1255-ci ildə Möngke xaqan tərəfindən qərbə göndərilən Hülakü xanBaycunu əvəz etdi. 1258-ci ildə Bağdadı alaraq Abbasilər dövlətinə son qoydu. Anadolu Səlcuqilər Dövlətini özünə tabe etdi. Monqollar Anadolunun elm, mədəniyyət və ticarət mərkəzləri olan şəhərləri dağıtdılar və yağmaladılar. Bu dövrdə Anadoluda ticarət zəiflədi. Türklər Şərqi və Mərkəzi Anadoludan qərb bölgələrinə doğru köçmək məcburiyyətində qaldılar. Monqollar Anadolu Səlcuqilər Dövlətinin yıxılmasında önəmli rol oynadılar.
Elxanilər dövlətinin əraziləri Fars körfəzindənDərbəndə və Ceyhun çayından Misirə qədər uzanırdı. Ölkənin ən başlıca və mühüm məmləkəti Azərbaycan idi. Məhz burada dövlətin paytaxtları, əvvəlcə Marağa, daha sonra isə Təbriz yerləşirdi. Hülakü xanın vəfatından sonra ölkədə mərkəzi hakimiyyət bir qədər zəiflədi. Şimalda yerləşən Qızıl Orda (1226-1502) hökmdarları bundan istifadə etməyə cəhd göstərdilər. 1265, 1288, 1290-cı illər onlar dövlətin şimal əyalətlərinə yürüşlər etmişdilər. Bu yürüşlərdə ilk növbədə, Azərbaycan əhalisi, şəhər və kəndləri zərər çəkdi.
Elxanilər Suriya və Fələstini işğal etdikdən sonra Misirə doğru irəliləməyə başladılar. Ancaq Məmlüklər Əyn-i Cəlut döyüşündə Elxaniləri məğlubiyyətə uğradaraq Fələstin və Suriyadan çıxardılar (1260). Məmlük sultanı Baybars Elxaniləri ikinci dəfə Əlbistanda məğlub etdi (1277). Məmlüklər tərəfindən məruz qaldıqları məğlubiyyətlərdən başqa Elxanilər heç bir müharibəni uduzmayıblar.
Elxani Arqun xanın Fransa kralı IV Filipə göndərdiyi məktub, Fransa milli arxivi
Elxani Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan şərəfinə tikilmiş Olcaytu Xudabəndə türbəsi, SultaniyəSultan Mahmud Qazan xanın dövründə (1295-1304) Elxanilər dövləti yenidən gücləndi. Onun həyata keçirdiyi islahatlar mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə, kənd təsərrüfatı, ticarət və sənətkarlığın, şəhərlərin və şəhər hayatının dirçəldilməsinə yönəldilmişdir. Qazan xan özü islam dinini qəbul edərək Mahmud adını götürdü. Bu addım nəticəsində o yerli feodal və müsəlman ruhaniləri ilə münasibətləri möhkəmlədə bilmiş, onların dəstəyini qazanmışdır.
Onun varisi Olcaytu xan (1304-1316) ölkənin təsərrüfat və mədəni inkişafını davam etdirir. Lakin sonrakı Elxan Əbu Səidin dövründə (1316-1335) mərkəzi hakimiyyət zəifləyir, iri feodalların hakimiyyəti güclənməyə başlayır. Eyni zamanda ölkə Qızıl Orda xanlarının və Misir sultanlarının bir neçə hücumlarına məruz qalır. 1335-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbək, Azərbaycana hücum edir. Əbu Səid ona müqavimət (1312-1341) təşkil etməyə çalışır, lakin o döyüşdə həlak olur. Onun ölümü ilə Elxanilər dövləti tamamilə tənəzzülə uğrayır. Dövləti hələ Əbu Səidin dövründə güclənmiş Əmir Çobanın varisləri Çobanilər bir müddət idarə edirdilər. Lakin 1357-ci ildə Qızıl Orda xanı (1341-1357) Şirvanşah Kavusla (1345-1372) birləşərək Təbrizi ələ keçirir. Beləliklə, Elxanilər dövlətinin mövcudluğuna son qoyulur.
Ardıcılları
Elxanilər dövlətinin əvəzinə Cəlairilər sülaləsi (1336-1432) meydana gəlir. Dövlətin mərkəzi Azərbaycan, baş şəhəri isə Təbriz idi. İkinci Cəlairi sultanı Şeyx Üveysin (1356-1374) dövründə ölkənin təsərrüfat və mədəni həyatında dirçəliş müşahidə olunurdu, lakin artıq onun varisi Sultan Hüseynin (1374-1382) dövründən etibarən ölkədə iri feodalların özbaşınalığı artır və bu vaxtdan başlayaraq Cəlarilərin hakimiyyəti şərti əhəmiyyət kəsb edirdi.
100 il davam edən Elxani hakimiyyəti zəiflədi. 14-cü əsrin ortalarında Elxanilərin mülkü Qızıl Ordu xanları ilə Mərkəzi Asiyada yeni imperiyanın banisi Əmir Teymur arasında mübarizə meydanına çevrildi. Elxanilərin keçmiş mülkünün xarabalıqları üzərində qurulmuş Cəlairilər dövləti Əmir Teymurun hakimiyyəti altına keçdı.
13-cü əsrin ortalarında Elxanilər dövlətinin yaranması memarlıq sahəsində müəyyən canlanmaya səbəb oldu. Elxanilər sülaləsinin banisi Hülakü xanın (1256-1265) hakimiyyəti illərində Marağa rəsədxanası tikildi. Dövlətin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi ilə bağlı Təbriz şəhəri önəmli memarlıq – sənətkarlıq mərkəzinə çevrildi. Təbrizin ətrafında Arquniyyə, Qazaniyyə, Rəşidiyyə kimi şəhərciklər salındı. Qazan xanın vəziri Rəşidəddinin tikdirdiyi Rəşidiyyə xüsusilə məşhur idi. Akademiya şəhərciyi kimi tanınan Rəşidiyyədə 24 karvansara, 1500 dükan, 30 min yaşayış evi, mədrəsələr, 60 min kitab fondu olan 2 kitabxana, hamamlar, bağlar, dəyirmanlar, yun parça və kağız karxanaları, boyaqxana, zərbxana, 2 cümə məscidi və s. tikililər olmuşdur. Rəşidiyyənin əsas memarlıq özəyini Günbəd (Rəşidəddin türbəsi), Dər üş-Şəfa (Şəfa evi) xəstəxanası, Abadsaray bağ-saray kompleksi təşkil edirdi.
