoruyur ve xezerlerle ereblerin arasinda bufer movqe tuturdu Ereblerin simal istiqametinde pasiv hereketleri esasen Xilafetin Bizansla genismiqyasli muharabeleri hem de daxili cekismelerle bagli idi Eyni zamanda xezerlerin de basqa qonsulari ile daimi muharibeleri oldugundan hec de hemise ereblerle muharibelere diqqet yetire bilmirdiler Xususi ile Bolqar xaqanligi dagilandan sonra xezerler feallasmaga basladilar Bizans guclu ve varli yeterince doyusken lakin hemise dusmenleri ereb ve bolqarlarla mesgul olke idi Buna gore Xezer eli ve Bizans tebii muttefiq idiler Buna gore de hetta onlarin arasinda munasibetler gerginlesende bele dostluq eneneleri davam edirdi 670 679 cu illerde xezerler mohkemlendirilmis Xersonesden basqa butun Krimi ele kecirdiler Bizans ereblerle muharibe apardigina gore Xersonese uzun muddet yardim ede bilmirdi o ise acliq kecirirdi Lakin Alp Ilitverin komandanligi altinda hunlarin ve xezerlerin Arrana hucumu erefesinde texminen 681 ci ilde Cavansir bizansperest Arran knyazlari terefinden oldurulur Cox guman ki bu Bizansin birbasa tehriki ile bas verir cunki Bizansin Xilafetle gergin muharibe seraitinde Cavansir kimi xezerlerle erebleri mueyyen anlamda barisdiran amilin movcudlugu ile bizanslilar barisa bilmirler Cavansirin qardasi oglu I Varaz Trdat Albaniya hakimi secilir Xelife I Yezid I Varaz Trdadi Serq vilayetlerinin padsahi Alban hokmdari kimi tanidi Varaz Trdad taxta secilen kimi Alp Ilitverin komandasi altinda boyuk Xezer ordusu xaqanin oldurulen qohumu knyaz Cavansirin qisasini almaq behanesi ile Arrana basqin etdi Ikinci muharibeDeryal kecidi Xelife I Velidin dovrunde erebler tedricen simala hereket etmeye basladi Lakin I Velid xezerlere qarsi hucumdan evvel Arran Gurcustan ve Ermeniyyede olan bizansperest xristianlarin gizli qesdlerinden temin olunmaliydi Ilk novbede monofizit qarsi ceza tedbirleri gorulmusdu Bu hadiseden sonra hicri 89 707 708 cu ilde Mesleme ibn Ebdulmalik Azerbaycanda teslim olmamis butun qalalari tutub turklerle doyuse doyuse Bab ul Ebvaba catdi Gorunduyu kimi turkler yeni xezerler artiq o dovrde Azerbaycanda Derbendden cenubda yerlesmisdiler Hicri 91 709 710 ci ilde Meslame turklere qarsi yeni hucuma kecdi ve Azerbaycan vilayetinde el Baba catdi burada seher ve qalalari aldi Hicri 92 ci ilde 710 711 Derbende catdi lakin seheri yalniz 714 cu ilde ala bildi Erebler bilavasite Xezer xaqanliginin erazisinde muqavimetle qarsilasdilar ve geri cekildiler Xelife Omerin hokmranliginin birinci ilinde xezerler ereblere qarsi boyuk hucumlara basladilar Bu hadiseni Teberi bele qeyd edir Bu il 99 cu hicri 717 718 ci il turkler Azerbaycana hucum edib bir qeder muselman qirdilar ve onlara ziyan yetirdiler Omer ibn Ebd ul Eziz onlara qarsi gonderdi O hemin turkleri qirdi ve esir dusen 50 neferden basqa hec kim canini qurtara bilmedi o bu esirleri Xunasire Omere gonderdi Hemin il erebler Bizansla muharibe aparirdilar ve Konstantinopolu muhasireye almisdilar ve xezerlerin erebleri yayindirmasi bizanslilarin isine yarayirdi II Yezidin vaxtinda 722 723 xezerler qipcaq ve basqa turk tayfalarinin komeyile teqriben 30 minlik qosunla yeniden Arrana soxuldular ve onu kecerek Ermeniyyeye girdiler Merc el Hecerde onlari erebler qarsiladilar Erebler meglub oldular ve onlarin dusergesi xezerlerin eline kecdi Hemin ilde el Cerrah ibn Ebd ul Lah el Hekemini Azerbaycan ve Ermeniyyeye hakim teyin etdi ve ona 25 minlik qosun verib emr etdi ki xezerlere qarsi muharibeye baslasin Lakin xezerler boyuk ereb ordusunun hucuma kecdiyi xeberini alib Derbende teref cekildiler Cerrah Berdeye yaxinlasdi orduya dinclik verdi sonra Kurden kecerek Derbende yaxinlasdi Xezerlerin xaqani Barcikin komandasi altinda 40 minlik ordunu Cerraha qarsi cixartdilar Vurusma neticesinde xezerler meglub oldu coxlu esir dusduler Erebler Hamzin ve Tarqu seherlerini tutdular ve Belencere catdilar Qala qarnizonu qisa vurusmadan sonra teslim oldu ve erebler coxlu qenimet elde etdiler Cerrah bu seherlerin ehalisini Arran erazisine xususi ile Qebele mahalina