Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İqta(ərəbcə إقطاع) — feodalizm dövründə əsasən müsəlman ölkələrində yayılmış şərti torpaq mülkiyəti. İqta mülkdən fərqli olaraq, irsən keçmirdi, ancaq xidmət müddətinə verilirdi. Bu xidmət həm hərbi həm də mülki ola bilərdi. İqta kimi bir çox başqa torpaq mülkiyəti formaları da mövcud idi.
Yaranması
9 əsrin ortalarında Xəlifənin qərargahı Samirrəyə bitişik olan ərazilər katayi kimi, müxtəlif milliyətlərin nümayəndələrinə türklərə, xorasanlılara, məğriblilərə verilirdi. Belə mülkiyətin peşəkar hərbçilər tərəfindən alınması, şübhəsiz, iqta sisteminin mərkəzi müsəlman torpaqlarında yayılmasına səbəb olurdu, halbu ki, onun köklərini, xüsusi ilə İraqda, ilk ərəb işğallarından əvvəl də sezmək olar. Əgər əvvəl iqta məhdud müddətə verilirdisə və təltif olunana , yəni özünün xəracı yığması, hüququ verilmirdisə, indi isə doğrudan da tam hüququlu mülkiyətlər yaranırdı, dövlət nümayəndələrinin müdaxiləsindən tamamilə müdafiə olunmuş. Onlardan ancaq mərkəzi hakimiyətə ödənilirdi. Belə növ iqta 10-cu əsr ərzində Xilafətin mərkəzi əyalətlərində adi hala çevrildi, sonralar muqta sinfinin güclənməsi,Avropa oxşar, güclülərin zəiflərə himayəsi kimi(lakin bu klassik anlamda feodal nərdivanı deyildi) təlciyə və himayə yarandı. Öz Samirrə ətrafındaki nüvəsindən və İraq Savadından türklərin iqtası bütün Qərbi İraqa və Qərbi İrana yayıldı, belə ki 11-ci əsrdə artıq buraların emal olunana torpaqlarının böyük hissəsi, mərkəzi hakimiyətdən özgələşdirilən iqtalar təşkil edirdi, hərçənd ki, xüsusi torpaqlar -mülk də vardı.
İqta sonrakı dövrlərdə
Böyük Səlcuqluların türkmən yığma qoşununa əlavə olaraq təşkil etdikləri çoxmillətli nizami ordu ödəniş problemi yaratdı. Belə böyük coğrafi ərazidə mərkəzdənqaçmanı təhrik edən çox güclər vardı, buna görə Tahirilər, Samanilər, və hətta əhəmiyətli dərəcədə Buveyhilər dövründə yayılmış orduya nağd ödəniş sistemini () saxlamaq çətin idi. Buna görə Buveyhilər dövründə, hər İki İraqda mövcud olan iqta sisteminin genişlənməsinə meyl Səlcuqlular dövründə daha da gücləndi. Bir birini tez-tez əvəzləyən və qarışıq olaraq çətinlik törədən müxtəlif iqta tiplərinin fərqləndirilməsi, bu sahənin Kl. Kaen və A.K.S.Lembton kimi mütəxəsislərinin araşdırma obyekti olmuşdur. Onların fikrinə görə iqtanın Səlcüq dövründəki təkamülündə, bir neçə istiqaməti seçmək gərəkdir:ilk dövrlərdə inzibati məqsədlərlə icarəyə verilən, iqta ət-təmlik dən, hərbi məqsədlərlə əmirlərin və başqa vəzifələrin ödənişi kimi verilən qədər iqtanın assimilyasiyasını. 12 əsrdə süquta uğramaqda olan işləri öz əllərinə alan Səlcüqilər dövründə, hərbi iqtanın ilkin irsi meyli güclənməyə başladı ki, bu əmirlərin maliyə bazasının möhkəmlənməsinə, sonralar isə əyalət atabəyləri sülalərinin yaranmasına gətirdi. Coğrafi olaraq iqta o dövrdə qərbdən şərqə, Xorasana, və ola bilər sonra, Buveyhilərin dövründə başlanan və Səlcuqlular dövründə davam edən ümumi militarizasiya əsnasında daha da şərqə doğru yayılmağa başladı. İqta sistemi ilə Qəznəlilər də tanış idi; iqta sistemi ətrafında Alptiginin Qəznəyə gəlişini müşayət edən türk-qulamlarının burada yerləşməsi dövründən başlayır. Lakin ilk qəznəlilər dövründə bu torpaq mülkiyət forması vardısa da, onların yayılması və müddətinə ciddi nəzarət olunurdu. Bu iqta yox daha çox idi. XII əsrdə əsl iqtanın Qəznəlilərin nəzarəti altında olan ərazilərə yayılması əlamətləri sezilməyə başladı. Qəznəlilərdən iqta qurilərə keçdi, onların vasitəsi ilə isə Dehli sultanlarının dövründə Şimali Hindistanda bərqərar oldu.