Bu çağın möhtəşəm tikililərindən Təbrizdəki Əlişah məscidi (14-cü yüzillik) və Sultaniyyədəki Olcaytu Xudabəndə türbəsi (1305-13) diqqəti cəlb edir. Hər iki abidəni Elxani hökmdarı Olcaytu Məhəmməd Xudabəndənin vəziri Tacəddin Əlişah Təbrizi tikdirmişdir (Əlişah həm də bu abidələrin memarı sayılır). Sonralar Ərk qalası adı ilə tanınan möhtəşəm Əlişah məscidi və əzəmətli Sultaniyyə türbəsi bir sıra abidələrin tikintisinə təsir göstərmişdir. Teymurun Səmərqənddə tikdirdiyi məscid və mədrəsələrin memarlıq quruluşu üçün Əlişah məscidi örnək olmuş, Olcaytu Xudabəndə türbəsinin tikilməsindən yüz il sonra italyan memarı Brunelleskinin Florensiyada ucaltdığı Santa-Mariya del Fyore kilsəsinin günbəzində Sultaniyyə türbəsinin konstruktiv üsullarından istifadə edilmişdir.
15-ci əsrlik Təbriz memarlıq məktəbinin ən gözəl abidələrindən biri Təbrizdəki Göy məsciddir (1465, memar Xacə Əli Gücəci, nəqqaş Nemətulla Bəvvab). "İslamın firuzəsi" adlandırılan Göy məscidin memarlıq quruluşu, monumental günbəzi, kvadrat biçimli böyük salonu, rumi və islimi ornamentli naxışları, kaşı və oyma bəzəkləri, nəstəliq, kufi, süls və rüqə xətləri ilə işlənmiş kitabələri 15-ci yüzillikdə Azərbaycan memarlıq-inşaat sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsini göstərir. 15-ci yüzilliyin sonu – 16-cı yüzilliyin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin yaranması və Təbrizin paytaxt elan edilməsi, eləcə də Şirvanın inzibati mərkəz kimi əhəmiyyətini itirməsi ilə bağlı Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatı ölkənin güneyində mərkəzləşdi. Bu dövrdə şəhərlərin böyüməsi ilə bağlı bədii ənənələr yeni inkişaf mərhələsinə çatdı. Azərbaycan memarlığında Təbrizin mövqeyi xüsusilə gücləndi. Tikintində memarlıqla təbii şəraitin üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi, abidələrin bitkin kompozisiyası və əzəmətli baştağ quruluşu, kəsmə kaşıdan zövqlə tərtib edilmiş kitaba və ornamentlərin tətbiqi memarlığın seçilən özəlliklərinə çevrildi. 15-16-cı yüzilliklərdə Azərbaycan memar və nəqqaşları başqa ölkələrdə də fəaliyyət göstərmiş, müxtəlif şəhərlərdə maraqlı sənətkarlıq örnəkləri yaratmışlar. Bursa, Qahirə, Bağdad, Dəmirqapı(Dərbənd), Herat, Səmərqənd və s. şəhərlərdəki bir sıra memarlıq abidələrində Azərbaycan memarların "imzaları" qalmışdır. Bursa şəhərindəki ünlü Yaşıl türbənin (1420-21) valehedici naxışlarla bəzədilmiş qapılarını Azərbaycan usta Əhməd Təbrizli hazırlanmışdır. Türbənin yaxınlığındakı Yaşıl caminin (1424) mehrabını Təbriz ustaları özlərinin hazırladıqları müxtəlif boyalı çinilərlə bəzəmişlər. Çaldıran vuruşmalarından (1514) sonra I Sultan Səlim tərəfindən İstanbula aparılmış Azərbaycan memar Əli Təbrizli (Əsir Əli, Əcəm Əli təxəllüsləri il də tanınmışdır) İstanbuldakı Topqapı sarayının baştağını və Sultan Səlim məscidini (1522) tikmişdir.
Dövlət quruluşu
Əsas cəhətləri
Hərbi-feodal, mütləqiyyət üsuli-idarəsindən ibarət olan Elxanilər dövlətinin təsisi və köçəri monqol-türk qəbilələrinin Azərbaycanda məskunlaşması ictimai-siyasi həyatın bir sıra sahələri ilə yanaşı, ölkənin dövlət quruluşuna, idarə sisteminə də təsir göstərirdi. Monqol imperiyası mükəmməl idarə sistemi, kargüzarlığı ilə seçilirdi. MonqollarAzərbaycana qərarlaşmış idarə sistemi ilə gəlmişdilər. Lakin onlar boş səhralara və yaxud zəif inkişaf etmiş ölkəyə deyil, ictimai-iqtisadi, mənəvi və mədəni cəhətdən xeyli inkişaf etmiş bir diyara gəlmiş, dünya miqyaslı yüksək mədəniyyətə malik olan xalqlarla qarşılaşmışdılar.
Elxanilərə (ümumiyyətlə, monqollara) məxsus olan dövlət quruluşu və idarə sistemi Azərbaycanda qərarlaşmış yerli dövlət quruluşu və idarə sistemi ilə çulğaşmışdı. Ölkədə iki ənənəvi idarə sisteminin - yerli əhaliyə və köçəri monqollara məxsus olan sistemlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində tədricən vahid, təkmilləşmiş, inkişaf etmiş idarə sistemi meydana gəlmişdi. Monqollar hərbi sahədə öz üstünlüklərini qoruyub saxlamışdılar, lakin mülki idarədə və maliyyə sistemində yerlilərə məxsus cəhətlər üstünlüyə malik idi. Monqollar özləri ilə bir sıra hərbi, mülki və s. anlayışlar da gətirmişdilər ki, onların bəzisi (bukavul, bəxşi, yurdçi, bəlarquçi və s.) vətəndaşlıq hüququ qazanmış, həmin dövrün yeni idarə sistemində işlənmişdir.
