Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Soyurqal (monqolca hərfi mənası ehsan, bəxşiş, hədiyyə, güzəşt) — orta əsrlərdə hərbi xidmət müqabilində feodal əyanlara bağışlanılan torpaq sahəsi, mülk.
Haqqında
Qızıl Orda, Orta Asiya, İran, İraq və Azərbaycanda, habelə Hindistanda və bir sıra başqa ölkələrdə geniş yayılmışdı. Soyurqal torpaq sahibliyi formasının meydana çıxması haqqında tarixşünaslıqda yekdil fikir yoxdur. İ. P. Petruşevski əvvəlcə hərbi – len mənasında soyurqalın Azərbaycanda meydana çıxmasını XIV əsrin son rübünə şamil etsə də, sonrakı tədqiqatlarında soyurqal institutunun XIV əsrin ortalarından tarix səhnəsinə daxil olduğunu göstərmişdir. Şahin Fazilin fikrincə, soyurqal haqqında ilk məlumat XIV əsrin II yarısına, Cəlairilərin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Tanınmış rus şərqşünasları A. M. Belenitski və A. Y. Yakubovski soyurqalın Azərbaycanda meydana çıxmasını Teymur işğalları ilə bağlayırlar. B. H. Zaxoderin fikrincə, soyurqal torpaq sahibliyi İran və Azərbaycanda Teymur işğallarına qədər mövcud olmuşdur.
XIV əsrin ortalarında meydana çıxan soyurqal torpaq sahibliyi XIV əsrin sonu – XV əsrdə Azərbaycan, İran və Mərkəzi Asiyada ən geniş yayılmış mülkiyyət forması olmuşdur. soyurqal XIII-XIV əsrlərdə hakim mövqe tutan iqtanın davamı və inkişafının nəticəsidir. İqta kimi, soyurqal da irsi torpaq ehkami-soyurqal)mülkiyyəti forması olub hökmdar qarşısında xidmət müqabilində dövlət məmurlarına verilirdi.
Hərfi mənada "bəxşiş" anlamı verən monqol mənşəli "soyurqal" termini, tədqiqatçıların fikrincə, XIII-XIV əsrlərdə sözün ən geniş mənasında hökmdarın öz xidmət adamına bəxşişi, hədiyyəsi mənasını vermişdir. "Mücməl-e Fəsihi"dən gətirilən iqtibas artıq 1360-cı ildə soyurqalın torpaq mülkiyyəti formasını ifadə etdiyini açıq – aydın göstərməkdədir. Belə ki, F. Xəvafinin "hədiyyə və soyurqal" anlayışlarını ayrıca qeyd etməsi, soyurqalın geniş məna yox, məhz dar mənada, torpaq mülkiyyəti mənasında işlədilməsi deməkdir. "Mücməl-e Fəsihi"nin h. 767-ci il hadisələri sırasındakı məlumatda soyurqalın torpaq mülkiyyəti anlamında işlədilməsi artıq heç bir şübhə doğurmur. H. 767-ci ildə (1365–1366) Şiraz hakimi Şah Şüca ilə qardaşı Şah Mahmud arasında bağlanan müqavilədən bəhs edən F. Xəvafi yazır ki, Şah Şüca Şirazı tərk edərək özünün soyurqalı olan Əbərkuha getdi Bu məlumat soyurqal istilahının torpaq mülkiyyəti mənasında işlədilməsini sübut etməklə yanaşı, soyurqal sahibinin soyurqal ərazisində hərəkət azadlığına malik olmasını da göstərir.