Mənbə
- Мусульманский мир 950-1050 Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы Москва 1981 səh 26-32
Həmçin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iqta erebce إقطاع feodalizm dovrunde esasen muselman olkelerinde yayilmis serti torpaq mulkiyeti Iqta mulkden ferqli olaraq irsen kecmirdi ancaq xidmet muddetine verilirdi Bu xidmet hem herbi hem de mulki ola bilerdi Iqta kimi bir cox basqa torpaq mulkiyeti formalari da movcud idi Yaranmasi9 esrin ortalarinda Xelifenin qerargahi Samirreye bitisik olan eraziler katayi kimi muxtelif milliyetlerin numayendelerine turklere xorasanlilara megriblilere verilirdi Bele mulkiyetin pesekar herbciler terefinden alinmasi subhesiz iqta sisteminin merkezi muselman torpaqlarinda yayilmasina sebeb olurdu halbu ki onun koklerini xususi ile Iraqda ilk ereb isgallarindan evvel de sezmek olar Eger evvel iqta mehdud muddete verilirdise ve teltif olunana yeni ozunun xeraci yigmasi huququ verilmirdise indi ise dogrudan da tam huququlu mulkiyetler yaranirdi dovlet numayendelerinin mudaxilesinden tamamile mudafie olunmus Onlardan ancaq merkezi hakimiyete odenilirdi Bele nov iqta 10 cu esr erzinde Xilafetin merkezi eyaletlerinde adi hala cevrildi sonralar muqta sinfinin guclenmesi Avropa oxsar guclulerin zeiflere himayesi kimi lakin bu klassik anlamda feodal nerdivani deyildi telciye ve himaye yarandi Oz Samirre etrafindaki nuvesinden ve Iraq Savadindan turklerin iqtasi butun Qerbi Iraqa ve Qerbi Irana yayildi bele ki 11 ci esrde artiq buralarin emal olunana torpaqlarinin boyuk hissesi merkezi hakimiyetden ozgelesdirilen iqtalar teskil edirdi hercend ki xususi torpaqlar mulk de vardi Iqta sonraki dovrlerdeBoyuk Selcuqlularin turkmen yigma qosununa elave olaraq teskil etdikleri coxmilletli nizami ordu odenis problemi yaratdi Bele boyuk cografi erazide merkezdenqacmani tehrik eden cox gucler vardi buna gore Tahiriler Samaniler ve hetta ehemiyetli derecede Buveyhiler dovrunde yayilmis orduya nagd odenis sistemini saxlamaq cetin idi Buna gore Buveyhiler dovrunde her Iki Iraqda movcud olan iqta sisteminin genislenmesine meyl Selcuqlular dovrunde daha da guclendi Bir birini tez tez evezleyen ve qarisiq olaraq cetinlik toreden muxtelif iqta tiplerinin ferqlendirilmesi bu sahenin Kl Kaen ve A K S Lembton kimi mutexesislerinin arasdirma obyekti olmusdur Onlarin fikrine gore iqtanin Selcuq dovrundeki tekamulunde bir nece istiqameti secmek gerekdir ilk dovrlerde inzibati meqsedlerle icareye verilen iqta et temlik den herbi meqsedlerle emirlerin ve basqa vezifelerin odenisi kimi verilen qeder iqtanin assimilyasiyasini 12 esrde suquta ugramaqda olan isleri oz ellerine alan Selcuqiler dovrunde herbi iqtanin ilkin irsi meyli guclenmeye basladi ki bu emirlerin maliye bazasinin mohkemlenmesine sonralar ise eyalet atabeyleri sulalerinin yaranmasina getirdi Cografi olaraq iqta o dovrde qerbden serqe Xorasana ve ola biler sonra Buveyhilerin dovrunde baslanan ve Selcuqlular dovrunde davam eden umumi militarizasiya esnasinda daha da serqe dogru yayilmaga basladi Iqta sistemi ile Qezneliler de tanis idi iqta sistemi etrafinda Alptiginin Qezneye gelisini musayet eden turk qulamlarinin burada yerlesmesi dovrunden baslayir Lakin ilk qezneliler dovrunde bu torpaq mulkiyet formasi vardisa da onlarin yayilmasi ve muddetine ciddi nezaret olunurdu Bu iqta yox daha cox idi XII esrde esl iqtanin Qeznelilerin nezareti altinda olan erazilere yayilmasi elametleri sezilmeye basladi Qeznelilerden iqta qurilere kecdi onlarin vasitesi ile ise Dehli sultanlarinin dovrunde Simali Hindistanda berqerar oldu MenbeMusulmanskij mir 950 1050 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 seh 26 32Hemcin baxMulk Tiyul Tiyuldar Soyurqal Soyurqal sahibi Timar Zemindar