Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Varsan – Muğanın qədim şəhərlərindən biri. Varsan şəhəri əski vartan-artan-altan sözündən yaranıb. Açması altın, qızıl yurd deməkdir. Altan adı sonralar Oltan sözünə çevrilib.
| Qədim şəhər | |
| Varsan şəhəri | |
|---|---|
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Vilayət | Muğan |
| Salınma tarixi | XIII əsrlər |
| Milli tərkibi | Azərbaycan türkləri |
| Müasir yeri | Varsan şəhərlərinin qalıqları |
Varsan haqqında
…Gözəl yurd Oltan yeri,
Şah yurdu, soltan yeri.
Ya düşmən ol, gendə dur,
Ya yoldaş ol, tən yeri.
Yarı gördüm Varsanda.
Dost yanına var san da.
Sinən əttar dükanı,
Hər nə desən var sanda.
Oltan yerinin vəsfində Arasbarlı Xançoban deyirdi:
Qoyunu yüz eylədim, bu yerdə qışlaq etmənəm,
Ziynəti mülkü-Muğan Oltanı gözlər gözlərim…
Aşıq Abbas Tufarqanlı "Varsağı" ayağında bir neçə yarpaqlıq qoşqu söyləyib. Həmin qoşquda deyilir:
Əttar dükanında bir molla gördüm,
Itirib imanın varsağını gör.
Əcəl piyaləsin tutub dəstində
Doldurub zəhrinən var sağını gör.
Bitib dost bağında canım alması,
Üzmə, kamil deyil canım alması.
Necə qəbul etsin canım alması,
Doğram-doğram edən varsağını gör…
"Varsaq" sözünün mənası
Oltan yeri tarixin o üzündə adı bəllənən qədim-qayım bir qalanın bəlgəsidir. Dədə dünyanın papağının yan qoyan çağlarında bu yer şəhər olub. Olub-keçənlərə ayna tutan bilginlər qeyd edirlər ki, bu şəhər Varsan adlanıb. Varsan sözünün anlamı haqqında müxtəlif, çeşidli yozumlar və mülahizələr var. Mənbələrdə türk tafalarına, yer adlarına və türklərə məxsus əşyalara işarədir.
"Şəms əl-lüğət" əsərinin müəllifi "Varsan" sözünü şərh edərkən qeyd edirdi ki, bunun əsasən iki mənası var: "(Varsan)" yerin adıdır. Cəbali (XI-əsrdə yaşamış şair) deyir: "sən Varsan üzərinə çoxlu qoşun, böyük ordu yeritdin". Belə bir şərhi Fərhəngi-Cahangiri də, verir: "Varsaz—yerin adıdır".
"Burhane—Qate" lüğətinin müəllifi "Varsaz" sözünü yer adı, məkan və vilayət kimi izah edir. Gördüyümüz kimi bütün bü mənbələr "Varsaz" sözünün mənasını ölkə, vilayət kimi müəyyənləşdirir. Bəs onda bu hansı ölkə, hansı vilayət və yerdir? Bizə elə gəlir ki, mənbələrdə rast gəlinən "Varsan" bizim "Varsazla" bağlıdır. Ş. Saminin lüğətində deyilir ki, "Varsan" bütün Azərbaycana, yaxud onun bir hissəsinə verilən addır. (Ərəb hərfləri ilə yazı—Ş. Sami Istanbul). Belə şərh ərəb müəlliflərinin məlumatları əsasında verilir.