kocurtdu burada xezerlerin mesken saldigi kendler var idi Bu barede Abbasqulu aga Bakixanov bele yazir 103 cu 722 ilde Ebd ul Eziz oldu O vaxtki xelife Yezid ibn Ebd ul Malik Ebu Ubeyda Cerrahi 6 minlik qosunla Derbend qarnizonun komeyine gonderdi Cerrah Muskure geldi butun etrafdan qosunlari yigdi ve Rubas cayi qiraginda duserge saldi Orada o hele islami qebul etmemis tabasaranli ve qaytaqli emirleri yanina cagiraraq onlara dedi Men bura Erebistandan xezerlerle doyusmek ucun gelmisemve isteyirem ki siz mene komek edesiniz A A Bakihanov Gyulistani i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 51 Gorunduyu kimi buranin yerli ehalisi kitab ehli idi eks halda Cerrah muselman olmayan ehaliden zimmi kimi aciq askar yardim istemezdi Cox guman ki burada yasayan ehali evveller Albaniya tesiri altinda xristianligi qebul etmisdi ve bir muddet Albaniyanin terkibinde idi Her iki terefden tebiller calindi bayraqlar dalgalandi ve coxlu itkisi olan dehsetli vurusma basladi Xezerler darmadagin edildi ve onlarin dusergesi qalibe catdi Muselmanlar onlari qovaraq talan ve qetl imkanini elden vermirdiler Hemin gun 7000 xezer ve 2000 ereb doyus meydaninda qaldi Xaqanin oglu cetinlikle Enci seherine catdi ve ehaliye dedi Qarsisina cixdigim reqib cox gucludur ve eger siz kimsenin yardimina umid etmirsinizse ondan qacmaqla caninizi qurtarin A A Bakihanov Gyulistani i Iram Cerrah Qayakend yanindaki yukseklikde yerlesen ve deniz gorsenen Hasin qalasini aldi Semendere Terki getdi Belencerden sonra Cerrahin ordusu Vebander ya da Venander seherini aldi burada 40 min turk evi vardi bu ordu xaqanliq erazisine dah bir nece yurus etdikden sonra qislamaq ucun Seki vilayetine cekildi Tezlikle Cerrah Tiflisi almaqla ve Gurcustani ve alanlari Xilafete tabe etmekle Qafqazda daha bir nece ugurlu kampaniya kecirdi O ilk ereb serkerdesi idi ki Deryali kecerek ereb qosunlari ucun Xezer torpaqlarina yeni yol acdi Hicri 107 725 26 ci ilde xelife Hisam 724 743 Cerrahi vezifeden kenar ederek Azerbaycan hakimi vezifesine oz qardasi Mesleme ibn Ebdulmaliki teyin edir Lakin Meslame Cezirede qaldi ve esasen Bizansla muharibe ile mesgul idi Qafqazdaki qosunlarin komandanligi ise oz uzerine goturdu Butun il erzinde o Qafqazda ereb hakimiyetini mohkemlendirirdi ve yerli tayfalara qarsi bir nece emeliyat kecirdi Istenilen halda xelifenin oz qardasini Azerbaycana vali teyin etmesi bu istiqametin Xilafet ucun ne qeder onem kesb etdiyini gosterir Barcilin yurusleri Esas meqale Erdebil civarinda doyus Hicri 108 726 727 ci ilde xezerler xaqanin oglunun komandasi altinda Arrana novbeti hucuma kecdiler Olkeni isgal etdikden sonra Azerbaycana teref yeridiler ve orada bezi seherleri muhasireye aldilar Heris ibn Emra et Tainin komandasi altinda ereb ordusu onlara qarsi hucuma kecdi Xezerlerin qarsisi alindi onlar meglub edilib Arazin o tayina qovuldular oradan ise geri cekilmeye mecbur oldular Hemin ilde xezer sahzadesi xaqanin oglu Midiyaya Azerbaycan nezerde tutulur boyuk hucum etdi Xezerler Midiya eyaletlerini viran etdiler Heris xezerleri Araz cayinda meglub etse de umumiyetle ereblerin veziyeti cox dayaniqsiz idi Bu veziyet Meslameni Qafqazdaki komandanligi oz uzerine goturmeye mecbur edir O 727 ci ilde guman ki Suriyadan komek goturerek cebheye gelir ve xezerlere qarsi hucuma basciligi oz uzerine goturur Ereb qosunu Daryal kecidini def edir ve qisin gelisi ile geri qayidir Bununla neye nail olduqlari namelumdur amma gelen il Meslame hucumunu tekrar edende bu erebler ucun felaketle neticelenir Ereb menbelerine gore ereb qosunlari 30 ya da ki 40 gun erzinde yagmur altinda palciqda doyusduklerine gore yurus palciqli yurus adlanir Neticede erebler 728 ci il 17 sentyabrda xezerleri meglub edir Lakin bu qelebenin ne qeder boyuk olmasini demek cetindir cunki erebler eve qayidarken xezerlerin pusqusuna dusurler ki bundan sonra sursati ataraq sadece qacirlar 728 ve 729 cu illerde Meslame Azerbaycandan iki defe xezerlerin uzerine hucum etdi O xaqanligin erazisine basqinlar edir muxtelif yasayis