Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Ərəb xilafəti (ərəb. خلافة xilāfə; ing. Caliphate) və ya Xəlifəlik — İslam dinində siyasi və hüquqi idarə üsulu. Xilafətə başçılıq edən şəxs xəlifə adlanır. Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından 13-cü əsr monqol yürüşünə qədər ərəb dünyasında rəsmi dövlətçilik idarə üsulu kimi işlənmiş, daha sonralar isə bir sıra müsəlman dövlətlərində siyasi ideologiya mənasını daşımışdır.
| Xilafət | |||||
| Ərəb xilafəti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 I — Məhəmməd vaxtı; II — Əbu Bəkr vaxtı; III — Ömər ibn Xəttab vaxtı; IV — Osman ibn Affan vaxtı; V - Əli ibn Əbu Talib vaxtı | |||||
| | |||||
| Ən böyük şəhər | Bağdad, Bəsrə, Qahirə, Kufə, Təbriz, İsfahan | ||||
| Rəsmi dilləri | ərəb dili | ||||
| Dövlət dini | islam | ||||
| Ərazisi | 27.900.000 km² | ||||
| Əhalisi | ərəblər, farslar, türklər, ermənilər, gürcülər | ||||
| İdarəetmə forması | teokratiya | ||||
| Sülalə | Əməvilər Abbasilər | ||||
Xilafət anlayışı
Xilafət düşüncəsi daha çox İslamın sünni qanadında qəbul edilmişdir. Şiə qanadı sünni qanadın qəbul etdiyi xilafət idarə üsulunu tanımır və ona əks olaraq imamət dini dövlətçilik düşüncəsini qəbul edir, baxmayaraq ki, belə bir dini dövlətçilik idarəsi tarixdə olmamışdır. Xəlifə ilk əvvəl seçki əsasında təyin edilsə də, Əməvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra səltənət şəklini almışdır. Abbasilər sülaləsinin X əsrdə zəifləməsinə qədər dövlətə başçılıq edən xəlifələr daha sonra İslam dünyasında ruhani lider roluna malik olmuşlar.
Tarixi
632-ci ildə Məhəmməd peyğəmbər vəfat etdi. O vəfat edəndən sonra ərəb fəthləri genişləndi. Ərəblərin hərbi fəthlərinin uğurlarına səbəb olan amillər içərisində Bizans ilə İran arasında uzun illər gedən müharibələr hər iki tərəfin zəifləməsi, ərəb qoşunlarında döyüşçülərin, xüsusi ilə sürətlə hərəkət edən süvarilərin sayının çoxluğu, əsasən də Bizans və İran əhalisinin ağır vergilərdən azad olmaq üçün daha ədalətli dövlətçilik və sosial siyasət yürüdən müsəlmanlara xilaskar kimi baxaraq, onların tərəfinə keçməsi tarixçilərin diqqətindən yayınmamışdır.
Xəlifə Əbu Bəkr (632–634), Ömər (634–644), Osman (644–656) dövründə fütuhat müharibələri genişləndi. Birinci xəlifə və Məhəmməd peyğəmbərin varisi Əbu-Bəkrin dövründə Suriya və İranın fəthinə başlandı. Ömər Suriya, İraq və Misiriin fəthini başa çatdırdı. 636-cı ildə baş verən Yərmuq döyüşündə Bizans, 636-cı ildə Kadisiyyə yaxınlığında İran qoşunu məğlub oldu. 639-cu ildə Əmir ibn Asınrəhbərlik etdiyi ərəb qoşunu Misirə hücum etdilər 640-cı ilin yanvarında Pelusiya Fərama şəhəri və Fəyyum vadisi işğal edildi.642-ci ildə Misirin işğalı başa çatdırıldı.Xəlifə Ömərin dövründə islam dini İrana, Suriyaya, Misirə və Liviyanın tarixi vilayəti Benqaziyə yayıldı. Ömərin vaxtında təşəkkül tapmağa başlamış ərəb müsəlman imperiyasının bütün əsas inzibati-hüquqi təsisatları və ilk növbədə onun vergi-rüsum sistemi müəyyənləşdirilərək qanuniləşdirilmişdir. 638-ci ildə Qüds ilhaq edilərək müsəlman şəhərinə çevrildi. 642-ci ildə Nahavənd vuruşmasında müsəlmanlar Sasani imperiyasını çətin vəziyyətə saldılar. İranın paytaxtı Mədain 4 ay mühasirədə qaldı.644-645-ci illər arası Bəlucistanı işğal edərək oradan Hindistana keçdilər.Mədain (Ktesefon) 651-ci ildə tutuldu və Sasanilər dövlətinə son qoyuldu.
Ərəb xilafətinin II dövrü 661–750-ci illəri əhatə edir. 661-ci ildə IV Raşidi xəlifəsi Əli ibn Əbu Talib Kufədə namaz qılarkən xəvaricilər tərəfindən öldürüldü. Daha sonra hakimiyyətə onun oğlu Həsən gəldi. Bir neçə səbəbə görə Həsən ibn Əli çox keçməmiş hakimiyyəti Müaviyə ibn əbu-Sufyana təhfil verdi. Bundan sonra xilafət idarə üsulunda seçki sistemi atadan oğula varislik sisteminə dəyişdi və Müaviyə hakimiyyətə oğlu I Yezid varis təyin etdi. Bu sülalə Əməvilər sülaləsi adlanırdı. Bu sülalənin dövründə xilafətin paytaxtı Mədinədən Şam (Dəməşq) şəhərinə köçürüldü.
Əməvilər xilafəti
Əməvilər dövründə müsəlman fəthləri daha da genişləndi. VIII əsrin əvvəllərində ərəblər Şimali Afrikanı tutdular. 711-ci ildə ərəb sərkərdəsi Tariq öz ordusu ilə Afrika və Avropa arasındakı boğazı keçib İspaniyaya daxil oldu. Buradakı Ost-Qot krallığını məğlub etdi. Bu boğaz Tariqin adı ilə Cəbəllütariq adlanır. Ərəblər 732-ci ildə Puatye şəhəri yaxınlığında franklara məğlub oldular və Avropanın mərkəzinə irəliləyə bilmədilər. İslam ordusu Qafqaz və Mərkəzi Asiyanı VIII əsrin əvvəlində tutdu, 712-ci ildə Çinə və Hind çayına gedib çıxdı. Beləliklə, VII əsr və VIII əsrin I yarısında Atlantik okeanından Hindistan və Çinə qədər uzanan geniş bir ərazini əhatə edən ərəb dövləti yarandı. Bu dövlət Xilafət adlanırdı.