Ali orqan
Elxanilər dövlətində ölkənin ali orqanı qurultay hesab olunurdu. Qurultaylar öz vəzifələrinə görə 2 yerə bölünürdü:Böyük qurultay və ümumiyyətlə qurultay (iclas). Böyük qurultaylarda mühüm dövlət əhəmiyyəti kəsb edən məsələlər müzakirə olunurdu: elxanlar seçilir, vilayət hakimləri və mühüm dövlət məmurları təyin olunur, hərbi, təsərrüfat planları, müharibə, sülh və dini məsələlər müzakirə olunur, dövlət fərmanları təsdiq edilir, əyanlara mükafatlar və ya cəzalar verilirdi. Böyük qurultaylar ildə bir dəfə çağırılırdı. Onlar 3 gündən 1 ay müddətinədək uzana bilirdi. Belə məclislərdə bəzən iki min nümayəndə iştirak edirdi. Qurultayın işində iştirak etmək məcburi idi. Müzakirə olunan məsələlər qurultay nümayəndələrinin əksər çoxluğunun iştirakı şəraitində, səs üstünlüyü ilə həll olunurdu. Adi qurultaylarda - iclaslarda nisbətən az əhəmiyyətli cari məsələlərə baxılırdı.
Dövlətin başçısı elxan (və ya sultan) himayəsində olan ərazinin,əhalinin mütləq hakimi idi və onun səlahiyyəti məhdudlaşdırılmırdı. Elxanilər taxt-tacına sahiblik irsi idi. Adətən, atanı oğlu əvəz edirdi. Belə hallarda Hülakülər sülaləsinin bütün üzvləri öz razılığını bildirməli, həmin məsələ qurultayda həll olunmalı, yeni hökmdar tacqoyma mərasimini keçməli və Ali monqol xaqanlığı tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Əslində isə Elxanilər səltənətinə sahib olmaq üçün aşağıdakı üç yoldan istifadə edilirdi:1) yeni elxanqurultayda seçilirdi; 2) yeni elxan öz sələfinin vəsiyyətinə görə təyin olunurdu; 3) yeni elxan zorla hakimiyyətə yiyələnirdi.
Elxanilər dövlətinin adi idarə sistemində ikinci yeri naib əs-səltənət (səltənət naibi) tuturdu. Naib əs-səltənət elxanın mərkəzdə olmadığı məqamlarda dövlətin idarəsi ilə məşğul olur, qalan vaxtlarda isə ölkənin vəziyyəti, mühüm xəbərləri barədə elxana məlumat verir, onu gerçək şəraitlə tanış edirdi.
Dövlətin idarə sistemində üçüncü yeri ölkənin baş əmiri-əmir ül-üməra tuturdu. Hərbi və inzibati bölgü bir-birinə uyğunlaşdırılmışdı: inzibati baxımdan vilayət hesab olunan ərazi hərbi baxımdan ölkə adlanırdı. Mərkəzi dövlət aparatında hərbi-inzibati idarələri birləşdirən orqan əmarət (əmirlik) adlanırdı və bu orqan baş əmir tərəfindən idarə olunurdu. Baş əmir dövlətin dörd əsas əmirləri sırasından seçilir və elxan tərəfindən təsdiq olunurdu. Əmarətə ölkə əmirliyi, tümən əmirliyi, minlik və yüzlük əmirlikləri, yarğu (məhkəmə) əmirliyi, eləcə də ali hərbi vəzifələr-inaq, bukavul, tavaçi, yasavul, bəlarquçi, bəxşi və s. daxil idi. İnaqlar hərbi məsləhətçilər idi. Bukavullar divandan ayrılmış ixracatı və yürüşlərdə əldə edilmiş qəniməti hərbi hissələr arasında bölür, ordu hissələrinin təminatı ilə məşğul olurdular. Tavaçilər ümumi səfərbərliklə məşğul olurdular. Yasavullar qoşun hissələrini döyüş meydanlarına aparıb onları döyüşə hazır vəziyyətdə saxlamalı idi. Düşərgədə, yaylaq və qışlaqlarda hökmdarın və hərbi hissələrin yerləşdiyi məskənlər-yurdlar yurdçilər tərəfindən salınırdı. Bəlarquçi qoşun hissələri çəkildikdən sonra öz dəstəsi ilə döyüş meydanlarında, yurdlarda qalıb itkin düşmüş, azmış adamları, mal-qaranı və əşyaları toplayıb sahiblərinə çatdırmalı idi. Hərbi kargüzarlıq bəxşilər tərəfindən aparılırdı.
Elxanilərin qoşun təşkilatında aşağıdakı bölgü mövcud idi. Bütün ordu tümənlərə (onminliklərə) ayrılırdı. Tümənlərə onminbaşılar başçılıq edirdilər. Tümənlər minliklərə, minliklər yüzlüklərə, yüzlüklər isə onluqlara bölünürdü. Minliklərə minbaşılar, yüzlüklərə yüzbaşılar, onluqlara onbaşılar başçılıq edirdilər. Ordu nəfərlərinin adları bir-bir kitabda qeydə alınırdı. Azərbaycanda mülki idarə divan sistemi üzrə aparılırdı. Mərkəzi dövlət aparatında 20-dən artıq divan mövcud idi. Həmin bölgələrdə mühasibat işləri 7 dəftər əsasında həyata keçirilirdi.