menteqelerine hucumlar edir esir ve qenimetlerle qayidirdi 729 cu ilde erebler simal serqi Azerbaycan ve Dagistan uzerinde nezareti itirirler Bu qelebelerden sonra 729 30 cu ilde xelife Hisam Meslameni geri cagirdi ve el Cerrahi yeniden Azerbaycan hakimi teyin etdi o ise cox kecmeden yeniden simala dogru hucuma basladi Hemin dovrde bizanslilarin hucuma kecmesi ehtimal etmeye esas verir ki bizanslilarla muharibelerde ad cixarmis Meslameye daha cox qerb istiqametinde ehtiyac varmis xezerlerle muharibe ise Meslame ucun o qeder de ugurlu olmur Gorunur nizami qosunlarla doyusmeye adet etmis Meslame xezerlerin partizan taktikasini oyrene bilmir Daha aqressiv xelife Hisam ibn Ebd ul Malikin 723 743 Bizansa qarsi teskil etdiyi ereb ekspedisiyalari bir muddet intensivlesir ve Mesleme ibn Ebd ul Malik kimi emevi sulalesinin sahzadeleri o cumleden xilafetin en bacariqli generallari ile bir sirada bu yuruslere basciliq edir 730 731 ci ilde xezer ve turklerin 300 minlik ordusuBarcikin komandasi altinda ereblere qarsi eks hucuma baslayib Derbend Deryal ve diger kecidlerle Arran erazisine soxuldu El Cerrah oz qosunlarini Berde yolu ile Erdebile cekdi ve orada hadiselerin inkisafini gozlemeye basladi Xezerler ereb qosunlarinin harada yerlesdiyini bir gurcu knyazindan oyrendiler Iki ordu Araz sahilindeki Varsanda qarsilasdi Erebler xezerlerin ustun quvvelerinin tezyiqi altinda Erdebile teref cekildiler burada Savalan dagi yaxinliginda onlarin arasinda bir gece gunduz davam eden boyuk vurusma oldu Erebler tamamile meglub edildiler El Cerrah olduruldu Xezerler uzun muhasireden sonra Erdebili aldilar seherin kisi ehalisini qirdilar qadin ve usaqlari ise esir apardilar Sonra xezer ordusu Azerbaycani viran etdi olkenin seherlerini bir birinin ardinca tutub Diyarbekir ve Mosula catdi Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eserinde bu hadiseni bele tesvir edir Bu vaxt Cerrahin qosunu yigilmamisdi ozu ise Tebrizin arxasindaki Ucana oradaki atesperestleri qirmaga getmisdi Oradan qayidarken o az quvvelerle xezerlere qarsi cixdi Guclu doyus bas verdi muselmanlar darmadagin edildi Cerrah ve Azerbaycan emirlerinden biri olan Merdan sah oldurulduler Cerrahin ailesi esir dusdu A A Bakihanov Gyulistani i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 53 Burada adi kecen Merdan sah ozu atesperest olub onun muselman ereblerin terefinde vurusmasi hem de atesperestlere qarsi muemmali meseledir Ola bilsin o artiq islami qebul edibmis Gevond xezerlerin basqini barede bele melumat verir Onlar Hunlar torpagindan Cor kecidinden Maskutlar torpagindan kecerek Paytakaran olkesine basqin etdiler Araz cayindan kecib Azerbaycana getdiler Artaveti Qandzak Sahastani Atsi Baquan adlanan vilayeti Sparat Perozu ve Ormizd Perozu dagitdilari Gevond seh 72 Gevondun dediklerinden bele aydin olur ki xezerler ve ola bilsin ki onlara qosulan basqa turk tayfalari iki istiqametden Azerbaycana daxil olurlar Derbend ve Deryal kecidlerinden Derbend kecidinden gelen qosun Bakidan Atsi Baquan Daryal kecidinden gelen qosun ise Genceden Qandzak Sahastani kecerek Araz sahilinde birlesir ve birlesmis qosun seklinde Erdebile Artavet teref hereket edir Burada ereb qosunlarini darmadagin ederek yene iki hisseye bolunur bir hissesi Diyarbekire o biri hissesi Mosula teref hereket edir Belelikle aydin olur ki xezerler cox deqiq cizilmis marsrut uzre hereket edirler ve onlarin basipozuq talanci olmasi barede bezi ereb tarixcilerinin iddialarinin esasi yoxdur Bu marsrutun Bizansda cizilmas ehtimali daha coxdur buna dolayisi ile 8 ci esrin birinci rubunde bizanslilarin feallasmasi da tesdiqleyir Xezerler bizanslilarla hereketlerini sinxronlasdirmaga calisirdilar Xezerlerin bele suretli hucumu xelifeni ve onun saray ehlini cox casdirdi Hisam ereb qosunlarinin bas komandani vezifesine Seid ibn Emr el Herasini teyin etdi ve o derhal 30 minlik orduyla xezerlere qarsi yola cixdi Ereblerin eks hucumu Erebler Van golu yaxinligindaki Ehlat seheri hasarlari qabaginda xezerlerle qarsilasdilar Onlar hucumla seherleri