Ərəb xilafətinin ərazisi əmirliklərdən (vilayətlərdən) ibarət idi. Vilayətlərin idarə olunması əmirlərə (canişinlərə) tapşırılırdı. Dövlət dili ərəb dili idi. Xilafətdə gümüş dirhəm və qızıl dinarlarla alver etmək və vergi vermək olardı. Qanun qarşısında bütün müsəlmanlar bərabər idi. Ancaq varlılar çox, yoxsullar az vergi verirdilər. Ərəb xilafətində feodalizm quruluşunun meydana gəlməsinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: torpaq dövlət mülkiyyəti idi, Xəlifə təyin etdiyi canişinlərə xidmətləri əvəzində iqta verirdi, asılı kəndlilər vergi ödəyirdilər. Bu vergi xəlifənin xəzinəsinə daxil olurdu.
Ərəblər ayrı-ayrı şəxsləri, ailələri, bütöv tayfaları işğal etdikləri ərazilərə köçürürdülər. Burada onların məqsədləri:
- Dövlət təqaüd alan adamları buraya köçürməklə dövlət xəzinəsini bu adamlardan azad edirdilər.
- Özlərinə burada etnik dayaq yaradırdılar.
Abbasilər xilafəti
Ərəb xilafətinin Abbasilər dövrü 750–1258-ci illəri əhatə edir. Abbasilər 750-ci ildə Kufə məscidində Əməvilərin sonuncu nümayəndəsi Mərvanı qohumları ilə edam etdilər və hakimiyyətə gəldilər. Onlar 762-ci ildə Bağdad şəhərinin əsasını qoydular və paytaxtı Dəməşqdən Bağdada köçürdülər. Elə buna görə də bu dövlət Bağdad xilafəti adlanır. Artıq IX əsrin ortalarında Bağdad 4 min hektar sahəni əhatə edirdi, dünyanın ən böyük şəhəri idi. Bağdaddan 120 km Şimalda xəlifə üçün iqamətgah tikildi və bu iqamətgah Samirə adlandı. Xilafətdə ticarət çox inkişaf etmişdi. Təkcə Dəməşqdə 40 bazar var idi. Bura Xilafətin ticarət mərkəzlərindən biri idi. Böyük ipək yolu yenidən canlandı. Hindistan və Şərqi Afrikadan gələn mallar Suveyşə, oradan da İsgəndəriyyəyə, daha sonra Avropaya aparılırdı.
İşğal edilmiş ölkələrdə ərəb zülmü xalq üsyanlarına səbəb olurdu. Bu üsyanların səbəbləri bunlardır:
- İri feodallar olan canişinlərin (əmirlərin) müstəqilliyinin artması.
- Xalqların azadlıq mübarizəsi.
VIII əsrin 70–80-ci illərində Mərkəzi Asiyada ərəb zülmünə və feodal əsarətinə qarşı Müqənnanın başçılığı altında üsyan baş verdi. Onun əsl adı Haşım İbn Hakim idi. Üsyan 783–785-ci illərdə yatırıldı. Müqənna ələ keçib alçalmamaq üçün özünü öldürdü. Babəkin başçılığı altında olan üsyan Ərəb xilafətini zəiflətdi. Ərəb ordusunda türklərin nüfuzu getdikcə artırdı. Bunun bir səbəbi xəlifə Mötəsimin (833–842) anasının türk qızı olması idi. O, gəncliyində Türküstanda olmuş və burada türklərin döyüş məharətinin şahidi olmuşdu. Görkəmli sərkərdə Afşin, Əbu Sac və başqaları türk idilər. Türklərin etibarlı olması onların nüfuzunu yüksəldirdi. Məsələn, Tulun sülaləsinin əsasını qoyan Tulun Buxarada vergi əvəzinə alınan bir döyüşçü idi. Onun oğlu Əhməd-İbn Tulun Misirdə əvvəl canişin köməkçisi, sonra canişin olmuşdu. Misir tarixçiləri onun dövrünü Misirin qızıl dövrü adlandırmışlar.
VIII əsrdən başlayaraq Ərəb xilafəti tənəzzül etdi. VIII əsrin ortalarında(756) İspaniyada Kordova əmirliyi yarandı. Ərəb xilafəti parçalandı. Xəlifənin əlində qalan torpaqlar Bağdad xilafətinə daxil oldu. IX əsrdə Bağdad xilafəti dağıldı. Misir, Mərkəzi Asiya, İran və Əfqanıstan ondan ayrıldı. Bağdad xilafətinin tərkibində ancaq Mesopotamiya qaldı. Beləliklə, iri feodalların güclənməsi və xalq üsyanları nəticəsində Ərəb xilafəti süquta uğradı. Monqolların 1258-ci ildə Bağdadı ələ keçirmələrindən sonra, xilafətin mərkəzi Misirdə Məmlük sülaləsinin nəzarətinə keçmişdir.