Tarixi
Tarixçi Əhməd əl-Bəlazuri "Kitab futuh əl-buldan" adlı əsərində Hüseyn ibn Əmru Vahidin dilindən deyir: "Varsan bu yaxınlarda, Babəkin üsyanı zaman qurulmuş Vaxş və Ərsaq kimi müşahidə məntəqəsi idi. Bu məntəqəni Mərvan ibn Məhəmməd ibn Mərvan ibn əl-Həkəmi tikdirdi, onu özünün şəxsi mülkünə çevirərək, onun torpaqlarını canlandırdı və möhkəmləndirdi. Sonralar bu, əməvilərin bütün mülkləri ilə birlikdə müsadirə edildi və Cəfərin anası və möminlərin əmiri Cəfər ibn Mənsurun qızı Zübeydəyə verildi"
Bilgi üçün yazaq ki, Mərvan ibn Məhəmməd ibn Mərvan, ibn əl-Həkimi 693-cü ildə Azərbaycanın hakimi təyin edilmişdi. Varsan şəhəri Xəzər-Ərəb savaşlarında önəmli bir yer tuturdu. Ərəblərin mənzərə adlandırdıqları müşahidə məntəqələri ölkənin hər yerində qərar tuturdu. Varsan şəhəri də mənzərə məqsədi daşıyırdı.
731-ci ildə xəzərlər özlərinin dədə-baba yurdları olan Azərbaycan ərəblərin yiyə durmasına dözə bilməyərək yürüşə başladılar. Xaqanın oğlu Bars bəy xeyli qoşunla gəlib, Varsanda dayandı. Şəhərdə güclü ərəb qarnizonu yerləşirdi.
Tarixçi Əhməd ibn Əsəm əl-Küfi "Kitab əl-Futuh" adlı əsərində "Beyləqanlı Bərdikin hekayəti" başlığında yazır: "Xəzərlər atını ona qaytardılar, o, atını minib uca səslə dedi: "Ey Varsan camaatı! Məni tanıdınızmı?", Varsanlılar cavab verdilər: "Bəli: səni tanıdıq! Sən beyləqanlı Bərdiksən, ala atın sahibisən!". O dedi: "Siz haqlısınız, mən sizin tanıdığınız adamam! Mən sizə xəbər verməliyəm ki, sizin köməyinizə böyük ordu ilə Səid ibn Əmir əl-Hərəşi gəlir. Indi o, Beyləqandadır. Şəhərinizdə möhkəm durun və xəzərlərə təslim olmayın, çünki əl-Hərəşi Allah qoysa sabah səhər burda olacaq! Allahda olan qüvvə və qüdrət heç kəsdə yoxdur!.." .
Xəzərlər Varsan şəhərini alıb, idarə etməyə başladılar. Arazbarda çavlanan dördguşə bir qoşquda Varsan şəhərinin adı hallanır.
…Öncə ərəblərə tabe olan Varsan şəhəri sonradan onlara qarşı çıxdı. Lakin itaətdən çıxanların dayağı olan Babəkin tutulması ruh düşkünlüyünə səbəb oldu. Tarixçi Izzəddin İbn əl-Əsir "əl-Kamil fit-t-tarix" adlı əsərində yazır: "225-ci ildə (840) Məhəmməd ibn Abdullah əl-Varsani Varsan şəhərində xəlifəyə itaətdən çıxmışdı. Sonra yenə itatə qayıdıb, aman almaq üçün xəlifə Mötəsimin yanına gəldi.
Varsan şəhərindən ünlü alimlər, ariflər və şairlər çıxıb. Onlardan ən ünlü sufi alimi Əbülfərəc Əbdülvahid Varsanidir. Bu ünlü alim 982-ci ildə vəfat edib.
Beləliklə mənbələrin məlümatlarına əsasən ölkə adı olan Varsan həm də, "Varsaz" və "Varsaq" kimi oxunub.
"Varsaq" adının ikinci mənasına keçərkən qeyd etmək lazımdır ki, o mənbələrdə həm də, tayfa və qəbilə mənalarında işlədilib. V. V. Radlov "Varsaq" sözünü izah edərkən, digər mənalardan başqa onun "tatar (türk) tayfalarından birin adı" mənasında olduğunu qeyd edir. . "Türk-fransız lüğəti"nin müəllifi D. Kelekyan "Varsaq" sözü ilə tatar tayfasını adlandırır. . Ünlü Azərbaycan bilginləri Ziya Bünyadov və Mirəli Seyidov qeyd edirlər ki, Varsan dəyənəyi dəyirman işlədən bir əski türk tayfasının adına bağlıdı.