Soyurqal XIII–XIV əsrlərdə hakim mövqe tutan iqtanın davamı və inkişafının nəticəsidir. İqta kimi, soyurqal da irsi torpaq ehkami-soyurqal) mülkiyyəti forması olub hökmdar qarşısında xidmət müqabilində dövlət məmurlarına verilirdi. Hakimiyyət başına gələn yeni hökmdarın əvvəlki soyurqal fərmanlarını yeniləri ilə əvəz etməsi ənənəsi isə sadəcə olaraq formal xarakter daşıyırdı. Soyurqal verilərkən mütləq onun sahibinə hökm (yazılır və sənəd (nişani-soyurqal) təqdim olunurdu. Soyurqal sahibinin hökmdar qarşısında hərbi və ya mülki xidmət göstərməsi soyurqal institutunun mühüm atributlarından biri sayılırdı.
soyurqalın irsi səciyyə daşıması "Mücməl-e Fəsihi" salnaməsində də öz əksini tapmışdır. 1434-1435-ci il hadisələrini təsvir edən F. Xəvafi göstərir ki, İlyas Xoca Radekanda öldükdən sonra Şahrux Radekanı əmirzadə Seyid Yusif ibn Əmir Şeyx Əli Bahadura soyurqal verdi. Müəllifin məlumatına görə, Radekan Əmir İlyas Xocanın atası Əmir Şeyx Əli Bahadurun soyurqalı olmuş, sonra isə onu İlyas Xoca idarə etmişdi. Bu fakt açıq – aydın irsi olaraq soyurqalın atadan oğula keçməsi praktikasını sənədləşdirir.
Şahin Fazil Həsən Bəy Rumlunun "Əhsən ət–təvarix" salnaməsi əsasında soyurqalın 3 növünün olduğunu göstərmişdir:
- torpaqla verilən soyurqal;
- pul ilə ödənilən soyurqal;
- müştərək istifadə üçün verilən soyurqal.
"Mücməl-e Fəsihi"də soyurqalın ilk iki forması haqqında məlumatlarla rastlaşmaq mümkündür. H. 779-cu il hadisələrini (1377–1378) şərh edən F. Xəvafi göstərir ki, Qara Məhəmməd öz qərarına əsasən Sultan Hüseynin xidmətini qəbul etmək üçün Təbrizə gəlmiş və sonuncu ona böyük ehtiram göstərərək üzərinə qoyulmuş mal vergisini soyurqal vermişdi. Göründüyü kimi, burada söhbət konkret olaraq Qara Məhəmmədin Sultan Üveysə verdiyi mal vergisinin soyurqal edilməsindən gedir. Başqa bir yerdə Xoca Əli Nəsrullah Turşizinin üsyana hazırlaşdığından bəhs edən F. Xəvafi onun qoyub qaçdığı bütün malın və mülkün Əmir Mizraba soyurqal kimi verildiyini qeyd etmişdir. Bu fakt XIV – XV əsrlərdə soyurqalın mal – pul və torpaq mülkiyyəti şəklində verilməsini təsdiq edir.
İqta torpaq mülkiyyəti forması ilə soyurqal arasında bir sıra oxşar və fərqli xüsusiyyətlər mövcud olmuşdur. İqtadar kimi sahibi – soyurqal da soyurqal ərazisində vergi immuniteti hüququna malik idi. Sahibi soyurqala soyurqal ərazisindən əvvəllər divanın xeyrinə toplanılan bütün vergiləri yığmaq hüququ verilirdi. "Mücməl-e Fəsihi" salnaməsi soyurqal sahibinin vergi immuniteti hüququ haqqında da bir sıra məlumatlar vermişdir. Məsələn, 1411-1412-ci il hadisələrini təsvir edən F. Xəvafi yazır ki, Şahruxun göstərişi ilə Gövhərşad ağa şahzadə Tuman ağanı böyk ehtiramla qarşıladı və Kusuy kəndindən alınan mal və mütəvəccihatın, Xəbuşan vilayətinin Məğrək kəndindən alınan malın ona verilməsi təsdiq edildi, belə ki, onlar Əmir Teymur tərəfindən Tuman ağaya soyurqal verilmişdi.