Azərbaycan
Xilafətdə iqtisadiyyat
Abbasilərin hakimiyyətinin ilk illərində (8–9-cu əsrlər) İran və Orta Asiya feodalları xüsusi mövqeyə malik idilər. Ərəb zədəganları isə getdikcə öz mövqe və imtiyazlarını itirirdilər. Xilafətin əsas məhsuldar qüvvələri asılı kəndlilər, əsas istehsal sahəsi əsaslanan əkinçilik idi. Maldarlıq da mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Xilafətdə əsas torpaq mülkiyyət forması mülk idi. Ərəb dilində "mülkiyyət" malikanə deməkdir. Mülk sahibi mərkəzi hökumət qarşısında icbari xidmət və ya mükəlləfiyyət daşımırdı. Mülk şərti torpaq da sayılmırdı. Buna görə də sərbəst olaraq satıla, girov qoyula, bağışlana və ya irsən keçə bilərdi. də geniş yayılmışdı. Bu, xidmət müqabilində feodallara verilmiş şərti olaraq mülkiyyət idi. İqta torpaqları dövlət torpaqları hesab edilsə də, 9-cu yüzillikdə faktiki olaraq feodal şəxsi torpaq mülkiyyətinə çevrilmişdi. İqta torpaqlarında vergilərin toplanması və onların idarə olunması iqtadarların əlində toplanmışdı. İqta dövründə meydana gələn vəqf, ərəbcə dini və ya xeyriyyə məqsədi ilə dövlətin və yaxud ayrı-ayrı vətəndaşların könüllü bağışladığı daşınan və daşınmaz əmlaka deyilirdi. Vəqf olunmuş torpaq satıla və ya bağışlana bilməzdi.
Torpaq vergisi olan xərac da geniş yayılmışdı. Xərac pul və ya natura şəklində toplanırdı. Xərac bəzən bütün torpaq vergilərinin cəmi olurdu. Cizyə vergisi də Xilafət dövründə yayılmışdı. Bu vergi qeyri-müsəlman əhalidən orduda xidmət etmədiklərinin müqabilindən onlardan alınan vergi növü idi. Cizyə ancaq kişilərdən alınırdı və əsasən pul ilə ödənilirdi. Bundan başqa Xilafətdə dini vergilər olan zəkat, xüms və də alınırdı. Zəkat şəriət qanunu ilə əmlak və gəlir üzərinə qoyulan vergidir. Bu vergi icmanın ehtiyaclarına sərf olunur və yoxsul müsəlmanlar arasında bölüşdürülürdü. Zəkatın adi məbləği illik gəlirin 2,5%-ni təşkil edir. Bunu ailə başçısı ödəyirdi. Xüms (və ya xums) müxtəlif mülkiyyət və qənimət növlərindən (qazancadan, dəfinələrdən, hərbi qənimətlərdən) xəzinəyə ödənilirdi. Fitrə isə ailənin hər bir yaşlı üzvündən ramazan ayında orucluq olan gün alınır və paylanırdı. Bu vergi növü ancaq varlı şəhərlilərdən alınırdı. Xilafətdə şəhər əhalisi xırda ticarətlə əlaqədar olan müxtəlif peşələrlə məşğul idi. Toxuculuq, bəzək və zərgərlik malları istehsalı, metal emalı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdi. Sənətkarlıq və ticarətin genişlənməsi şəhərlərin inkişaf etməsinə kömək edirdi. Bağdad və Qahirə mühüm sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzləri idi. Xarici ticaarəti varlı tacirlər aparırdılar. 8-ci əsrin sonunda ərəb və İran dəniz səyyahları İndoneziya və dəniz sahillərinə, sonra isə Sinqapur boğazı ilə Sakit okeana çıxaraq, Çinlə ticarət edirdilər. (Kanton) şəhərində xilafətdən gələn müsəlman tacirlərinin məhəlləsi var idi. Şərqi Avropa xalqları ilə də daimi ticarət əlaqələri yaradılmışdı. Xilafətdə feodal cəmiyyətinin xarakterik cəhəti burada güclü quldarlıq-patriarxal qaydaların uzun müddət qalması idi. Qul əməyindən geniş istifadə olunurdu.
Ərəb xilafətində torpaq sahibliyinin aşağıdakı formaları vardı:
- Xəlifə və dövlətə məxsus mülklər — buradan gələn gəlir xəzinəyə gedirdi.
- Mülk — yerli feodallara məxsus idi.
- İqta — xidmət əvəzinə verilən torpaqlar.
- Vəqf — dini müəssisələrə məxsus torpaqlar.
- — kəndlərin əkin yeri, otlaqlar, biçənəklər, qəbristanlıq və s.
Xilafət dövründə aşağıdakı vergilər alınırdı:
- Xərac — torpaq vergisi (məhsulla torpağı olanlardan alınırdı).
- Cizyə — can vergisi. Qeyri-müsəlman kişilərdən alınırdı.
Aşağıdakı dini vergilər alınırdı.
Xilafətdə mədəniyyət
Əvvəllər mədəniyyətin inkişaf səviyyəsinə görə ərəblər əsarət altına alınmış xalqların əksəriyyətindən çox-çox aşağıda dururdular. Lakin ərəblər yavaş-yavaş bu xalqların elm və incəsənət sahəsindəki nailiyyətlərini mənimsədilər. Xilafətin tərkibində yüksək inkişaf etmiş qədim mədəniyyəti olan Misir, Suriya, Fələstin, Mesopotomiya, Orta Asiya kimi çox ölkələr daxil idi. Ərəb dili bu ölkələrdə geniş yayıldı. Məhkəmə işləri bu dildə aparılır, məktəblərdə bu dil öyrədilirdi. Ərəb dili ədəbiyyat və elm dilinə çevrilmişdi. Suriya, İran və Orta Asiyanın bir çox alim və yazıçıları öz əsərlərini bu dildə yazırdılar. Beləliklə, xilafətin mədəniyyətini təkcə ərəblər deyil, xilafətin tərkibinə daxil olan bütün xalqlar yaradırdılar. Təsərrüfat sahəsindəki uğurlar mədəniyyətin inkişafına kömək edirdi. Suvarılan torpaqlara arpa və buğda səpir, orada xurma və şəkər qamışı yetişdirirdilər. Asiyanın başqa ölkələrindən ərəblər pambıq və çəltik, portağal və limon gətirib əkdilər. Mahir sənətkarlar pambıq və yundan yüngül və davamlı parçalar toxuyurdular. İran öz xalçaları ilə məşhur idi. Suriyada ipək parçalar toxunur, şüşə qablar hazırlanırdı.Suriyanın silah ustaları bütün dünyada şöhrət qazanmışdılar. Dəməşq poladından hazırlanmış qılıncları və zirehli geyimləri bütün ölkələrin cəngavərləri yüksək qiymətləndirirdilər. Ərəb tacirləri çox geniş ərazidə ticarət edirdilər. Onlar bürkülü səhraları və uca dağları aşaraq Çindən ipək və qab-qacaq gətirirdilər. Dəniz yolu ilə Hindistandan müxtəlif parçalar və qiymətli daş-qaşlar gətirilirdi. Ərəb tacirləri tez-tez Avropaya da gedirdilər.