Həmin tayfaya da deyiblər. Indii o tayfadan bu quruca yurd yeri qalıb, bir dilimizin yaddaşında "Varsağı" deyilən nəğmələr-nəfəslər. Yazılanlara görə bu tayfanın igid-ilqarlı oğulları at minib, yağı üstünə gedəndə "Varsağı" adlı qılınc-qəmələr qurşanarmışlar.
Varsan Xürrəmilər hərəkatı dönəmində mühüm rol oynamışdı. Tarixçi yazır: "Afşin Azərbaycana gəldikdə Ərminiyəyə vali Məhəmməd ibn Süleyman əl-Azdi əs-Səmərqəndini təyin edir. O, (ölkəyə) gəldikdə ər-Randa Səhl ibn Sunbat üsyan qaldırmışdı. Məhəmməd buranı (Arranı) alır və onun ölkəsinə daxil olur. Lakin Səhl ona hücum çəkir və onu qaçmağa vadar edir. (Bu vaxt) Varsanda Məhəmməd ibn Ubeydullah əl-Varsani üsyan qaldırır. Afşin ona qarşı Mankcuru göndərir, lakin ona görə Əli ibn Yəhya əl-Ərməni xahiş edir və əl-Mötəsim ona aman verir. Əli ibn Yəhya onunla əl-Mötəsimin yanına gəlir.
Varsaq tayfası
tayfası ünlü Qızılbaşlar birliyinin bir qolu olub. Tarixin hansı çağındasa bu yurddan çıxan varsaqlar Altaydan tutmuş Anadoluya qədər hər yörədə butalanıblar. Varsağlar özlərinin yazıb-yaratdıqları nəğmə-nəfəslərə "varsağı" deyiblər. Bu tayfadan çıxıb, oba-oba, oymaq-oymaq gəzən ozanları da varsaq adlandırıblar. Sonradan el arasında ozanlara aşıq, yanşaq adları ilə yanaşı varsaq da söyləyiblər.
Keçək Oltan adına. Necə oldu ki, Varsan adlandı? Varsan şəhərini Oltan adlanmağı tarixi, coğrafi ədəbiyyatlarda açıqlanmayıb. Gümanımıza görə şəhərin adı dil dəyişikliyinə uğrayıb, Varsan-Vartan-Artan-Altan biçiminə düşərək işlənib.
XIII yüzildə bu yurd Altan adlanırdı. Fəzlullah Rəşidəddin yazır: "Hər şeydən öncə qardaşı Yuşmutu Dərbəndə, Şirvana və Muğana Altana qədər əraziyə başçı göndərdi. Məqsədi oydu ki, o ucları yağılardan qorusun, başqa qardaşı Tubşinə çoxlu qoşun verib, Xorasan və Mazandarana Amuyə sahilinə qədər əmir təyin etdi.
Altan isə sonralar Oltan adlanmağa başlayıb. A-o əvəzlənməsi Azərbaycan dili üçün xarakterikdir. Dilimizin əski qatlarında oltan-kasıb, lüt, çıl-çılpaq deməkdir. Qədim bir ata sözündə deyilir: Özgə yurdda soltan olunca, öz evində oltan ol! Yəni qürbətdə xan olunca, öz elində dilən gəz..
Yəqin ki, Dədəm Qorqud bu yurdun ad qoydusunu yay aylarında eləyib. Axı yay aylarında bu yerlər ilan mələyən bomboz düzlərə çevrilirdi. Yazın qırx beşi olcaq köçüb yaylağa gedərdi. Amma yaz aylarında bu yörənin ayrı büsatı var. Ayağını buralara qoyan iki göz də borc alır ki, gözəlliyə göz gözdirsin. Gül-gülü çağırır, bülbül-bülbülü…
Oltan yeri Şahsevnlərin qışlaqlarından biridir. Daha dəqiqi, bu yerə qışlaqların gözüdür.