Bu məlumat soyurqal ərazisindən yığılan vergilərin soyurqal sahibinə məxsus olduğunu göstərir. "Mücməl-e Fəsihi"nin başqa bir məlumatında soyurqal ərazisindən yığılan vergilər haqqında daha ətraflı məlumat verilmişdir. F. Xəvafi 1415-1416-cı ildə Şahruxun Qum, Kaşan, Rey və onun ətrafının idarə edilməsini əmir İlyas Xocaya həvalə etdiyini, həmin ərazilərin mal və xərac vergilərinin onun soyurqalı olduğunu yazmışdır. Müəllifin yazdığına görə, Əmir İlyas Xoca bu vergiləri öz ehtiyacları və öz ordusu üçün xərcləyə bilərdi. Xarakterinin irsiliyi, vergi immuniteti hüququnun oxşarlığı ilə yanaşı iqta və soyurqal torpaq mülkiyyəti formaları arasında bəzi fərqli cəhətlər də var idi. Hər şeydən əvvəl, soyurqal bəzi hallarda ərazisinin böyüklüyünə görə iqtadan fərqlənirdi. Məsələn, Qara Yusifin 1410-cu ildə Əmir Baba Hacı Kavrudiyə bağışladığı soyurqal 600 kənddən, kürd əmiri Şəmsəddin Ruzəkiyə verdiyi soyurqal isə dörd böyük dairədən ibarət olmuşdur.
Soyurqalın geniş əraziləri əhatə etməsi faktları "Mücməl-e Fəsihi" salnaməsində də öz əksini tapmışdır. Məsələn, F. Xəvafinin məlumatına görə, 1414-cü ildə Sultan Şahrux Tus, Məşhəd, Abivərd, Nis, Samalkan, Carmuqan, Xəbuşan, Yazar, Astrabad, Kabud-Cam və ətraf əraziləri sultanzadə Baysunqur Bahadır xana,1415-1416-cı ildə isə Qum, Kaşan, Rey və onun ətraf əyalətlərini, əkin sahələri və kəndləri ilə bir yerdə Əmir İlyas Xocaya soyurqal vermişdi. Bundan əlavə, sahibi — soyurqal iqtadara nisbətən daha geniş hüquq və səlahiyyətlərə malik idi. Belə ki, Qazan xanın 1303-cü il fərmanı iqtadara vergi immuniteti versə də, dövlətin hərbi idarə məmuru (bitikçiyi ariz) iqta ərazisini təftiş etmək səlahiyyətinə malik idi. XV əsrdə mərkəzi dövlət aparatının heç bir məmurunun soyurqal ərazisinə daixl olmaq hüququ yox idi.
Bu isə əslində sahibi soyurqalın vergi immuniteti ilə yanaşı soyurqal ərazisində inzibati – məhkəmə immuniteti hüququna malik olması demək idi. Məsələn, Ağqoyunlu şahzadəsi Qasım ibn Cahangirə məxsus soyurqal fərmanında dövlət məmurlarının soyurqal ərazisinə daxil olması qəti qadağan edilir. Qara Yusifin əmir Şəmsəddinə verdiyi soyurqal fərmanında da soyurqal sahibinə vergi və inzibati – məhkəmə səlahiyyətlərinin verilməsi aydın yazılmışdır. Hökmdarlar soyurqal paylamaqla nüfuzlu əmirləri öz tərəflərinə çəkmək yolu ilə mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyə çalışırdılar. İlk əvvəllər bu siyasət özünü doğrultsa da, sonralar iqtisadi baxımdan güclənmiş soyurqal sahiblərinin siyasi separatizmi mərkəzi dövlət aparatının zəifləməsinin başlıca amillərindən birinə çevrilirdi. Adətən xarici işğalçılar da yerli feodalları öz tərəflərinə çəkmək üçün soyurqal paylamaq siyasətinə əl atırdılar. soyurqalın hərbi len xarakteri bütün XV əsr boyu dəyişməz qalırdı. Bütün soyurqal sahiblərinin hökmdarın hərbi yürüşlərində iştirakı məcburi saylırdı. H.881-ci ildə (1476–1477) Gürcüstana yürüş zamanı Həsən Sahibqıran Bayandurinin hətta soyurqal sahibləri olan seyid və şeyxləri də özü ilə aparmış, Gürcüstanı fəth etdikdən sonra onların hər birinə hədiyyələr vermişdi. Fəzlullah ibn Ruzbehan Xuncinin yazdığına görə, 1487-ci ildə İsfahana gedən Sultan Yaqub da seyid, üləma və alimlərə soyurqal paylamışdı.