Xilafətdə riyaziyyat, astronomiya, coğrafiya kimi elmlər uğurla inkişaf edirdi. Böyük şəhərlərdə ali məktəblər açılırdı. Bağdadda yunan alimlərinin əlyazılarından ibarət kitabxana açılmışdı. Bu kitabxananı "müdrüiklik xəzinəsi" adlandırırdılar. Evklidin həndəsəyə aid əsərləri, hind astronomları və riyaziyyatçılarının tədqiqatları ərəb riyaziyyatçılarına məlum idi. Onlar cəbr (ərəbcə "əlcəbr" – hesab) elminin əsasını qoydular, hind rəqəmlərindən istifadə etməyə başladılar. Sonrada bu rəqəmləri ərəblərdən avropalılar öyrəndilər. İndiyədək Avropada bu rəqəmləri "ərəb rəqəmləri" adlandırırlar. Bağdad və Dəməşq şəhərlərində rəsədxanalar açıldı. Astronomlar mürəkkəb alətlərdən istifadə edərək Yer kürəsinin təxmini böyüklüyünü hesablaya bildilər. Onlar səmada gözlə örünən ulduzların vəziyyətini təsvir edirdilər. Orta Asiya alimi Əl-Biruni Yerin Günəş ətrafında fırlanması ideyasını irəli sürmüşdü, o zaman üçün bu dahiyanə fərziyyə hesab olunurdu. Ərəblər coğrafiyaya böyük şərafət göstərirdilər. Bunu belə bir atalar sözü sübut edir "Kim elm naminə səyahətə çıxırsa, cənnət qapıları onun üzünə açıqdır." Coğrafiyaşünaslar yalnız başqa ölkələr haqqında kitablar oxumaqla kifayətlənmir, özləri həmin ölkələrdə olmağa can atır, həyatlarını təhlükə qarşısında qoyaraq uzaq ölkələrə səyahətə çıxırdılar. Ərəb səyyahları xilafət ölkələrini, Hindistanı, Çini təsvir etmiş, Afrikanın və Şərqi Avropanın lap içərilərinə gedib çıxmışdılar. Onlar özlərinə məlum olan ölkələrin və dənizlərin xəritələrini çəkmişdilər. Xilafətdə təbabət uğurla inkişaf edirdi. Orta Asiyada böyük alim İbn Sina (980–1037) yaşayırdı. Avropada onu Avisenna adlandırırdılar. İbn Sina təbib kimi xüsusilə böyük şöhrət qazanmışdı. O, özündən əvvəl heç kəsin ayırd edə bilmədiyi bir çox xəstəliklərin əlamətlərini təsvir etmişdi. Onu yüzdən çox elmi əsəri vardı. Şərqdə onu "alimlərin başçısı" adlandırırdılar.
Xilafətdə ədəbiyyat
Tacirlər və sarbanlar başqa ölkələrdən qiymətli mallar gətirməklə yanaşı, həmin ölkələr barədə qəribə nağıllar da danışırdılar. Bu nağıllar xəlifə və əyanların saraylarında, bazarlarda, küçələrdə, Bağdadın evlərində danışılırdı. VArlılar möcüzəli səyahətlər və macəralar barədə nağıllar dinləməyi xoşlayırdılar. Bu nağıllar əsasında sonralar bütün dünyada məşhur olan nağıl toplusu – Min bir gecə nağılları yaradıldı. Ərəb şairləri öz şerlərində köçərilərin məişətini və hərbi qəhrəmanlıq hünərlərini tərənnüm edirdilər. Poeziya sahəsində İranda və Orta Asiyada xüsusilə böyük uğurlar qazanılmışdı. Burada şairlər öz əsərlərini adıtın tacik-fars dillərində yazırdılar. Ən məşhur şairlərdən biri Firdovsi idi. O, Şahnamə poeması üzərində 30 ildən çox işləmişdi. Bu poemada İran xalqının işğalçılara qarşı mübarizəsi təsvir olunur, əfsanəvi qəhrəmanların igidlikləri tərənnüm edilirdi.
Xilafətdə incəsənət
Xilafətdə incəsənətin bütün növlərindən ən çox inkişaf edəni memarlıq idi. Memarlar xəlifələr üçün gözəl saraylar, türbələr və qalalar tikirdilər. Qranadada (İspaniya) yerləşən ərəb hakimlərinin sarayı bütün dünyada məşhurdur. Xilafət memarları həm də məscidlər tikirdilər. Məscid binası adətən dördkünc olur, üzərində günbəz ucalırdı. Məscidin hasarları içərisində böyük həyəti, həyətdə isə hovuzu olurdu. Hovuzun dövrəsində çoxlu sütunları olan eyvan, ona yapışıq isə böyük salon tikilirdi. Müsəlmanlar bu salona namaz üçün toplaşırlar. Məscidin yanında uca qüllə olan minarə ucaldılırdı. Bu minarədən dindarları namaza dəvət etmək üçün azan oxuyurlar. Xilafət dövründə tikililərdə daş özərində oyma naxışlarla, kaşı ilə, divarlarda və döşəmələrdə mozaikalar yaratmaqla zəngin bəzək vurulurdu. Binaların divarları isə mürəkkəb şəbəkə naxışlarla bəzədilirdi. Oyma şəbəkə naxış və əlvan təsvirlər elə hiss oyadırdı ki, sanki həmin divarlar ağır daşlardan hörülməmişdir. İslam dini insan və heyvanların şəklini çəkməyi qadağan edirdi. Buna görə də Xilafət ölkələrində Orta əsrlərin ilk yüzilliklərində heykəltaraşlıq və rəssamlıq, demək olar inkişaf etmədi. Sonralar isə kitablarda xalq həyatından götürülmüş səhnələri, xəlifə sarayındakı hadisələri, möcüzəli heyvanları və quşları olan uzaq ölkələri təsvir edən verilməyə başlandı.