Mərkəzi divanlar vəzirlər tərəfindən idarə olunurdu. Vəzirlər ölkənin ümumi iqtisadi vəziyyətini nizamlamalı, tənəzzül və inkişafın səbəblərini müəyyənləşdirməli, maliyyə məsələlərini həll etməli və ilk növbədə, səltənətin, şahzadələrin, onların ailə üzvlərinin təchizatını təmin etməli idilər. Vəzirlərin xüsusi köməkçiləri-müavinləri (naibi-vəzirət) vardı.
İxtisaslı divanlar təsərrüfatın müxtəlif sahələrini idarə edirdilər, ölkənin baş mustovfisi tərəfindən idarə olunan istifa divanı dövlət gəlirlərinin müəyyənləşdirilməsi, toplanması və xərclənməsi üzrə ümumi mühasibat aparırdı. Uluq bitikçi ölkənin əmlak rəisi sayılırdı, dövlət sərvətlərinin cəmlənməsi və xərclənməsinə cavabdeh idi. Münşi əl-məmalik dövlət sənədlərinin tərtibi ilə məşğul olur və xarici dövlətlərlə əlaqələri tənzimləyirdi. Dövlət xəzinələri üç nəfər tərəfindən idarə olunurdu: nazir dövlət xəzinəsinin məsrəflərinə, müşrif xəzinənin gəlirlərinin toplanmasıma cavabdeh idi. Xazen (xəzinədar) isə xəzinənin varidatını mühafizə edirdi. İsfəhsalar dövlətin təhlükəsizliyini təmin etməli, şəhərləri qorumalı, asayişə, dövlət qanunlarının düzgün icrasına nəzarət etməli idi. Dövlət arbitrajları (həkəm əl-məlalik) məhkəmə proseslərinə nəzarət edir, mübahisələrin qanun çərçivəsində həll olunmasına çalışırdı. Bayrat divanı istifadəsiz qalmış torpaqların qeydə alınması və istifadə olunması, imarət divanı tikinti işləri, məsas divanı sənətkarlıq işləri ilə məşğul olurdu. Dövlət sikkəxanalarının işi üçün xüsusi rəis məsuliyyət daşıyırdı. Ticarət işləri məlik ət-tüccarın ixtiyarında idi. Ölkədə rabitə işləri yam sistemi üzrə aparılırdı. Əsas yollarda hər 3 fərsəxdən bir (təxminənş 20 kilometr) dayanacaqlar (yamlar) təşkil olunmuşdu. Rabitə işləri bir yandan digərinə ötürülmə vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Məhkəmə sistemi
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda Yarğu və ġəriət məhkəmələri fəaliyyət göstərirdi. Əslində onlar dövlətin vahid məhkəmə sisteminin müxtəlif qolları idi. Hər iki məhkəmənin sədrləri elxan tərəfindən təyin olunurdu. Yarğu məhkəmələri Çingiz xanın " Yasa"sının tələblərinə əsasən mühakimə aparır və monqol-türk qəbilələrinə məxsus şəxslər arasında baş vermiş mübahisələri həll edirdi. Monqollarla yerli əhali arasındakı mübahisələrə də Yarğu məhkəmələrində baxılırdı. Yarğu məhkəmələrində elxan müstəsna səlahiyyətə malik idi və hər bir məsələni öz iradəsinə uyğun surətdə müstəqil həll edə bilərdi. Mühüm dövlət əhəmiyyəti kəsb edən məsələlərə qurultayda baxılırdı və belə hallarda elxan baş hakim mövqeyində dururdu. Hərbi bölmələrdə mühakimə işlərinə baş əmir, tümən əmiri və yarquçilər baxırdılar. Məhkəmələrdə isfəhsalar və başqa məmurlar iştirak edirdilər. Məhkəmələrin qərarları yuxarı məqamlar, mühüm hallarda isə elxanın özü tərəfindən təsdiq olunmalı idi.
Yerli əhaliyə aid olan mübahisələrə şəriət qanunlarına əsaslanan qəza məhkəmələrində baxılırdı. Məhkəmə prosesi beş mərhələdən keçirdi: məhkəməyə müraciət, müqəssirin məhkəməyə cəlb olunması, tərəflər üçün vəkillərin müəyyənləşdirilməsi, istintaq və üzləşdirmə, məhkəmə hökmünün çıxarılması. Şəriət məhkəmələrində kargüzarlıq işləri dar ül-qəza adlanan orqanda aparılırdı. Katibin başçılıq etdiyi bu orqanda əmin (nəzarətçi), müvərrix (salnaməçi mühafizəçi), müdir (müstəntiq), vəkil və b. məmurlar çalışırdılar. Şəriət məhkəmələri müzalim divanında, ədliyyə idarələrində (dar ül-ədl), mədrəsələrdə və bu məqsədlə tikilmiş xüsusi binalarda keçirilirdi. Məscidlərdə məhkəmələr keçirmək qadağan idi. Dini məhkəmələr öz fəaliyyətlərində müstəqil olub, yalnız baş qazıya və elxanın özünə tabe idi. Yarğu əmirlərinin şəriət məhkəmələrinin işinə qarışması qanunla qadağan olunmuşdu.
Mənbə
Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989
Piriyev V.Z. Azərbaycan Elxanilər dövlətinin tənəzzülü dövründə (1316-1360-cı illər). Bakı, 1978.
Piriyev V. Z. Elxanilər və Cəlairilər dövründə Azərbaycanda məhkəmə sistemi və mühakimə qaydaları. Azərbaycan EA Xəbərləri, TFH seriyası, 1986, №1
(I məqalə), 1986, №2 (II məqalə).
Али-заде А.А. Земельная политика Ильханов в Азербайджане (XIIIXIV вв.). Труды Ин-та истории им. Бакиханова, т. I., Баку, 1947
Али-заде А. А. Монгольские завоеватели в Азербайджане и сопредельных странах в XIII-XIV веках. Вопросы истории, 1952, № 8.
Hökmdarlar
Əsas idarə edici sülalə Elxanilər sülaləsi olsa da, taxta bəzən Hülakü xanın nəslindən olmayan şəxslər də çıxmışdır:
Елханиләр дөвләти // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. IV ҹилд: Елдәҝәз—Итабира. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1980. С. 53.