XV əsrdə soyurqal torpaq sahibliyi forması özünün ən yüksək inkişaf dövrünə qədəm qoymuşdu. Qaynaqların məlumatına görə, Həsən Sahibqıran Bayandurinin nəvəsi Rüstəm (1493–1496) Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarları içərisində daha çox soyurqal paylamışdı. soyurqal torpaq sahibliyinin geniş yayılmasını mərkəzi dövlət aparatının zəifləməsinin əsas səbəbi hesab edən Əhməd Ağqoyunlunun soyurqalın irsi xarakterini ləğv etmək cəhdi uğursuzluğa düçar olmuş və hökmdar özü də soyurqal sahibləri olan hərbi – köçəri əyanların qiyamı nəticəsində öldürülmüşdü. XVI əsrdən etibarən Azərbaycanda tədricən soyurqal torpaq sahibliyi formasını tiyul əvəz etməyə başlamışdı.
İstinadlar
- Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. Издательство Ленинградского Государственного Университета, 1949, c. 145
- Fərzəliyev Ş. F. Azərbaycan XV – XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət – təvarix" əsəri üzrə) Bakı, Elm, 1983, s. 78–80
- "XIV-XV əsrlərdə Azərbaycanda şərti torpaq mülkiyyəti (Fəsih Xəvafinin "Mücməli Fəsihi" əsərinə əsasən). //Tarix və onun problemləri, №4, 2010, s. 24-26" (PDF). 2022-07-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-01-30.
- Piriyev V. Z. Azərbaycan XIIII–XIV əsrlərdə. Bakı: Nurlan, 2003, s. 145–146
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, Məşhəd, 1961, s. 98–99 (farsca)
- Minorsky V. A. Soyurqhal of Qasim b. Jahanqir Aq Qoyunlu. (903/1498). BSOS . vol. IX. Part. 3, 1954, p.145–146
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, Məşhəd, 1961, s. 279 (farsca)
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, s.112
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, s.169
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, s.207
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, s.223
- F. Xəvafi. Mücməl-e Fəsihi. 2-ci cild, s.219
- Петрушевский И.П. Внутренняя политика Ахмеда Ак-коюнлу // ССИА, вып. 1. Баку, Из- во АН Азерб. ССР, 1949, с. 151.
Xarici keçidlər
Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. Издательство Ленинградского Государственного Университета, 1949, 382 c.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Soyurqal monqolca herfi menasi ehsan bexsis hediyye guzest orta esrlerde herbi xidmet muqabilinde feodal eyanlara bagislanilan torpaq sahesi mulk HaqqindaQizil Orda Orta Asiya Iran Iraq ve Azerbaycanda habele Hindistanda ve bir sira basqa olkelerde genis yayilmisdi Soyurqal torpaq sahibliyi formasinin meydana cixmasi haqqinda tarixsunasliqda yekdil fikir yoxdur I P Petrusevski evvelce herbi len menasinda soyurqalin Azerbaycanda meydana cixmasini XIV esrin son rubune samil etse de sonraki tedqiqatlarinda soyurqal institutunun XIV esrin ortalarindan tarix sehnesine daxil oldugunu gostermisdir Sahin Fazilin fikrince soyurqal haqqinda ilk melumat XIV esrin II yarisina Celairilerin hakimiyyeti dovrune tesaduf edir Taninmis rus serqsunaslari A M Belenitski ve A Y Yakubovski soyurqalin Azerbaycanda meydana cixmasini Teymur isgallari ile baglayirlar B H Zaxoderin fikrince soyurqal torpaq sahibliyi Iran ve Azerbaycanda Teymur isgallarina qeder movcud