İstinadlar
- N. Vəlixanlı — Ərəb xilafəti və Azərbaycan 2022-03-26 at the Wayback Machine, Bakı: Azərnəşr, 1993
- A. M. Məmmədova — Ərəb Xilafəti dövründə Azərbaycanda sikkə zərbi və pul dövriyyəsi, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı, 2013
- Z. Bünyadov — Azərbaycan VI–IX əsrlərdə 2015-08-16 at the Wayback Machine, Bakı, Şərq-Qərb, 2007
- Наргиз Ахундова — Тюрки в системе государственного управления Арабского Халифата 2022-03-26 at the Wayback Machine, Баку, Элм, 2004
- Е. А. Беляев — Арабы, Ислам и Арабский халифат в ранее средновековье 2022-03-26 at the Wayback Machine, АН СССР Ин-т Народов Азии, Москва: Наука, 1965
- Martin, R. C. Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Thomson Gale. 2003. ISBN .[ölü keçid]
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-04.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Ereb xilafeti ereb خلافة xilafe ing Caliphate ve ya Xelifelik Islam dininde siyasi ve huquqi idare usulu Xilafete basciliq eden sexs xelife adlanir Mehemmed peygemberin vefatindan 13 cu esr monqol yurusune qeder ereb dunyasinda resmi dovletcilik idare usulu kimi islenmis daha sonralar ise bir sira muselman dovletlerinde siyasi ideologiya menasini dasimisdir XilafetEreb xilafetiBayraq GerbI Mehemmed vaxti II Ebu Bekr vaxti III Omer ibn Xettab vaxti IV Osman ibn Affan vaxti V Eli ibn Ebu Talib vaxti 632 1517En boyuk seher Bagdad Besre Qahire Kufe Tebriz IsfahanResmi dilleri ereb diliDovlet dini islamErazisi 27 900 000 km Ehalisi erebler farslar turkler ermeniler gurculerIdareetme formasi teokratiyaSulale Emeviler AbbasilerXilafet anlayisiXilafet dusuncesi daha cox Islamin sunni qanadinda qebul edilmisdir Sie qanadi sunni qanadin qebul etdiyi xilafet idare usulunu tanimir ve ona eks olaraq imamet dini dovletcilik dusuncesini qebul edir baxmayaraq ki bele bir dini dovletcilik idaresi tarixde olmamisdir Xelife ilk evvel secki esasinda teyin edilse de Emeviler hakimiyyete geldikden sonra seltenet seklini almisdir Abbasiler sulalesinin X esrde zeiflemesine qeder dovlete basciliq eden xelifeler daha sonra Islam dunyasinda ruhani lider roluna malik olmuslar Esas meqale X XI esrlerde Bagdadda ideoloji mubarizeTarixi632 ci ilde Mehemmed peygember vefat etdi O vefat edenden sonra ereb fethleri genislendi Ereblerin herbi fethlerinin ugurlarina sebeb olan amiller icerisinde Bizans ile Iran arasinda uzun iller geden muharibeler her iki terefin zeiflemesi ereb qosunlarinda doyusculerin xususi ile suretle hereket eden suvarilerin sayinin coxlugu esasen de Bizans ve Iran ehalisinin agir vergilerden azad olmaq ucun daha edaletli dovletcilik ve sosial siyaset yuruden muselmanlara xilaskar kimi baxaraq onlarin terefine kecmesi tarixcilerin diqqetinden yayinmamisdir Xelife Ebu Bekr 632 634 Omer 634 644 Osman 644 656 dovrunde futuhat muharibeleri genislendi Birinci xelife ve Mehemmed peygemberin varisi Ebu Bekrin dovrunde Suriya ve Iranin fethine baslandi Omer Suriya Iraq ve Misiriin fethini basa catdirdi 636 ci ilde bas veren Yermuq doyusunde Bizans 636 ci ilde Kadisiyye yaxinliginda Iran qosunu meglub oldu 639 cu ilde Emir ibn Asinrehberlik etdiyi ereb qosunu Misire hucum etdiler 640 ci ilin yanvarinda Pelusiya Ferama seheri ve Feyyum vadisi isgal edildi 642 ci ilde Misirin isgali basa catdirildi Xelife Omerin dovrunde islam dini Irana Suriyaya Misire ve Liviyanin tarixi vilayeti Benqaziye yayildi Omerin vaxtinda tesekkul tapmaga baslamis ereb muselman imperiyasinin butun esas inzibati huquqi tesisatlari ve ilk novbede onun vergi rusum sistemi mueyyenlesdirilerek qanunilesdirilmisdir 638 ci ilde Quds ilhaq edilerek muselman seherine cevrildi 642 ci ilde Nahavend vurusmasinda muselmanlar Sasani imperiyasini cetin veziyyete saldilar Iranin paytaxti Medain 4 ay muhasirede qaldi 644 645 ci iller arasi Belucistani isgal ederek oradan Hindistana kecdiler Medain Ktesefon 651 ci ilde tutuldu ve Sasaniler dovletine son qoyuldu Ereb xilafetinin II dovru 661 750 ci illeri ehate edir 661 ci ilde IV Rasidi xelifesi Eli ibn Ebu Talib Kufede namaz qilarken xevariciler terefinden olduruldu Daha sonra hakimiyyete onun oglu Hesen geldi Bir nece sebebe gore Hesen ibn Eli cox kecmemis hakimiyyeti Muaviye ibn ebu Sufyana tehfil verdi Bundan sonra xilafet idare usulunda secki sistemi atadan ogula varislik sistemine deyisdi ve Muaviye hakimiyyete oglu I Yezid varis teyin etdi Bu sulale Emeviler sulalesi adlanirdi Bu sulalenin dovrunde xilafetin paytaxti Medineden Sam Demesq seherine kocuruldu Emeviler xilafetiEmeviler dovrunde muselman fethleri daha da genislendi VIII esrin evvellerinde erebler Simali Afrikani tutdular 711 ci ilde ereb serkerdesi