alib xezerleri teqib etmeye basladilar Berde uzerine hucuma kecerken yolda olan butun qalalari dagidirdilar Erebler onlari xezerleri tamamile meglub edib onlarin bayragini aldilar bayragin mis tesviri indiyedek Herasi destesinde onlarin ecdadlarinin igidliyi serefine saxlanilir Berdede Seid seher ehalisi qarsisinda nitq soyleyib onlari xezerlerden gozlenilen boyuk tehluke qarsisinda birlesmeye cagirdi O xususi ile Arran paytaxtinin zengin sakinlerine muraciet ederek vesait vermekde xesislik etmemeyi onlardan xahis etdi Gorunur Xilafetin maddi durumu hec de urekacan deyildi Sonra Seid Beyleqana getdi seheri alib Varsana geldi buradan da xezer qarnizonunu qovdu Xezerler Barcikin komandasi altinda 100 minlik ordunu Seidin qarsisina cixdilar Beyleqan yaxinligindaki cayin kenarinda bas veren vurusma neticesinde xezerler darmadagin edildi Barcikin ozunu ise Seid atdan saldi ve basini keserek Hisama gonderdi Amma basqa melumatlara gore Barcik qurtulur ve qaca bilir Hicri 112 730 31 ci ilde xelife Hisam el Herasini paytaxta cagirdi Meslame ibn Ebd ul Maliki Ermeniyye ve Azerbaycan hakimi teyin etdi o derhal xezerlere qarsi hucuma basladi ve qisa yaxin Derbende catdi Hicri 113 731 32 ci ilde Meslame daha ireliye gederek Belencere catdi buradaki vurusmada xaqanin ikinci oglu olduruldu Hemin ilde xezerler Arrana soxuldular lakin Derbendde meglub edildiler 1000 nefer oz aileleri ile esir dusdu Sonraki ilde erebler Hisamin Cezire Azerbaycan ve Ermeniyye hakimi teyin etdiyi Mervan ibn Mehemmedin komandasi altinda xezerlere qarsi hucuma kecdiler Mervan qerargahi Kasalda Qazaxda idi buradan Berdeye 40 ferseng ve Tiflise 20 ferseng yol vardi O buradan Daryal kecidi vasitesile xezerlerin diyarina hucuma kecdi qosunun diger hissesine ise emr etdi ki Derbendden hucuma kecsinler Belazurinin dediyine gore ereblerin gucunden qorxuya dusen xaqan sulh istedi Mervan ise esir aldigi xezerleri Samur ile Sabiran arasinda duzenlikde Lakzlar vilayetinde yerlesdirdi Gevond bildirir ki Varacan seherini alan Mervan boyuk qenimet elde etdi ve Hunnlar olkesinden sanli qelebe ile qayitdi Partav Berde sehristanina catan Mervan qenimetin besde birini ve esirleri oz hokmdari Gesama Hisama gonderdi ve ona mektub yazib qelebe haqqina melumat verdi 737 ci ilde Mervanin Xezer olkesine basqininda zimmi hisseleri de daxil olmaqla bezi menbelere gore 100 min neferden cox ordu istirak edirdi Qosunlar iki hisseye bolunmusdu bir deste Derbend o biri esas deste ise Mervanin oz komandasi altinda Daryal kecidi vasitesile Xezer olkesine basqin etdiler Her iki deste xezerlerin paytaxti Semenderde birlesdi Bundan sonra birlesmis qosun Volqa cayina qeder ireliledi ve bezi ereb menbelerine gore onlarin Volqadaki ikinci paytaxtlari El Baydani aldilar Xaqan islam dinini qebul etdi Mervan ise Sirvan hokmdarina Sirvansaha Z B bir vezife olaraq tapsirdi ki muselman ordusu xezer diyarina hucum ederken qosunun qabaginda getsin bu ordu oradan qayidarken arxada gelsin Son toqqusmalarEreblerin hereketleri xezerlerden ferqli olaraq sistemli idi ve ideoloji esasi vardi Onlarin istenilen hereketi cihad adi ile perdelenirdi Meselen Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem kitabinda yazirdi 115 734 ci ilde Hisam Ermeniyye Azerbaycan ve Sirvana oz qardasini Meslameni kunyasi Ebu Muslim hakim teyin etdi ve ona 24 min suriyali ve ereb verdi ki onlarin komeyile Dagistandaki isleri yoluna qoysun Meslame Derbende gelerek buradaki isleri yoluna qoydu ve Qumuqa getdi Oradaki diyarin emirleri bir nece doyusden sonra aman istediler ve islami qebul etdiler Buradan o Qaytaqa getdi buranin ehalisi guclu muqavimetden ve itkilerden sonra islami qebul etdiler Buradan o yehudilerin ve butperestlerin mesken saldigi Tabasarana getdi Ehali mudafie olundu ama bascilari ve bir cox basqalari oldurulenden ve esir dusenden sonra qalanlari islami qebul etdi Sonra o oradan Tav Taq ve Avara getdi oradaki ehalini zorla islama getirdi onlar ucun mescid tikdirdi ve qazi teyin etdi A A Bakihanov Gyulistani i Iram seh 55 56 Sonraki