"Arxivlənmiş surət". 2013-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-06-24.
Grigor of Akanc The history of the nation of archers, (tr. R.P.Blake) 303
George Finlay The history of Greece from its conquest by the Crusaders to its conquest by the Ottomans, p.384
H. H. Howorth History of the Mongols, vol.IV, p.138
Ədəbiyyat
M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
Shahin Mustafayev. Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan (14th–15th Centuries) // Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies (A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday). — Presa Universitară Clujeană, 2013.
Mustafayev, S. (2018). Outlines of the Mongolian supremacy in Azerbaijan and the South Caucasus. Khazar Journal Of Humanities and Social Sciences, Special Issue. https://doi.org/10.5782/.kjhss.2018.145.168
Elxaniler dovleti ve ya Hulakuler dovleti 1258 ci ilde Cingiz xanin nevesi Hulaku xan 1258 1265 terefinden yaradilmis dovlet Koceri imperiya Monqol imperiyasinin bolmesiElxaniler dovletiHүlegijn ulsBayraq GerbElxaniler dovletinin erazisi 1256 1335Paytaxt Maraga Tebriz SultaniyeResmi dilleri Monqol dili hakim sulale senedler fars dili linqva franka resmi idare senedler turk dilleri Azerbaycan dili edebiyyat ve din ereb diliDovlet dini Samanizm nestorianliq Tibet buddizmi 1256 1295 Islam Sie 1295 1335 Erazisi 3 750 000 km 1310 cu ilIdareetme formasi MonarxiyaSulale CingizlilerXan 1256 1265 Hulaku xan 1265 1282 Abaqa xan 1282 1284 Ehmed Tekudar xanSelefi ve xelefiMonqol imperiyasi Abbasiler Ismaililer Rum sultanligi Gurcustan kralligi Kirman Qaraxitaylar dovleti Eyyubiler Celairiler sulalesi Cobaniler sulalesi Muzefferiler dovleti Serbedariler Eretna beyliyi Osmanli Imperiyasi Memluk dovleti Vikianbarda elaqeli mediafayllarTitulEsas meqaleler Elxan ve Xan Onun hakimleri Elxan adlandirildigina gore bu dovlete hemcinin Elxaniler dovleti de deyilir Elxan adi tabe olan xanliq menasini verir TarixiCanisinler dovru Imperatorlugun qurucusu Cingiz xanin nevesi Hulaku xan Fezlullah Resideddin 1231 ci ilde monqollar Cormoqun noyonunun basciligi ile Azerbaycana yurus teskil etdiler Onun ordusu Celaleddin Mengburnini meglub ederek torpaqlarini ele kecirdi Azerbaycan ve Iran 1256 ci iledek Boyuk Monqol imperatorlugunun canisini terefinden idare edildi Canisinler Cormoqun noyon 1231 1241 Baycu noyon 1241 1255 Elxanlar dovru 1255 ci ilde Mongke xaqan terefinden qerbe gonderilen Hulaku xan Baycunu evez etdi 1258 ci ilde Bagdadi alaraq Abbasiler dovletine son qoydu Anadolu Selcuqiler Dovletini ozune tabe etdi Monqollar Anadolunun elm medeniyyet ve ticaret merkezleri olan seherleri dagitdilar ve yagmaladilar Bu dovrde Anadoluda ticaret zeifledi Turkler Serqi ve Merkezi Anadoludan qerb bolgelerine dogru kocmek mecburiyyetinde qaldilar Monqollar Anadolu Selcuqiler Dovletinin yixilmasinda onemli rol oynadilar Sultan Mehemmed Xudabende Olcaytu xanin Fransa krali IV Filipe gonderdiyi mektub Fransa milli arxivi Elxaniler dovletinin erazileri Fars korfezinden Derbende ve Ceyhun cayindan Misire qeder uzanirdi Olkenin en baslica ve muhum memleketi Azerbaycan idi Mehz burada dovletin paytaxtlari evvelce Maraga daha sonra ise Tebriz yerlesirdi Hulaku xanin vefatindan sonra olkede merkezi hakimiyyet bir qeder zeifledi Simalda yerlesen Qizil Orda 1226 1502 hokmdarlari bundan istifade etmeye cehd gosterdiler 1265 1288 1290 ci iller onlar dovletin simal eyaletlerine yurusler etmisdiler Bu yuruslerde ilk novbede Azerbaycan ehalisi seher ve kendleri zerer cekdi Elxaniler Suriya ve Felestini isgal etdikden sonra Misire dogru irelilemeye basladilar Ancaq Memlukler Eyn i Celut doyusunde Elxanileri meglubiyyete ugradaraq Felestin ve Suriyadan cixardilar 1260 Memluk sultani Baybars Elxanileri ikinci defe Elbistanda meglub etdi 1277 Memlukler terefinden meruz qaldiqlari meglubiyyetlerden basqa Elxaniler hec bir muharibeni uduzmayiblar Elxani Arqun xanin Fransa krali IV Filipe gonderdiyi mektub Fransa milli arxiviQazan xan dovru Esas meqale Qazan xan Elxani Elxani Sultan Mehemmed Xudabende Olcaytu xan serefine tikilmis Olcaytu Xudabende turbesi SultaniyeSultan Mahmud Qazan xanin dovrunde 1295 1304 Elxaniler dovleti yeniden guclendi Onun heyata kecirdiyi islahatlar merkezi hakimiyyetin guclenmesine kend teserrufati ticaret ve senetkarligin seherlerin ve seher hayatinin dirceldilmesine yoneldilmisdir Qazan xan ozu islam dinini qebul ederek Mahmud adini goturdu Bu addim neticesinde o yerli feodal ve muselman ruhanileri ile munasibetleri mohkemlede bilmis onlarin desteyini qazanmisdir Onun varisi Olcaytu xan 1304 1316 olkenin teserrufat ve medeni inkisafini davam etdirir