Tariq oz ordusu ile Afrika ve Avropa arasindaki bogazi kecib Ispaniyaya daxil oldu Buradaki Ost Qot kralligini meglub etdi Bu bogaz Tariqin adi ile Cebellutariq adlanir Erebler 732 ci ilde Puatye seheri yaxinliginda franklara meglub oldular ve Avropanin merkezine irelileye bilmediler Islam ordusu Qafqaz ve Merkezi Asiyani VIII esrin evvelinde tutdu 712 ci ilde Cine ve Hind cayina gedib cixdi Belelikle VII esr ve VIII esrin I yarisinda Atlantik okeanindan Hindistan ve Cine qeder uzanan genis bir erazini ehate eden ereb dovleti yarandi Bu dovlet Xilafet adlanirdi Ereb xilafetinin erazisi emirliklerden vilayetlerden ibaret idi Vilayetlerin idare olunmasi emirlere canisinlere tapsirilirdi Dovlet dili ereb dili idi Xilafetde gumus dirhem ve qizil dinarlarla alver etmek ve vergi vermek olardi Qanun qarsisinda butun muselmanlar beraber idi Ancaq varlilar cox yoxsullar az vergi verirdiler Ereb xilafetinde feodalizm qurulusunun meydana gelmesinin xususiyyetleri asagidakilardir torpaq dovlet mulkiyyeti idi Xelife teyin etdiyi canisinlere xidmetleri evezinde iqta verirdi asili kendliler vergi odeyirdiler Bu vergi xelifenin xezinesine daxil olurdu Erebler ayri ayri sexsleri aileleri butov tayfalari isgal etdikleri erazilere kocururduler Burada onlarin meqsedleri Dovlet teqaud alan adamlari buraya kocurmekle dovlet xezinesini bu adamlardan azad edirdiler Ozlerine burada etnik dayaq yaradirdilar Abbasiler xilafetiEreb xilafetinin Abbasiler dovru 750 1258 ci illeri ehate edir Abbasiler 750 ci ilde Kufe mescidinde Emevilerin sonuncu numayendesi Mervani qohumlari ile edam etdiler ve hakimiyyete geldiler Onlar 762 ci ilde Bagdad seherinin esasini qoydular ve paytaxti Demesqden Bagdada kocurduler Ele buna gore de bu dovlet Bagdad xilafeti adlanir Artiq IX esrin ortalarinda Bagdad 4 min hektar saheni ehate edirdi dunyanin en boyuk seheri idi Bagdaddan 120 km Simalda xelife ucun iqametgah tikildi ve bu iqametgah Samire adlandi Xilafetde ticaret cox inkisaf etmisdi Tekce Demesqde 40 bazar var idi Bura Xilafetin ticaret merkezlerinden biri idi Boyuk ipek yolu yeniden canlandi Hindistan ve Serqi Afrikadan gelen mallar Suveyse oradan da Isgenderiyyeye daha sonra Avropaya aparilirdi Isgal edilmis olkelerde ereb zulmu xalq usyanlarina sebeb olurdu Bu usyanlarin sebebleri bunlardir Iri feodallar olan canisinlerin emirlerin musteqilliyinin artmasi Xalqlarin azadliq mubarizesi VIII esrin 70 80 ci illerinde Merkezi Asiyada ereb zulmune ve feodal esaretine qarsi Muqennanin basciligi altinda usyan bas verdi Onun esl adi Hasim Ibn Hakim idi Usyan 783 785 ci illerde yatirildi Muqenna ele kecib alcalmamaq ucun ozunu oldurdu Babekin basciligi altinda olan usyan Ereb xilafetini zeifletdi Ereb ordusunda turklerin nufuzu getdikce artirdi Bunun bir sebebi xelife Motesimin 833 842 anasinin turk qizi olmasi idi O gencliyinde Turkustanda olmus ve burada turklerin doyus meharetinin sahidi olmusdu Gorkemli serkerde Afsin Ebu Sac ve basqalari turk idiler Turklerin etibarli olmasi onlarin nufuzunu yukseldirdi Meselen Tulun sulalesinin esasini qoyan Tulun Buxarada vergi evezine alinan bir doyuscu idi Onun oglu Ehmed Ibn Tulun Misirde evvel canisin komekcisi sonra canisin olmusdu Misir tarixcileri onun dovrunu Misirin qizil dovru adlandirmislar VIII esrden baslayaraq Ereb xilafeti tenezzul etdi VIII esrin ortalarinda 756 Ispaniyada Kordova emirliyi yarandi Ereb xilafeti parcalandi Xelifenin elinde qalan torpaqlar Bagdad xilafetine daxil oldu IX esrde Bagdad xilafeti dagildi Misir Merkezi Asiya Iran ve Efqanistan ondan ayrildi Bagdad xilafetinin terkibinde ancaq Mesopotamiya qaldi Belelikle iri feodallarin guclenmesi ve xalq usyanlari neticesinde Ereb xilafeti suquta ugradi Monqollarin 1258 ci ilde Bagdadi ele kecirmelerinden sonra xilafetin merkezi Misirde Memluk sulalesinin nezaretine kecmisdir AzerbaycanEsas meqale Azerbaycan Ereb xilafetinin terkibindeXilafetde iqtisadiyyatAbbasilerin hakimiyyetinin ilk illerinde 8 9 cu esrler Iran ve Orta Asiya feodallari xususi movqeye malik idiler Ereb zedeganlari ise getdikce oz movqe ve imtiyazlarini itirirdiler Xilafetin esas mehsuldar quvveleri asili kendliler esas istehsal sahesi esaslanan ekincilik idi Maldarliq da muhum ehemiyyet kesb edirdi Xilafetde esas torpaq mulkiyyet formasi mulk idi Ereb dilinde mulkiyyet malikane demekdir Mulk sahibi merkezi hokumet qarsisinda icbari xidmet ve ya mukellefiyyet dasimirdi Mulk serti torpaq da sayilmirdi Buna gore de serbest olaraq satila girov qoyula bagislana ve ya irsen kece bilerdi de genis yayilmisdi Bu xidmet muqabilinde feodallara verilmis serti olaraq mulkiyyet idi Iqta torpaqlari dovlet torpaqlari hesab