iyirmi il erzinde Emeviler sulalesi devrilenedek xezerler ereblerin nezareti aldinda idi Abbasiler hakimiyet basina gelende xezerler Xilafetde bas veren hadiselerden yararlanaraq oz paytaxtlarinda xelife numayendesini oldurub bir muddet musteqil oldular Bizans da Xilafetdeki daxili cekismelerden yararlanib Qafqazda oz herbi ve diplomatik fealligini guclendirdi Xelife Mensur 754 775 hakimiyete gelen kimi erebler Bizansa qarsi derhal eks tedbirler gorduler Mensur xelife olandan Yezid Ibn Useyd es Sulamini Azerbaycan ve Ermeniyye hakimi teyin etdi Yezid Bab el Lani tutdu ve orada muzdlu eskerlerden ibaret qarnizon yerlesdirdi Sonra o Sanarlari tabe etdi ve onlar xerac vermeyi boyun oldular Bu zaman Mensur ona mektub yazaraq emr etdi ki xezer padsahi ile qohum olsun Yezid bu emri yerine yetirdi Bu onu gosterir ki xezerler yeniden guclenmisdiler ve Bizansdan tehrik edilerek Xilafete tehluke toretmeye baslamisdilar Mensur bununla hesablasmali idi cunki Berdede olan Yezide gonderdiyi mektubda bele yazmisdi ne qeder ki xezerler fealdir Azerbaycan onun canisinliyi ucun rahat yer olmayacagdir Men senin ucun ve butun senin vilayetin ucun xezerlerden gelen tehulkeden ehtiyat edirem Yezid ibn Useyd xezer xaqaninin qizi ile evlendi Bu qadin onun ucun bir oglan dogdu lakin usaq oldu anasi da dogum vaxti oldu Xezerlerin arasinda bele bir sayie yayildi ki Xaqanin qizini ve usagini erebler ezleri oldurmusler Bundan bir az sonra Xaqab ereblere qarsi muharibeye basladi Xaqan guclu qosun toplayaraq onu olan Ras Tarxana erebce Re s Tarxan tapsirdi ve Yezidin idare etdiyi bizim olkeye gonderdi Xezerler boyuk Kur cayinin simal terefine sepelenerek bir cox vilayetleri hamisi Albaniya vilayetleri olan Xecar Qala Ostan i Marpanyan Xaband Qelave Sake Biyes Xeni Kambexcan Xozmas vilayetlerini tutdular cox gozel Balasakan collerini de tutdular ve saysiz hesabsiz mal qara ve ilxi apardilar Bundan elave xezerler Gurcustan vilayetlerini Suck Kuyeskapor Celtd Suket Velissixe Tianet ve Yerkini qaret edib boyuk qenimetle vetene qayitdilar Qafqaz 750 ci il Bu hucumun hicri 145 763 4 cu ilde oldugu qeyd edilir Teberinin verdiyi melumata gore bundan iki il sonra 764 5 ci il xezerler yeniden Cenubi Qafqaza soxuldular Bu ilin hicri 147 hadiseleri sirasina xaqanligin elteberi Astarxan el Xarezminin turk qosunlari ile Cenubi Qafqaz muselmanlari erebler uzerine hucumu daxildir Onlar muselman ve zimmilerden coxlu esir aldilar Tiflisi tutdular Herb ibn Ebd ul Lah er Revendi onlarla vurusdu Herb olduruldu ve erebler qacdilar Sonarki ilde Mensur Herbi olduren ve Tiflisi talayan xezerlere qarsi Humeyde Ibn Gehtabi gonderdi lakin o xezerlere rast gelmeyib qayitdi Sonralar xezerler 8 ci esrin axirinadek Cenubi Qafqaza basqin etmediler 796 7 ci ilde xeife Harun er Resid 786 809 Seid in Selm ibn Kuteybe el Behilini Ermeniyye ve Azerbaycan hakimi teyin etdi o da vezifesine yerli hokmdarlari tehqir etmekle basladi neticede Arranda istisaslar bas verdi Bu zaman Derbendin komendanti hakimi en Necm ibn Hasim idi Seid en Necme emr etdi ki qaladaki komandirlerden birini vezifeden cixarib basqasini teyin etsin Lakin Necm bundan boyun qacirdi Seid ise onu itaetsizlik ustunde oldurdu O zaman en Necmin oglu Heyyun ibn en Necm Seidin Derbend numayendesi el Munacim es Sulamini oldurtdu ve xelife eleyhine usyan qaldirdi O xezer padsahi xaqanla danismaga girdi xaqan da onun komeyine gelerek boyuk bir ordu ile muselmanlara hucum etdi onlari qirib hedden artiq esir aldi 100 min neferden cox xezer ordusu kicik ereb destelerinin muqavimetini qiraraq Arran erazisinde ireliledi ve az sonra Kur sahiline catdi Harun er Resid tedbir gorunceyedek xezerler tutduqlari esirlerle oz yerlerine qayitdilar Bu defe onlar Albaniyada 70 gun qaldilar Es Suyuti bildirir ki xezerler ozlerile 100 minden artiq esir apardilar Bu ele bir dehsetli felaket idi ki indiyedek ehali Arran ehalisi bunun mislini gormemisdi Bu xilafetle mubarizede xezerlerin son muhum uguru idi Xelife Harun er Residin hokmranligi dovrunde xezerlerin Arrana ve