olmusdur XIV esrin ortalarinda meydana cixan soyurqal torpaq sahibliyi XIV esrin sonu XV esrde Azerbaycan Iran ve Merkezi Asiyada en genis yayilmis mulkiyyet formasi olmusdur soyurqal XIII XIV esrlerde hakim movqe tutan iqtanin davami ve inkisafinin neticesidir Iqta kimi soyurqal da irsi torpaq ehkami soyurqal mulkiyyeti formasi olub hokmdar qarsisinda xidmet muqabilinde dovlet memurlarina verilirdi Herfi menada bexsis anlami veren monqol menseli soyurqal termini tedqiqatcilarin fikrince XIII XIV esrlerde sozun en genis menasinda hokmdarin oz xidmet adamina bexsisi hediyyesi menasini vermisdir Mucmel e Fesihi den getirilen iqtibas artiq 1360 ci ilde soyurqalin torpaq mulkiyyeti formasini ifade etdiyini aciq aydin gostermekdedir Bele ki F Xevafinin hediyye ve soyurqal anlayislarini ayrica qeyd etmesi soyurqalin genis mena yox mehz dar menada torpaq mulkiyyeti menasinda isledilmesi demekdir Mucmel e Fesihi nin h 767 ci il hadiseleri sirasindaki melumatda soyurqalin torpaq mulkiyyeti anlaminda isledilmesi artiq hec bir subhe dogurmur H 767 ci ilde 1365 1366 Siraz hakimi Sah Suca ile qardasi Sah Mahmud arasinda baglanan muqavileden behs eden F Xevafi yazir ki Sah Suca Sirazi terk ederek ozunun soyurqali olan Eberkuha getdi Bu melumat soyurqal istilahinin torpaq mulkiyyeti menasinda isledilmesini subut etmekle yanasi soyurqal sahibinin soyurqal erazisinde hereket azadligina malik olmasini da gosterir Soyurqal XIII XIV esrlerde hakim movqe tutan iqtanin davami ve inkisafinin neticesidir Iqta kimi soyurqal da irsi torpaq ehkami soyurqal mulkiyyeti formasi olub hokmdar qarsisinda xidmet muqabilinde dovlet memurlarina verilirdi Hakimiyyet basina gelen yeni hokmdarin evvelki soyurqal fermanlarini yenileri ile evez etmesi enenesi ise sadece olaraq formal xarakter dasiyirdi Soyurqal verilerken mutleq onun sahibine hokm yazilir ve sened nisani soyurqal teqdim olunurdu Soyurqal sahibinin hokmdar qarsisinda herbi ve ya mulki xidmet gostermesi soyurqal institutunun muhum atributlarindan biri sayilirdi soyurqalin irsi seciyye dasimasi Mucmel e Fesihi salnamesinde de oz eksini tapmisdir 1434 1435 ci il hadiselerini tesvir eden F Xevafi gosterir ki Ilyas Xoca Radekanda oldukden sonra Sahrux Radekani emirzade Seyid Yusif ibn Emir Seyx Eli Bahadura soyurqal verdi Muellifin melumatina gore Radekan Emir Ilyas Xocanin atasi Emir Seyx Eli Bahadurun soyurqali olmus sonra ise onu Ilyas Xoca idare etmisdi Bu fakt aciq aydin irsi olaraq soyurqalin atadan ogula kecmesi praktikasini senedlesdirir Sahin Fazil Hesen Bey Rumlunun Ehsen et tevarix salnamesi esasinda soyurqalin 3 novunun oldugunu gostermisdir torpaqla verilen soyurqal pul ile odenilen soyurqal musterek istifade ucun verilen soyurqal Mucmel e Fesihi de soyurqalin ilk iki formasi haqqinda melumatlarla rastlasmaq mumkundur H 779 cu il hadiselerini 1377 1378 serh eden F Xevafi gosterir ki Qara Mehemmed oz qerarina esasen Sultan Huseynin xidmetini qebul etmek ucun Tebrize gelmis ve sonuncu ona boyuk ehtiram gostererek uzerine qoyulmus mal vergisini soyurqal vermisdi Gorunduyu kimi burada sohbet konkret olaraq Qara Mehemmedin Sultan Uveyse