edilse de 9 cu yuzillikde faktiki olaraq feodal sexsi torpaq mulkiyyetine cevrilmisdi Iqta torpaqlarinda vergilerin toplanmasi ve onlarin idare olunmasi iqtadarlarin elinde toplanmisdi Iqta dovrunde meydana gelen veqf erebce dini ve ya xeyriyye meqsedi ile dovletin ve yaxud ayri ayri vetendaslarin konullu bagisladigi dasinan ve dasinmaz emlaka deyilirdi Veqf olunmus torpaq satila ve ya bagislana bilmezdi Torpaq vergisi olan xerac da genis yayilmisdi Xerac pul ve ya natura seklinde toplanirdi Xerac bezen butun torpaq vergilerinin cemi olurdu Cizye vergisi de Xilafet dovrunde yayilmisdi Bu vergi qeyri muselman ehaliden orduda xidmet etmediklerinin muqabilinden onlardan alinan vergi novu idi Cizye ancaq kisilerden alinirdi ve esasen pul ile odenilirdi Bundan basqa Xilafetde dini vergiler olan zekat xums ve de alinirdi Zekat seriet qanunu ile emlak ve gelir uzerine qoyulan vergidir Bu vergi icmanin ehtiyaclarina serf olunur ve yoxsul muselmanlar arasinda bolusdurulurdu Zekatin adi meblegi illik gelirin 2 5 ni teskil edir Bunu aile bascisi odeyirdi Xums ve ya xums muxtelif mulkiyyet ve qenimet novlerinden qazancadan definelerden herbi qenimetlerden xezineye odenilirdi Fitre ise ailenin her bir yasli uzvunden ramazan ayinda orucluq olan gun alinir ve paylanirdi Bu vergi novu ancaq varli seherlilerden alinirdi Xilafetde seher ehalisi xirda ticaretle elaqedar olan muxtelif peselerle mesgul idi Toxuculuq bezek ve zergerlik mallari istehsali metal emali yuksek derecede inkisaf etmisdi Senetkarliq ve ticaretin genislenmesi seherlerin inkisaf etmesine komek edirdi Bagdad ve Qahire muhum senetkarliq ve medeniyyet merkezleri idi Xarici ticaareti varli tacirler aparirdilar 8 ci esrin sonunda ereb ve Iran deniz seyyahlari Indoneziya ve deniz sahillerine sonra ise Sinqapur bogazi ile Sakit okeana cixaraq Cinle ticaret edirdiler Kanton seherinde xilafetden gelen muselman tacirlerinin mehellesi var idi Serqi Avropa xalqlari ile de daimi ticaret elaqeleri yaradilmisdi Xilafetde feodal cemiyyetinin xarakterik ceheti burada guclu quldarliq patriarxal qaydalarin uzun muddet qalmasi idi Qul emeyinden genis istifade olunurdu Ereb xilafetinde torpaq sahibliyinin asagidaki formalari vardi Xelife ve dovlete mexsus mulkler buradan gelen gelir xezineye gedirdi Mulk yerli feodallara mexsus idi Iqta xidmet evezine verilen torpaqlar Veqf dini muessiselere mexsus torpaqlar kendlerin ekin yeri otlaqlar bicenekler qebristanliq ve s Xilafet dovrunde asagidaki vergiler alinirdi Xerac torpaq vergisi mehsulla torpagi olanlardan alinirdi Cizye can vergisi Qeyri muselman kisilerden alinirdi Asagidaki dini vergiler alinirdi Xums dasina bilen emlakdan adamlarin faydalandigi butun seylerden alinirdi Zekat sedeqe maldarliqdan ticaret ve senetkarliqdan ekin ve meyveden alinirdi Sikestlerin elacsizlarin ehtiyaci zekatdan odenilirdi Xilafetde medeniyyetEvveller medeniyyetin inkisaf seviyyesine gore erebler esaret altina alinmis xalqlarin ekseriyyetinden cox cox asagida dururdular Lakin erebler yavas yavas bu xalqlarin elm ve incesenet sahesindeki nailiyyetlerini menimsediler Xilafetin terkibinde yuksek inkisaf etmis qedim medeniyyeti olan Misir Suriya Felestin Mesopotomiya Orta Asiya kimi cox olkeler daxil idi Ereb dili bu olkelerde genis yayildi Mehkeme isleri bu dilde aparilir mekteblerde bu dil oyredilirdi Ereb dili edebiyyat ve elm diline cevrilmisdi Suriya Iran ve Orta Asiyanin bir cox alim ve yazicilari oz eserlerini bu dilde yazirdilar Belelikle xilafetin medeniyyetini tekce erebler deyil xilafetin terkibine daxil olan butun xalqlar yaradirdilar Teserrufat sahesindeki ugurlar medeniyyetin inkisafina komek edirdi Suvarilan torpaqlara arpa ve bugda sepir orada xurma ve seker qamisi yetisdirirdiler Asiyanin basqa olkelerinden erebler pambiq ve celtik portagal ve limon getirib ekdiler Mahir senetkarlar pambiq ve yundan yungul ve davamli parcalar toxuyurdular Iran oz xalcalari ile meshur idi Suriyada ipek parcalar toxunur suse qablar hazirlanirdi Suriyanin silah ustalari butun dunyada sohret qazanmisdilar Demesq poladindan hazirlanmis qilinclari ve zirehli geyimleri butun olkelerin cengaverleri yuksek qiymetlendirirdiler Ereb tacirleri cox genis erazide ticaret edirdiler Onlar burkulu sehralari ve uca daglari asaraq Cinden ipek ve qab qacaq getirirdiler Deniz yolu ile Hindistandan muxtelif parcalar ve qiymetli das qaslar getirilirdi Ereb tacirleri tez tez Avropaya da gedirdiler Xilafetde riyaziyyat astronomiya cografiya kimi elmler ugurla inkisaf edirdi Boyuk seherlerde ali mektebler acilirdi Bagdadda yunan alimlerinin elyazilarindan ibaret kitabxana acilmisdi Bu kitabxanani mudruiklik xezinesi