Lakin sonraki Elxan Ebu Seidin dovrunde 1316 1335 merkezi hakimiyyet zeifleyir iri feodallarin hakimiyyeti guclenmeye baslayir Eyni zamanda olke Qizil Orda xanlarinin ve Misir sultanlarinin bir nece hucumlarina meruz qalir 1335 ci ilde Qizil Orda xani Ozbek Azerbaycana hucum edir Ebu Seid ona muqavimet 1312 1341 teskil etmeye calisir lakin o doyusde helak olur Onun olumu ile Elxaniler dovleti tamamile tenezzule ugrayir Dovleti hele Ebu Seidin dovrunde guclenmis Emir Cobanin varisleri Cobaniler bir muddet idare edirdiler Lakin 1357 ci ilde Qizil Orda xani 1341 1357 Sirvansah Kavusla 1345 1372 birleserek Tebrizi ele kecirir Belelikle Elxaniler dovletinin movcudluguna son qoyulur Ardicillari Elxaniler dovletinin evezine Celairiler sulalesi 1336 1432 meydana gelir Dovletin merkezi Azerbaycan bas seheri ise Tebriz idi Ikinci Celairi sultani Seyx Uveysin 1356 1374 dovrunde olkenin teserrufat ve medeni heyatinda dircelis musahide olunurdu lakin artiq onun varisi Sultan Huseynin 1374 1382 dovrunden etibaren olkede iri feodallarin ozbasinaligi artir ve bu vaxtdan baslayaraq Celarilerin hakimiyyeti serti ehemiyyet kesb edirdi 100 il davam eden Elxani hakimiyyeti zeifledi 14 cu esrin ortalarinda Elxanilerin mulku Qizil Ordu xanlari ile Merkezi Asiyada yeni imperiyanin banisi Emir Teymur arasinda mubarize meydanina cevrildi Elxanilerin kecmis mulkunun xarabaliqlari uzerinde qurulmus Celairiler dovleti Emir Teymurun hakimiyyeti altina kecdi MedeniyyetBanisi gorkemli azerbaycanli alim Nesireddin Tusi olan Maraga resedxanasi 1259 cu ilde Hulaku xan dovrunde yaradilmisdir 13 cu esrin ortalarinda Elxaniler dovletinin yaranmasi memarliq sahesinde mueyyen canlanmaya sebeb oldu Elxaniler sulalesinin banisi Hulaku xanin 1256 1265 hakimiyyeti illerinde Maraga resedxanasi tikildi Dovletin paytaxtinin Tebrize kocurulmesi ile bagli Tebriz seheri onemli memarliq senetkarliq merkezine cevrildi Tebrizin etrafinda Arquniyye Qazaniyye Residiyye kimi sehercikler salindi Qazan xanin veziri Resideddinin tikdirdiyi Residiyye xususile meshur idi Akademiya seherciyi kimi taninan Residiyyede 24 karvansara 1500 dukan 30 min yasayis evi medreseler 60 min kitab fondu olan 2 kitabxana hamamlar baglar deyirmanlar yun parca ve kagiz karxanalari boyaqxana zerbxana 2 cume mescidi ve s tikililer olmusdur Residiyyenin esas memarliq ozeyini Gunbed Resideddin turbesi Der us Sefa Sefa evi xestexanasi Abadsaray bag saray kompleksi teskil edirdi Bu cagin mohtesem tikililerinden Tebrizdeki Elisah mescidi 14 cu yuzillik ve Sultaniyyedeki Olcaytu Xudabende turbesi 1305 13 diqqeti celb edir Her iki abideni Elxani hokmdari Olcaytu Mehemmed Xudabendenin veziri Taceddin Elisah Tebrizi tikdirmisdir Elisah hem de bu abidelerin memari sayilir Sonralar Erk qalasi adi ile taninan mohtesem Elisah mescidi ve ezemetli Sultaniyye turbesi bir sira abidelerin tikintisine tesir gostermisdir Teymurun Semerqendde tikdirdiyi mescid ve medreselerin memarliq qurulusu ucun Elisah mescidi ornek olmus Olcaytu Xudabende turbesinin tikilmesinden yuz il sonra italyan memari Brunelleskinin Florensiyada ucaltdigi Santa Mariya del Fyore kilsesinin gunbezinde Sultaniyye turbesinin konstruktiv usullarindan istifade edilmisdir 15 ci esrlik Tebriz memarliq mektebinin en gozel abidelerinden biri Tebrizdeki Goy mesciddir 1465 memar Xace Eli Guceci neqqas Nemetulla Bevvab Islamin firuzesi adlandirilan Goy mescidin memarliq qurulusu monumental gunbezi kvadrat bicimli boyuk salonu rumi ve islimi ornamentli naxislari kasi ve oyma bezekleri nesteliq kufi suls ve ruqe xetleri ile islenmis kitabeleri 15 ci yuzillikde Azerbaycan memarliq insaat senetinin yuksek inkisaf seviyyesini gosterir 15 ci yuzilliyin sonu 16 ci yuzilliyin evvellerinde Sefeviler dovletinin yaranmasi ve Tebrizin paytaxt elan edilmesi elece de Sirvanin inzibati merkez kimi ehemiyyetini itirmesi ile bagli Azerbaycanin siyasi ve iqtisadi heyati olkenin guneyinde merkezlesdi Bu dovrde seherlerin boyumesi ile bagli bedii eneneler yeni inkisaf merhelesine catdi Azerbaycan memarliginda Tebrizin movqeyi xususile guclendi Tikintinde memarliqla tebii seraitin uzvi sekilde elaqelendirilmesi abidelerin bitkin kompozisiyasi ve ezemetli bastag qurulusu kesme kasidan zovqle tertib edilmis kitaba ve ornamentlerin tetbiqi memarligin secilen ozelliklerine cevrildi 15 16 ci yuzilliklerde Azerbaycan memar ve neqqaslari basqa olkelerde de fealiyyet gostermis muxtelif seherlerde maraqli senetkarliq ornekleri yaratmislar Bursa Qahire Bagdad Demirqapi Derbend Herat Semerqend ve s seherlerdeki bir sira memarliq abidelerinde Azerbaycan memarlarin imzalari qalmisdir Bursa seherindeki unlu Yasil turbenin 