İndi Oltan yeri Şahsevən elinin daimi oturaq məskəninə çevrilib. Hacıxocalılar burda əkin-bisinlə məşğuldurlar.
İstinadlar
- Şəms-əl lüğət T. II. Azər. Resp. MEA, Əlyazmalar Institutu inv.№ 9284, səh. 437
- Fərhəngi-Cahangiri Azərb. Resp. MEA, Əlyazmalar Institutu, 1047 il, inv. 92/2058, səh 227
- Ibn əl-Fakih, səh.284, 286, Yakut "Varsan sözü"
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı. 1969. səh. 75.
- əl-Kufi. Göstərilən əsəri. səh. 28
- I. Ibn əl-Əsir. Göstərilən əsəri. səh. 53
- "Opıtъ slovarə törkskix nareçiy V. V. Radlova". Tom IV. Çastğ I. St.1961
- Diran Kelekian, Disktionerie türk-frans P.1299
- F. Rəşidəddin, Camüəttəvarix, Bakı, 1957, səh. 68, rusca
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Varsanmı, Varsaqmı?, "Soy" dərgisi, 2 (10), Bakı, 2008.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Varsan Muganin qedim seherlerinden biri Varsan seheri eski vartan artan altan sozunden yaranib Acmasi altin qizil yurd demekdir Altan adi sonralar Oltan sozune cevrilib Qedim seherVarsan seheriOlke AzerbaycanVilayet MuganSalinma tarixi XIII esrlerMilli terkibi Azerbaycan turkleriMuasir yeri Varsan seherlerinin qaliqlariVarsan haqqinda Gozel yurd Oltan yeri Sah yurdu soltan yeri Ya dusmen ol gende dur Ya yoldas ol ten yeri Yari gordum Varsanda Dost yanina var san da Sinen ettar dukani Her ne desen var sanda Oltan yerinin vesfinde Arasbarli Xancoban deyirdi Qoyunu yuz eyledim bu yerde qislaq etmenem Ziyneti mulku Mugan Oltani gozler gozlerim Asiq Abbas Tufarqanli Varsagi ayaginda bir nece yarpaqliq qosqu soyleyib Hemin qosquda deyilir Ettar dukaninda bir molla gordum Itirib imanin varsagini gor Ecel piyalesin tutub destinde Doldurub zehrinen var sagini gor Bitib dost baginda canim almasi Uzme kamil deyil canim almasi Nece qebul etsin canim almasi Dogram dogram eden varsagini gor Varsaq sozunun menasiOltan yeri tarixin o uzunde adi bellenen qedim qayim bir qalanin belgesidir Dede dunyanin papaginin yan qoyan caglarinda bu yer seher olub Olub kecenlere ayna tutan bilginler qeyd edirler ki bu seher Varsan adlanib Varsan sozunun anlami haqqinda muxtelif cesidli yozumlar ve mulahizeler var Menbelerde turk tafalarina yer adlarina ve turklere mexsus esyalara isaredir Sems el luget eserinin muellifi Varsan sozunu serh ederken qeyd edirdi ki bunun esasen iki menasi var Varsan yerin adidir Cebali XI esrde yasamis sair deyir sen Varsan uzerine coxlu qosun boyuk ordu yeritdin Bele bir serhi Ferhengi Cahangiri de verir Varsaz yerin adidir Burhane Qate lugetinin muellifi Varsaz sozunu yer adi mekan ve vilayet kimi izah edir Gorduyumuz kimi butun bu menbeler Varsaz sozunun menasini olke vilayet kimi mueyyenlesdirir Bes onda bu hansi olke hansi vilayet ve yerdir Bize ele gelir ki menbelerde rast gelinen Varsan bizim Varsazla baglidir S Saminin lugetinde deyilir ki Varsan butun Azerbaycana yaxud onun bir hissesine verilen addir Ereb herfleri ile yazi S Sami Istanbul Bele serh ereb muelliflerinin melumatlari esasinda verilir TarixiTarixci Ehmed