adlandirirdilar Evklidin hendeseye aid eserleri hind astronomlari ve riyaziyyatcilarinin tedqiqatlari ereb riyaziyyatcilarina melum idi Onlar cebr erebce elcebr hesab elminin esasini qoydular hind reqemlerinden istifade etmeye basladilar Sonrada bu reqemleri ereblerden avropalilar oyrendiler Indiyedek Avropada bu reqemleri ereb reqemleri adlandirirlar Bagdad ve Demesq seherlerinde resedxanalar acildi Astronomlar murekkeb aletlerden istifade ederek Yer kuresinin texmini boyukluyunu hesablaya bildiler Onlar semada gozle orunen ulduzlarin veziyyetini tesvir edirdiler Orta Asiya alimi El Biruni Yerin Gunes etrafinda firlanmasi ideyasini ireli surmusdu o zaman ucun bu dahiyane ferziyye hesab olunurdu Erebler cografiyaya boyuk serafet gosterirdiler Bunu bele bir atalar sozu subut edir Kim elm namine seyahete cixirsa cennet qapilari onun uzune aciqdir Cografiyasunaslar yalniz basqa olkeler haqqinda kitablar oxumaqla kifayetlenmir ozleri hemin olkelerde olmaga can atir heyatlarini tehluke qarsisinda qoyaraq uzaq olkelere seyahete cixirdilar Ereb seyyahlari xilafet olkelerini Hindistani Cini tesvir etmis Afrikanin ve Serqi Avropanin lap icerilerine gedib cixmisdilar Onlar ozlerine melum olan olkelerin ve denizlerin xeritelerini cekmisdiler Xilafetde tebabet ugurla inkisaf edirdi Orta Asiyada boyuk alim Ibn Sina 980 1037 yasayirdi Avropada onu Avisenna adlandirirdilar Ibn Sina tebib kimi xususile boyuk sohret qazanmisdi O ozunden evvel hec kesin ayird ede bilmediyi bir cox xesteliklerin elametlerini tesvir etmisdi Onu yuzden cox elmi eseri vardi Serqde onu alimlerin bascisi adlandirirdilar Xilafetde edebiyyat Tacirler ve sarbanlar basqa olkelerden qiymetli mallar getirmekle yanasi hemin olkeler barede qeribe nagillar da danisirdilar Bu nagillar xelife ve eyanlarin saraylarinda bazarlarda kucelerde Bagdadin evlerinde danisilirdi VArlilar mocuzeli seyahetler ve maceralar barede nagillar dinlemeyi xoslayirdilar Bu nagillar esasinda sonralar butun dunyada meshur olan nagil toplusu Min bir gece nagillari yaradildi Ereb sairleri oz serlerinde kocerilerin meisetini ve herbi qehremanliq hunerlerini terennum edirdiler Poeziya sahesinde Iranda ve Orta Asiyada xususile boyuk ugurlar qazanilmisdi Burada sairler oz eserlerini aditin tacik fars dillerinde yazirdilar En meshur sairlerden biri Firdovsi idi O Sahname poemasi uzerinde 30 ilden cox islemisdi Bu poemada Iran xalqinin isgalcilara qarsi mubarizesi tesvir olunur efsanevi qehremanlarin igidlikleri terennum edilirdi Xilafetde incesenet Xilafetde incesenetin butun novlerinden en cox inkisaf edeni memarliq idi Memarlar xelifeler ucun gozel saraylar turbeler ve qalalar tikirdiler Qranadada Ispaniya yerlesen ereb hakimlerinin sarayi butun dunyada meshurdur Xilafet memarlari hem de mescidler tikirdiler Mescid binasi adeten dordkunc olur uzerinde gunbez ucalirdi Mescidin hasarlari icerisinde boyuk heyeti heyetde ise hovuzu olurdu Hovuzun dovresinde coxlu sutunlari olan eyvan ona yapisiq ise boyuk salon tikilirdi Muselmanlar bu salona namaz ucun toplasirlar Mescidin yaninda uca qulle olan minare ucaldilirdi Bu minareden dindarlari namaza devet etmek ucun azan oxuyurlar Xilafet dovrunde tikililerde das ozerinde oyma naxislarla kasi ile divarlarda ve dosemelerde mozaikalar yaratmaqla zengin bezek vurulurdu Binalarin divarlari ise murekkeb sebeke naxislarla bezedilirdi Oyma sebeke naxis ve elvan tesvirler ele hiss oyadirdi ki sanki hemin divarlar agir daslardan horulmemisdir Islam dini insan ve heyvanlarin seklini cekmeyi qadagan edirdi Buna gore de Xilafet olkelerinde Orta esrlerin ilk yuzilliklerinde heykeltarasliq ve ressamliq demek olar inkisaf etmedi Sonralar ise kitablarda xalq heyatindan goturulmus sehneleri xelife sarayindaki hadiseleri mocuzeli heyvanlari ve quslari olan uzaq olkeleri tesvir eden verilmeye baslandi IstinadlarN Velixanli Ereb xilafeti ve Azerbaycan 2022 03 26 at the Wayback Machine Baki Azernesr 1993 A M Memmedova Ereb Xilafeti dovrunde Azerbaycanda sikke zerbi ve pul dovriyyesi AMEA Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki 2013 Z Bunyadov Azerbaycan VI IX esrlerde 2015 08 16 at the Wayback Machine Baki Serq Qerb 2007 Nargiz Ahundova Tyurki v sisteme gosudarstvennogo upravleniya Arabskogo Halifata 2022 03 26 at the Wayback Machine Baku Elm 2004 E A Belyaev Araby Islam i Arabskij halifat v ranee srednovekove 2022 03 26 at the Wayback Machine AN SSSR In t Narodov Azii Moskva Nauka 1965 Martin R C Encyclopedia of Islam and the Muslim World Thomson Gale 2003 ISBN 0028659120 9780028659121 olu kecid Arxivlenmis suret 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2021 05 04 Hemcinin bax