1420 21 valehedici naxislarla bezedilmis qapilarini Azerbaycan usta Ehmed Tebrizli hazirlanmisdir Turbenin yaxinligindaki Yasil caminin 1424 mehrabini Tebriz ustalari ozlerinin hazirladiqlari muxtelif boyali cinilerle bezemisler Caldiran vurusmalarindan 1514 sonra I Sultan Selim terefinden Istanbula aparilmis Azerbaycan memar Eli Tebrizli Esir Eli Ecem Eli texellusleri il de taninmisdir Istanbuldaki Topqapi sarayinin bastagini ve Sultan Selim mescidini 1522 tikmisdir Dovlet qurulusuEsas cehetleri Herbi feodal mutleqiyyet usuli idaresinden ibaret olan Elxaniler dovletinin tesisi ve koceri monqol turk qebilelerinin Azerbaycanda meskunlasmasi ictimai siyasi heyatin bir sira saheleri ile yanasi olkenin dovlet qurulusuna idare sistemine de tesir gosterirdi Monqol imperiyasi mukemmel idare sistemi karguzarligi ile secilirdi Monqollar Azerbaycana qerarlasmis idare sistemi ile gelmisdiler Lakin onlar bos sehralara ve yaxud zeif inkisaf etmis olkeye deyil ictimai iqtisadi menevi ve medeni cehetden xeyli inkisaf etmis bir diyara gelmis dunya miqyasli yuksek medeniyyete malik olan xalqlarla qarsilasmisdilar Elxanilere umumiyyetle monqollara mexsus olan dovlet qurulusu ve idare sistemi Azerbaycanda qerarlasmis yerli dovlet qurulusu ve idare sistemi ile culgasmisdi Olkede iki enenevi idare sisteminin yerli ehaliye ve koceri monqollara mexsus olan sistemlerin qarsiliqli tesiri neticesinde tedricen vahid tekmillesmis inkisaf etmis idare sistemi meydana gelmisdi Monqollar herbi sahede oz ustunluklerini qoruyub saxlamisdilar lakin mulki idarede ve maliyye sisteminde yerlilere mexsus cehetler ustunluye malik idi Monqollar ozleri ile bir sira herbi mulki ve s anlayislar da getirmisdiler ki onlarin bezisi bukavul bexsi yurdci belarquci ve s vetendasliq huququ qazanmis hemin dovrun yeni idare sisteminde islenmisdir Ali orqan Elxaniler dovletinde olkenin ali orqani qurultay hesab olunurdu Qurultaylar oz vezifelerine gore 2 yere bolunurdu Boyuk qurultay ve umumiyyetle qurultay iclas Boyuk qurultaylarda muhum dovlet ehemiyyeti kesb eden meseleler muzakire olunurdu elxanlar secilir vilayet hakimleri ve muhum dovlet memurlari teyin olunur herbi teserrufat planlari muharibe sulh ve dini meseleler muzakire olunur dovlet fermanlari tesdiq edilir eyanlara mukafatlar ve ya cezalar verilirdi Boyuk qurultaylar ilde bir defe cagirilirdi Onlar 3 gunden 1 ay muddetinedek uzana bilirdi Bele meclislerde bezen iki min numayende istirak edirdi Qurultayin isinde istirak etmek mecburi idi Muzakire olunan meseleler qurultay numayendelerinin ekser coxlugunun istiraki seraitinde ses ustunluyu ile hell olunurdu Adi qurultaylarda iclaslarda nisbeten az ehemiyyetli cari meselelere baxilirdi Idareetme sistemi 1345 ci ilde Ebu Seidin olumunden on il sonra Orta Serq Celayiriler Cobaniler Muzefferiler Serbedarlar ve boyuk gucler olaraq Elxanlilarin yerini tutdular Dovletin bascisi elxan ve ya sultan himayesinde olan erazinin ehalinin mutleq hakimi idi ve onun selahiyyeti mehdudlasdirilmirdi Elxaniler taxt tacina sahiblik irsi idi Adeten atani oglu evez edirdi Bele hallarda Hulakuler sulalesinin butun uzvleri oz raziligini bildirmeli hemin mesele qurultayda hell olunmali yeni hokmdar tacqoyma merasimini kecmeli ve Ali monqol xaqanligi terefinden tesdiq olunmali idi Eslinde ise Elxaniler seltenetine sahib olmaq ucun asagidaki uc yoldan istifade edilirdi 1 yeni elxan qurultayda secilirdi 2 yeni elxan oz selefinin vesiyyetine gore teyin olunurdu 3 yeni elxan zorla hakimiyyete yiyelenirdi Elxaniler dovletinin adi idare sisteminde ikinci yeri naib es seltenet seltenet naibi tuturdu Naib es seltenet elxanin merkezde olmadigi meqamlarda dovletin idaresi ile mesgul olur qalan vaxtlarda ise olkenin veziyyeti muhum xeberleri barede elxana melumat verir onu gercek seraitle tanis edirdi Dovletin idare sisteminde ucuncu yeri olkenin bas emiri emir ul umera tuturdu Herbi ve inzibati bolgu bir birine uygunlasdirilmisdi inzibati baximdan vilayet hesab olunan erazi herbi baximdan olke adlanirdi Merkezi dovlet aparatinda herbi inzibati idareleri birlesdiren orqan emaret emirlik adlanirdi ve bu orqan bas emir terefinden idare olunurdu Bas emir dovletin dord esas emirleri sirasindan secilir ve elxan terefinden tesdiq olunurdu Emarete olke emirliyi tumen emirliyi minlik ve yuzluk emirlikleri yargu mehkeme emirliyi elece de ali herbi vezifeler inaq bukavul tavaci yasavul belarquci bexsi ve s daxil idi Inaqlar herbi meslehetciler idi Bukavullar divandan ayrilmis ixracati ve yuruslerde elde edilmis qenimeti herbi hisseler arasinda bolur ordu hisselerinin teminati ile mesgul olurdular Tavaciler umumi seferberlikle mesgul