ona qonsu olkelere hucumlari kesildi xezerlerle sulh ve ittifaq baglandi Xezer ereb munasibetleri sonraki dovrlerdeXezerleri barsilleri goyturkleri teleleri peceneqleri ancaq meiset dil medeniyyet identikliyi birlesdirmirdi daha cox tarixi zeruret Emevi xilafeti kimi umumi dusmenin tecavuzu seraitinde mehv olmamaq kimi siyasi meqsedlerin eyniliyi birlesdirirdi Ve xezerler bu meseleni 9 cu esrin evvellerine kimi ugurla hell edirdiler Buna gore de xaqanligin etnik rengarengliyi dovletin butovluyune engel olmurdu eksine onu muxtelif ve netice etibarile dayaniqli polietnik sistem edirdi Bele ki Xezer xaqanliginin dagliq Dagistanla serhedinde xezerlerin albanlarla dinc qonsuluqda yasamasi sezilir Ciri Yurd seherciyinde bizansli ve yunan yox monofizit alban xaclari var Bu ondan xeber verir ki Belencerin seher ehalisi bizanslilar terefinden xristianlasdirilan basqa xristian tebeeleri kimi xezerlerin mulayim hakimiyeti altinda yasayan albanlar olub Ortodoksalligia qarsi dozumluluk xaqanligin Bizansa siyasi oriyentasiyasi ile tesdiq edilir Belelikle A Y Krimski deyende ki xezerler Arranda yuz il hokmranliq etmisler daha haqlidir Baxmayaraq ki yuz il erzinde Arran daim xezerlerin hakimiyeti altinda olmamisdir Ancaq onlarin olke uzerinde nezareti ve hucumlarinin arasi demek olar ki kesilmirdi Onlar olkeni daim gergin veziyetde saxlayir ve ondan boyuk bac alirdi Krimski xezerlerin Arrandaki hokmranligi ve dagidici hucumlari teqriben 737 ci ilde qurtardigini yazirsa da yuxarida gosterilen materiallardan gorunur ki xezerler hetta 8 ci esrin axirinda 796 ve ya 799 cu illerde Arran erazisine hucum etmisler Dogrudur xezerlerin cox sonradan da ereblerle vurusdugu haqqinda melumat vardir Meselen 10 cu esre aid bir yehudi senedinde deyilir Budur bu xalqalar bizimle xezerlerle muharibe edirler Bab ul Ebvab Zibus Turkler Luzaniya Lakin Kordova xelifesi III Ebd ur Rehmanin 912 961 yehudi eyyani Xasay ibn Sapruta xezer padsahi Yusifin Iosifin yazdigi cavab mektubundan gorunduyu kimi bu zaman xezerler Ereb xilafetinin simal serhedlerinde bir nov muhafize destesi rolunu oynayaraq ruslar ve diger xalqalarin Cenubi Qafqaz vasitesile muselman olkeleri erazisine girmelerine engel olurdular Yusif bele yazmisdi Men cayin Itil cayinin agzini qoruyuram ve gemilere minib gelen ruslari denizden kecib Ismayil ovladinin ereblerin ustune getmeye qoymuram ve eynile butun dusmenlerinin quru yol ile Bab ul Ebvaba yaxinlasmalarina imkan vermirem Men onlarla muharibe edirem Eger men onlari bir saat dinc buraxsam onlar butun Ismayil ovladinin olkesini Bagdada qeder mehv eder Xezer doyusculerinin desteleri hem Xilafet hem de Bizans ordusunda vardi Oz De ceremoniis aulae byzantinae sinde Konstantin Baqryanorodniy xezerleri Konstantinopolda imperator qvardiyasinin elitasinda qeyd edir 9 10 cu esrler xelife qvardiyasinda el Xezeri ile tez tez kecir bele adlarla subhesiz turk qulamlarinin neslinden olan ereb muselman dini ve intellektual muhitine daxil olmis bir nece hedis bilicisinin adini cekir Ereb xelifelerine yaxin ilk xezerler Ebu Cefer el Mensurun 754 775 hakimiyete gelisi vaxtindan ortaya cixirlar Onlarin arasinda bu menbe Hemmat et Turkini qeyd edir el Mesurun oglu Mehdinin vaxtinda 775 785 Mubarek et Turki Tunqa et Turki Sakir et Turki Zuheyr et Turki ireli cixirlar Onlardan birincisi Mubarek et Turki xelife Mehdi terefinden Qezvin canisini teyin edilir o burada Mubarek Medinat el Mubarek seherinin esasini qoyur Onun oglu Abdulla binu Mubarek butun muselman aleminde meshurlasdi Bu ilk xezerler butun ehtimallara gore xezer xaqani Bahadirin qizi Xatunun Azerbaycanin xilafet canisini Yezid ibn Useydle evlenmesinden sonra onunla birlikde ereblerin yanina kecmis xezerlerdir Qeyd olunan vaxtdan da xelifeler terefinden xezerlerden ve basqa turklerden sexsi qvardiya yaratmalari tetbiq olunur Xususi ile bunlar xelifeler el Memun ve el Motesimin 833 842 genis yayilir Sonuncusu onlari onun emri ile xezer seherleri stilinde tikilen Bagdadin yaxinliginda Dicle rayonunda yerlesdirir Onlarin