verdiyi mal vergisinin soyurqal edilmesinden gedir Basqa bir yerde Xoca Eli Nesrullah Tursizinin usyana hazirlasdigindan behs eden F Xevafi onun qoyub qacdigi butun malin ve mulkun Emir Mizraba soyurqal kimi verildiyini qeyd etmisdir Bu fakt XIV XV esrlerde soyurqalin mal pul ve torpaq mulkiyyeti seklinde verilmesini tesdiq edir Iqta torpaq mulkiyyeti formasi ile soyurqal arasinda bir sira oxsar ve ferqli xususiyyetler movcud olmusdur Iqtadar kimi sahibi soyurqal da soyurqal erazisinde vergi immuniteti huququna malik idi Sahibi soyurqala soyurqal erazisinden evveller divanin xeyrine toplanilan butun vergileri yigmaq huququ verilirdi Mucmel e Fesihi salnamesi soyurqal sahibinin vergi immuniteti huququ haqqinda da bir sira melumatlar vermisdir Meselen 1411 1412 ci il hadiselerini tesvir eden F Xevafi yazir ki Sahruxun gosterisi ile Govhersad aga sahzade Tuman agani boyk ehtiramla qarsiladi ve Kusuy kendinden alinan mal ve muteveccihatin Xebusan vilayetinin Megrek kendinden alinan malin ona verilmesi tesdiq edildi bele ki onlar Emir Teymur terefinden Tuman agaya soyurqal verilmisdi Bu melumat soyurqal erazisinden yigilan vergilerin soyurqal sahibine mexsus oldugunu gosterir Mucmel e Fesihi nin basqa bir melumatinda soyurqal erazisinden yigilan vergiler haqqinda daha etrafli melumat verilmisdir F Xevafi 1415 1416 ci ilde Sahruxun Qum Kasan Rey ve onun etrafinin idare edilmesini emir Ilyas Xocaya hevale etdiyini hemin erazilerin mal ve xerac vergilerinin onun soyurqali oldugunu yazmisdir Muellifin yazdigina gore Emir Ilyas Xoca bu vergileri oz ehtiyaclari ve oz ordusu ucun xercleye bilerdi Xarakterinin irsiliyi vergi immuniteti huququnun oxsarligi ile yanasi iqta ve soyurqal torpaq mulkiyyeti formalari arasinda bezi ferqli cehetler de var idi Her seyden evvel soyurqal bezi hallarda erazisinin boyukluyune gore iqtadan ferqlenirdi Meselen Qara Yusifin 1410 cu ilde Emir Baba Haci Kavrudiye bagisladigi soyurqal 600 kendden kurd emiri Semseddin Ruzekiye verdiyi soyurqal ise dord boyuk daireden ibaret olmusdur Soyurqalin genis erazileri ehate etmesi faktlari Mucmel e Fesihi salnamesinde de oz eksini tapmisdir Meselen F Xevafinin melumatina gore 1414 cu ilde Sultan Sahrux Tus Meshed Abiverd Nis Samalkan Carmuqan Xebusan Yazar Astrabad Kabud Cam ve etraf erazileri sultanzade Baysunqur Bahadir xana 1415 1416 ci ilde ise Qum Kasan Rey ve onun etraf eyaletlerini ekin saheleri ve kendleri ile bir yerde Emir Ilyas Xocaya soyurqal vermisdi Bundan elave sahibi soyurqal iqtadara nisbeten daha genis huquq ve selahiyyetlere malik idi Bele ki Qazan xanin 1303 cu il fermani iqtadara vergi immuniteti verse de dovletin herbi idare memuru bitikciyi ariz iqta erazisini teftis etmek selahiyyetine malik idi XV esrde merkezi dovlet aparatinin hec bir memurunun soyurqal erazisine daixl olmaq huququ yox idi Bu ise eslinde sahibi soyurqalin vergi immuniteti ile yanasi soyurqal erazisinde inzibati mehkeme immuniteti huququna malik olmasi demek idi Meselen Agqoyunlu sahzadesi Qasim ibn Cahangire mexsus soyurqal fermaninda dovlet memurlarinin soyurqal erazisine daxil olmasi qeti qadagan edilir Qara