el Belazuri Kitab futuh el buldan adli eserinde Huseyn ibn Emru Vahidin dilinden deyir Varsan bu yaxinlarda Babekin usyani zaman qurulmus Vaxs ve Ersaq kimi musahide menteqesi idi Bu menteqeni Mervan ibn Mehemmed ibn Mervan ibn el Hekemi tikdirdi onu ozunun sexsi mulkune cevirerek onun torpaqlarini canlandirdi ve mohkemlendirdi Sonralar bu emevilerin butun mulkleri ile birlikde musadire edildi ve Ceferin anasi ve mominlerin emiri Cefer ibn Mensurun qizi Zubeydeye verildi Bilgi ucun yazaq ki Mervan ibn Mehemmed ibn Mervan ibn el Hekimi 693 cu ilde Azerbaycanin hakimi teyin edilmisdi Varsan seheri Xezer Ereb savaslarinda onemli bir yer tuturdu Ereblerin menzere adlandirdiqlari musahide menteqeleri olkenin her yerinde qerar tuturdu Varsan seheri de menzere meqsedi dasiyirdi 731 ci ilde xezerler ozlerinin dede baba yurdlari olan Azerbaycan ereblerin yiye durmasina doze bilmeyerek yuruse basladilar Xaqanin oglu Bars bey xeyli qosunla gelib Varsanda dayandi Seherde guclu ereb qarnizonu yerlesirdi Tarixci Ehmed ibn Esem el Kufi Kitab el Futuh adli eserinde Beyleqanli Berdikin hekayeti basliginda yazir Xezerler atini ona qaytardilar o atini minib uca sesle dedi Ey Varsan camaati Meni tanidinizmi Varsanlilar cavab verdiler Beli seni tanidiq Sen beyleqanli Berdiksen ala atin sahibisen O dedi Siz haqlisiniz men sizin tanidiginiz adamam Men size xeber vermeliyem ki sizin komeyinize boyuk ordu ile Seid ibn Emir el Heresi gelir Indi o Beyleqandadir Seherinizde mohkem durun ve xezerlere teslim olmayin cunki el Heresi Allah qoysa sabah seher burda olacaq Allahda olan quvve ve qudret hec kesde yoxdur Xezerler Varsan seherini alib idare etmeye basladilar Arazbarda cavlanan dordguse bir qosquda Varsan seherinin adi hallanir Once ereblere tabe olan Varsan seheri sonradan onlara qarsi cixdi Lakin itaetden cixanlarin dayagi olan Babekin tutulmasi ruh duskunluyune sebeb oldu Tarixci Izzeddin Ibn el Esir el Kamil fit t tarix adli eserinde yazir 225 ci ilde 840 Mehemmed ibn Abdullah el Varsani Varsan seherinde xelifeye itaetden cixmisdi Sonra yene itate qayidib aman almaq ucun xelife Motesimin yanina geldi Varsan seherinden unlu alimler arifler ve sairler cixib Onlardan en unlu sufi alimi Ebulferec Ebdulvahid Varsanidir Bu unlu alim 982 ci ilde vefat edib Belelikle menbelerin melumatlarina esasen olke adi olan Varsan hem de Varsaz ve Varsaq kimi oxunub Varsaq adinin ikinci menasina kecerken qeyd etmek lazimdir ki o menbelerde hem de tayfa ve qebile menalarinda isledilib V V Radlov Varsaq sozunu izah ederken diger menalardan basqa onun tatar turk tayfalarindan birin adi menasinda oldugunu qeyd edir Turk fransiz lugeti nin muellifi D Kelekyan Varsaq sozu ile tatar tayfasini adlandirir Unlu Azerbaycan bilginleri Ziya Bunyadov ve Mireli Seyidov qeyd edirler ki Varsan deyeneyi deyirman isleden bir eski turk tayfasinin adina baglidi Hemin tayfaya da deyibler Indii o tayfadan bu quruca yurd yeri qalib bir dilimizin yaddasinda Varsagi deyilen negmeler nefesler Yazilanlara gore bu