arasinda genis Esnas Afsin Inek Vasif ve Ebu Musa Boyuk Buga Ishaq ibn Kundac el Xezeri tanindilar Onlarin bir coxu Babekin usyanina qarsi hereket eden qosunlara basciliq etmis serkerdelerdi Bezi ehtimallara gore Afsin ibn Kavus da xezer olub Babekin usyaninin yatirilmasindan basqa Afsin hem de Bizansla muharibede Ankara yaxinliginda doyusde qalib cixdi Qafqazi tabe eden Ebu Musa Boyuk Buga hem de 9 cu esrin ikinci yarisinda oz kafir soydaslari xezerlere qarsi da Derbend ve Deryal kecidleri vasitesile yurusler edib Ele onun tesebbusu ile xezerlerin bir hissesi Dagistandan erazisinde onlar ucun xususi seher tikdirilen Xilafet erazisine Azerbaycana kocuruldu Xelifeler el Vasiq 849 olub ve el Mutevekkil 861 olub butun ali hakimiyet xezer serkerdelerine mexsus idi Sonuncu Abbasiler dovrunde xilafetde ali hakimiyete Kicik Buga Vasif ve Fateh binu Xaqan nail oldular Fatehin atasi Xaqan Abbasi xilafetinin Azerbaycan ve Ermeniyye hakimi olub ve bezi ehtimallara gore Saciler dovletinin de yaranmasinda onun da istiraki olub Ishaq ibn Kundac el Xezeri de bir muddet Yusif Ibn Ebu Sacin boyuk qardasi ittifaqda olur EdebiyyatZiya Bunyadov Azerbaycan 7 9 cu esrler Azerbaycan Dovlet Nesriyati Baki 1989 A A Bakihanov Gyulistani i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 ISBN 978 0 7914 1827 7 A N Gumilev Tysyacheletie vokrug Kaspiya Azerbajdzhanskoe Gosudarstvennoe izdatelstvo Baku 1991 Musulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 Meshur xezerlerIstinadlarBelazuri 326 Teberi I 2666 Belazuri 326 Ibn el Esir III 22 Yene orada I 2665 2666 Ibn el Esir III 21 22 yene orada I 2668 yene orada I 2668 2669 2871 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde AZERBAYCAN DOVLET NESRIYYATI Baki 1989 seh 83 Istoriya Agvan str 150 120 yene orada seh 153 123 A N Gumilev Tysyacheletie vokrug Kaspiya Azerbajdzhanskoe Gosudarstvennoe izdatelstvo Baku 1991 seh 151 152 Istoriya Agvan str 185 yene orada seh 185 149 yene orada yene orada St Taronski Asogik seh 72 xezer basqininin tarixi ucun erm erasinin 130 cu ilini 9 VI 681 ci il gosterir Bu Israilin xezer elciliyi erefesinde yeni 681 ci il 23 XII evvel olmusdur Bax History seh 154 cixaris 1 Istoriya Agvan seh Asogik seh 92 93 Gevond seh 22 24 Vardan seh 91 92 Q Artsruni seh 93 Teberi II 1200 Ibn el Esir IV 428 Teberi II 1200 Ibn el Esir IV 439 Teberi II 1217 M Kmosro Araplar ve Hazarlar S 135 136 Teberi II 1346 Ibn el Esir V 31 Bal ami Cronicle ed B Dorn Nachrihten uber Ghazaren St P 1844 S 510 Teberi II 1453 Ibn el Esir V 82 83 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde AZERBAYCAN DOVLET NESRIYYATI Baki 1989 seh 106 Teberi II Ibn el Esir V yene orada Bal ami seh 510 Barxabak Derbendname seh 82 Pasenk Ibn E sam 180a Barsbik Gevonda gore seh 71 xaqanin anasinin adi Parsbit dir Bartolda gore Turkustan seh 79 Xaqanin oglunun adi gerek Barcik olsun bu Aral denizin serqinde kend adi ile elaqedardir Bax V Minorsru A Neu Book p 126 Ibn E sam 180a Xasin Ibn el Esir V 84 el Huseyn Ibn el Esir V 84 Yargu Teberi II 1453 el Mekin seh 79 Bal ami seh 522 524 Ibn E sam 180a 181 vereqleri Belazuri seh 194 A A Bakihanov Gyulistani i Iram Izdatelstvo Elm Baku 1991 seh 52 Ibn el Esir V 84 Vardan seh 95 Varacan Bu seher haqqinda M Artamonov Ocherki str 1 49 Istoriya hazar str 207 208 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 122 123 ISBN 978 0 7914 1827 7 Meslame haqqinda bax Ibn el Esir V 102 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 123 124 ISBN 978 0 7914 1827 7 Teberi bu hadise ucun 108 ci hicri 729 730 ilini gosterir Ibn el ESIR v 104 Feofan seh 340 341 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 124 ISBN 978 0 7914 1827 7 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 124 125 ISBN 978 0 7914 1827 7 Ibn el Esir V 108 115 Teberi II 1500 1506 Ye qubi II 315 Ibn el Esir V 108 115 Feofan seh 341 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 125 149 ISBN 978 0 7914 1827 7 Istoriya Agvan str 209 210 Teberi II 1527 Ibn el Esir V 117 Blankinship 1994 pp 119 121 