Yusifin emir Semseddine verdiyi soyurqal fermaninda da soyurqal sahibine vergi ve inzibati mehkeme selahiyyetlerinin verilmesi aydin yazilmisdir Hokmdarlar soyurqal paylamaqla nufuzlu emirleri oz tereflerine cekmek yolu ile merkezi hakimiyyeti guclendirmeye calisirdilar Ilk evveller bu siyaset ozunu dogrultsa da sonralar iqtisadi baximdan guclenmis soyurqal sahiblerinin siyasi separatizmi merkezi dovlet aparatinin zeiflemesinin baslica amillerinden birine cevrilirdi Adeten xarici isgalcilar da yerli feodallari oz tereflerine cekmek ucun soyurqal paylamaq siyasetine el atirdilar soyurqalin herbi len xarakteri butun XV esr boyu deyismez qalirdi Butun soyurqal sahiblerinin hokmdarin herbi yuruslerinde istiraki mecburi saylirdi H 881 ci ilde 1476 1477 Gurcustana yurus zamani Hesen Sahibqiran Bayandurinin hetta soyurqal sahibleri olan seyid ve seyxleri de ozu ile aparmis Gurcustani feth etdikden sonra onlarin her birine hediyyeler vermisdi Fezlullah ibn Ruzbehan Xuncinin yazdigina gore 1487 ci ilde Isfahana geden Sultan Yaqub da seyid ulema ve alimlere soyurqal paylamisdi XV esrde soyurqal torpaq sahibliyi formasi ozunun en yuksek inkisaf dovrune qedem qoymusdu Qaynaqlarin melumatina gore Hesen Sahibqiran Bayandurinin nevesi Rustem 1493 1496 Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu hokmdarlari icerisinde daha cox soyurqal paylamisdi soyurqal torpaq sahibliyinin genis yayilmasini merkezi dovlet aparatinin zeiflemesinin esas sebebi hesab eden Ehmed Agqoyunlunun soyurqalin irsi xarakterini legv etmek cehdi ugursuzluga ducar olmus ve hokmdar ozu de soyurqal sahibleri olan herbi koceri eyanlarin qiyami neticesinde oldurulmusdu XVI esrden etibaren Azerbaycanda tedricen soyurqal torpaq sahibliyi formasini tiyul evez etmeye baslamisdi IstinadlarPetrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Izdatelstvo Leningradskogo Gosudarstvennogo Universiteta 1949 c 145 Ferzeliyev S F Azerbaycan XV XVI esrlerde Hesen bey Rumlunun Ehsen et tevarix eseri uzre Baki Elm 1983 s 78 80 XIV XV esrlerde Azerbaycanda serti torpaq mulkiyyeti Fesih Xevafinin Mucmeli Fesihi eserine esasen Tarix ve onun problemleri 4 2010 s 24 26 PDF 2022 07 05 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 01 30 Piriyev V Z Azerbaycan XIIII XIV esrlerde Baki Nurlan 2003 s 145 146 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild Meshed 1961 s 98 99 farsca Minorsky V A Soyurqhal of Qasim b Jahanqir Aq Qoyunlu 903 1498 BSOS vol IX Part 3 1954 p 145 146 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild Meshed 1961 s 279 farsca F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild s 112 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild s 169 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild s 207 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild s 223 F Xevafi Mucmel e Fesihi 2 ci cild s 219 Petrushevskij I P Vnutrennyaya politika Ahmeda Ak koyunlu SSIA vyp 1 Baku Iz vo AN Azerb SSR 1949 s 151 Xarici kecidlerPetrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Izdatelstvo Leningradskogo Gosudarstvennogo Universiteta 1949 382 c Hemcinin baxIqta Mulk Tiyul