tayfanin igid ilqarli ogullari at minib yagi ustune gedende Varsagi adli qilinc qemeler qursanarmislar Varsan Xurremiler herekati doneminde muhum rol oynamisdi Tarixci yazir Afsin Azerbaycana geldikde Erminiyeye vali Mehemmed ibn Suleyman el Azdi es Semerqendini teyin edir O olkeye geldikde er Randa Sehl ibn Sunbat usyan qaldirmisdi Mehemmed burani Arrani alir ve onun olkesine daxil olur Lakin Sehl ona hucum cekir ve onu qacmaga vadar edir Bu vaxt Varsanda Mehemmed ibn Ubeydullah el Varsani usyan qaldirir Afsin ona qarsi Mankcuru gonderir lakin ona gore Eli ibn Yehya el Ermeni xahis edir ve el Motesim ona aman verir Eli ibn Yehya onunla el Motesimin yanina gelir Varsaq tayfasitayfasi unlu Qizilbaslar birliyinin bir qolu olub Tarixin hansi cagindasa bu yurddan cixan varsaqlar Altaydan tutmus Anadoluya qeder her yorede butalaniblar Varsaglar ozlerinin yazib yaratdiqlari negme nefeslere varsagi deyibler Bu tayfadan cixib oba oba oymaq oymaq gezen ozanlari da varsaq adlandiriblar Sonradan el arasinda ozanlara asiq yansaq adlari ile yanasi varsaq da soyleyibler Kecek Oltan adina Nece oldu ki Varsan adlandi Varsan seherini Oltan adlanmagi tarixi cografi edebiyyatlarda aciqlanmayib Gumanimiza gore seherin adi dil deyisikliyine ugrayib Varsan Vartan Artan Altan bicimine duserek islenib XIII yuzilde bu yurd Altan adlanirdi Fezlullah Resideddin yazir Her seyden once qardasi Yusmutu Derbende Sirvana ve Mugana Altana qeder eraziye basci gonderdi Meqsedi oydu ki o uclari yagilardan qorusun basqa qardasi Tubsine coxlu qosun verib Xorasan ve Mazandarana Amuye sahiline qeder emir teyin etdi Altan ise sonralar Oltan adlanmaga baslayib A o evezlenmesi Azerbaycan dili ucun xarakterikdir Dilimizin eski qatlarinda oltan kasib lut cil cilpaq demekdir Qedim bir ata sozunde deyilir Ozge yurdda soltan olunca oz evinde oltan ol Yeni qurbetde xan olunca oz elinde dilen gez Yeqin ki Dedem Qorqud bu yurdun ad qoydusunu yay aylarinda eleyib Axi yay aylarinda bu yerler ilan meleyen bomboz duzlere cevrilirdi Yazin qirx besi olcaq kocub yaylaga gederdi Amma yaz aylarinda bu yorenin ayri busati var Ayagini buralara qoyan iki goz de borc alir ki gozelliye goz gozdirsin Gul gulu cagirir bulbul bulbulu Oltan yeri Sahsevnlerin qislaqlarindan biridir Daha deqiqi bu yere qislaqlarin gozudur Indi Oltan yeri Sahseven elinin daimi oturaq meskenine cevrilib Hacixocalilar burda ekin bisinle mesguldurlar IstinadlarSems el luget T II Azer Resp MEA Elyazmalar Institutu inv 9284 seh 437 Ferhengi Cahangiri Azerb Resp MEA Elyazmalar Institutu 1047 il inv 92 2058 seh 227 Ibn el Fakih seh 284 286 Yakut Varsan sozu Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki 1969 seh 75 el Kufi Gosterilen eseri seh 28 I Ibn el Esir Gosterilen eseri seh 53 Opit slovare torkskix nareciy V V Radlova Tom IV Castg I St 1961 Diran Kelekian Disktionerie turk frans P 1299 F Resideddin Camuettevarix Baki 1957 seh 68 ruscaMenbeEnver Cingizoglu Varsanmi Varsaqmi Soy dergisi 2 10 Baki 2008 Hemcinin baxMugan Ultan qalasi