162 163 Gevond seh 71 72 Teberi II 1530 31 Ibn el Esir V 118 Bal ami seh 517 yene orada seh 516 Istoriya Agvan str 261 el Malik seh 79 Teberi II 1521 ez Zehebi seh 56 Derbendname seh 175 176 Ibn el Esir V 118 Aqvan tarixi ne gore el Cerrah erm erasinin 179 cu ilinde 28 V 730 727 V 731 ereb menbelerine gore el Cerrah 112 ci hicri 26 III 730 14 III 731 ilinde oldurulmusdur Bax Baratov Sit get eser seh 79 Ibn el Esir hicri 112 ci il Feofan seh 626 Gevond seh 72 ez Zehebi seh 56 57 Ibn el Esir V 118 Ibn E sam 22 23 Bal ami seh 520 Ibn el Esir V 118 Gevond seh 72 Derbendname seh 117 178 A Bakixanov Sit getirilen eseri seh 56 Ibn el Esir V 120 Derbendname seh 178 180 Yequbi II 381 A Bakixanov Sit getirilen eseri seh 54 Teberi II 1531 1532 Ibn el Esir V 120 Kitab el Uyun seh 90 Teberi I 1560 Ibn el Esir V 129 130 Kitab el Uyun seh 90 Teberi I 1560 Ibn el Esir V 120 Yequbi II 381 Belazuri 207 Bal ami 533 534 Teberi I 1562 Ibn el Esir V 131 132 Kitab el Uyun seh 90 Kasal haqqinda bax V Minorsry Kasal Kazah pp 120 123 Belazuri 207 Vardan seh 95 deyir ki Mervan hunn seheri Varacana hucum etdi ve oradan qelebe ile qayitdi Ziya Bunyadov sit getirilen eseri seh 110 Belazuri 208 Ibn el Esir V 132 Gevond seh 80 81 Blankinship Khalid Yahya The End of the Jihad State The Reign of Hisham ibn ʻAbd al Malik and the Collapse of the Umayyads State University of New York Press 1994 P 172 ISBN 978 0 7914 1827 7 Belazuri 209 Yequbi II 382 Ibn el Esir V 133 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde AZERBAYCAN DOVLET NESRIYYATI Baki 1989 seh 110 Belazuri 209 210 Yequbi II 446 447 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde AZERBAYCAN DOVLET NESRIYYATI Baki 1989 seh 110 111 Ibn E sam II 241 Kurat S 272 Gevond seh 92 Belazuri 210 Ibn E sam II v 242a Albaniya vilayetlerinin adlari haqqinda bax M Horenskij Istoriya Armenii J Marquart Fransa hr S 118 Adonc Armeniya v epohu Yustiniana str 220 Gevond seh 92 93 Raj Tarxan haqqinda bax Sekledi seh 86 87 qeyd 48 M Brosset Wakhoucht p 305 307 Yene orada seh 315 Histoire de la Georgie 1 p 127 n 153 K Toumanoff Iberia pp 218 219 n 2 Xerki Teberi III 318 Yequbi II 446 Ibn el Esir V 437 Teberi III 328 Zehebi 77 Ibn el Esir V 441 bax K Sekledi seh 83 84 Teberi III Xezerlerin Tiflis zonasinda ve Gurcustandaki emeliyatinin tefsilati haqqinda bax K Sekledi seh 84 88 ez Zehabi seh 77 bildirir ki bunlar xezerler deyil qipcaqlar idi Seklediye gore turkler ve xarezmlerden olan muzdlu qosunlar idi Yequbi II 517 518 Yequbi II 518 519 Teberi III 648 Derbendname seh 129 130 Teberi III 648 Ibn el Esir VI III el Mekin seh 115 Yequbi II 518 519 Teberi III 648 Ibn el Esir V III Teberi 648 Ibn el Esir VI 111 112 ez Zehebi 285Katib Celebi Cahannumada 140 min neferin oldurulmesinden danisir Bax Istanbul nesri hicri 1145 ci il seh 400 K kritike Moiseya Horenskogo str 494 E A Pahomov Kratkij kurs istorii Azerbajdana str 13 Magomedov M G Obrazovanie Hazarskogo Kaganata M 1983 str 158 163 A N Gumilev Tysyacheletie vokrug Kaspiya Azerbajdzhanskoe Gosudarstvennoe izdatelstvo Baku 1991 seh 151 Y A Krimski Sit get eseri seh 300 es Suyuti ve ez Zehabide beledir S Schechter An unknown Khazar Dokument p 219 P K Kokovcev Novyj evrejskij dokument o hazarah i hazaro russko vizantijskih otnosheniyah v H veke str 16 P K Kokovcev Evrejsko hazarskaya perepiska v H veke str 83 84 Muqayise et O I Artamonov Istoriya hazar str 262 282 Xezerlerin yehudilesdirilmesi tarixinin bezi teferruatlari haqqinda bax S Szyszman Le Roi Bucan V V Bartold Hazary V V Bartold Sochineniya T 5 M 1968 s 597 601 D M Dunlop The History of the Jewish Khazars Princeton 1954 s 46 87 171 197 Bax Cahiz Feza il el Etrak Tercume R Sesen Xilafet Ordusunun menkibeleri ve Turklerin feziletleri TKAE ZZ 3 Ankara 1967 s 29 yene orada s 29 34 Sobernheim 1987 p 973 Jump up Fields 1987 p 145 Hemcinin baxBizans ereb muharibeleri Xezer xaqanligi Ereb xilafeti Fateh binu Xaqan Ishaq ibn Kundac el Xezeri Suvar Tekin Ebdulhemid Ibnu et Turki el Gili Ubeydullah binu Yehya bin Xaqan et Turki