olurdular Yasavullar qosun hisselerini doyus meydanlarina aparib onlari doyuse hazir veziyyetde saxlamali idi Dusergede yaylaq ve qislaqlarda hokmdarin ve herbi hisselerin yerlesdiyi meskenler yurdlar yurdciler terefinden salinirdi Belarquci qosun hisseleri cekildikden sonra oz destesi ile doyus meydanlarinda yurdlarda qalib itkin dusmus azmis adamlari mal qarani ve esyalari toplayib sahiblerine catdirmali idi Herbi karguzarliq bexsiler terefinden aparilirdi Elxanilerin qosun teskilatinda asagidaki bolgu movcud idi Butun ordu tumenlere onminliklere ayrilirdi Tumenlere onminbasilar basciliq edirdiler Tumenler minliklere minlikler yuzluklere yuzlukler ise onluqlara bolunurdu Minliklere minbasilar yuzluklere yuzbasilar onluqlara onbasilar basciliq edirdiler Ordu neferlerinin adlari bir bir kitabda qeyde alinirdi Azerbaycanda mulki idare divan sistemi uzre aparilirdi Merkezi dovlet aparatinda 20 den artiq divan movcud idi Hemin bolgelerde muhasibat isleri 7 defter esasinda heyata kecirilirdi Merkezi divanlar vezirler terefinden idare olunurdu Vezirler olkenin umumi iqtisadi veziyyetini nizamlamali tenezzul ve inkisafin sebeblerini mueyyenlesdirmeli maliyye meselelerini hell etmeli ve ilk novbede seltenetin sahzadelerin onlarin aile uzvlerinin techizatini temin etmeli idiler Vezirlerin xususi komekcileri muavinleri naibi veziret vardi Ixtisasli divanlar teserrufatin muxtelif sahelerini idare edirdiler olkenin bas mustovfisi terefinden idare olunan istifa divani dovlet gelirlerinin mueyyenlesdirilmesi toplanmasi ve xerclenmesi uzre umumi muhasibat aparirdi Uluq bitikci olkenin emlak reisi sayilirdi dovlet servetlerinin cemlenmesi ve xerclenmesine cavabdeh idi Munsi el memalik dovlet senedlerinin tertibi ile mesgul olur ve xarici dovletlerle elaqeleri tenzimleyirdi Dovlet xezineleri uc nefer terefinden idare olunurdu nazir dovlet xezinesinin mesreflerine musrif xezinenin gelirlerinin toplanmasima cavabdeh idi Xazen xezinedar ise xezinenin varidatini muhafize edirdi Isfehsalar dovletin tehlukesizliyini temin etmeli seherleri qorumali asayise dovlet qanunlarinin duzgun icrasina nezaret etmeli idi Dovlet arbitrajlari hekem el melalik mehkeme proseslerine nezaret edir mubahiselerin qanun cercivesinde hell olunmasina calisirdi Bayrat divani istifadesiz qalmis torpaqlarin qeyde alinmasi ve istifade olunmasi imaret divani tikinti isleri mesas divani senetkarliq isleri ile mesgul olurdu Dovlet sikkexanalarinin isi ucun xususi reis mesuliyyet dasiyirdi Ticaret isleri melik et tuccarin ixtiyarinda idi Olkede rabite isleri yam sistemi uzre aparilirdi Esas yollarda her 3 fersexden bir texminens 20 kilometr dayanacaqlar yamlar teskil olunmusdu Rabite isleri bir yandan digerine oturulme vasitesile heyata kecirilirdi Mehkeme sistemi XIII XIV esrlerde Azerbaycanda Yargu ve ġeriet mehkemeleri fealiyyet gosterirdi Eslinde onlar dovletin vahid mehkeme sisteminin muxtelif qollari idi Her iki mehkemenin sedrleri elxan terefinden teyin olunurdu Yargu mehkemeleri Cingiz xanin Yasa sinin teleblerine esasen muhakime aparir ve monqol turk qebilelerine mexsus sexsler arasinda bas vermis mubahiseleri hell edirdi Monqollarla yerli ehali arasindaki mubahiselere de Yargu mehkemelerinde baxilirdi Yargu mehkemelerinde elxan mustesna selahiyyete malik idi ve her bir meseleni oz iradesine uygun suretde musteqil hell ede bilerdi Muhum dovlet ehemiyyeti kesb eden meselelere qurultayda baxilirdi ve bele hallarda elxan bas hakim movqeyinde dururdu Herbi bolmelerde muhakime islerine bas emir tumen emiri ve yarquciler baxirdilar Mehkemelerde isfehsalar ve basqa memurlar istirak edirdiler Mehkemelerin qerarlari yuxari meqamlar muhum hallarda ise elxanin ozu terefinden tesdiq olunmali idi Yerli ehaliye aid olan mubahiselere seriet qanunlarina esaslanan qeza mehkemelerinde baxilirdi Mehkeme prosesi bes merheleden kecirdi mehkemeye muraciet muqessirin mehkemeye celb olunmasi terefler ucun vekillerin mueyyenlesdirilmesi istintaq ve uzlesdirme mehkeme hokmunun cixarilmasi Seriet mehkemelerinde karguzarliq isleri dar ul qeza adlanan orqanda aparilirdi Katibin basciliq etdiyi bu orqanda emin nezaretci muverrix salnameci muhafizeci mudir mustentiq vekil ve b memurlar calisirdilar Seriet mehkemeleri muzalim divaninda edliyye idarelerinde dar ul edl medreselerde ve bu meqsedle tikilmis xususi binalarda kecirilirdi Mescidlerde mehkemeler kecirmek qadagan idi Dini mehkemeler oz fealiyyetlerinde musteqil olub yalniz bas qaziya ve elxanin ozune tabe idi Yargu emirlerinin seriet mehkemelerinin isine qarismasi qanunla qadagan olunmusdu MenbeAzerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki 1989 Piriyev V Z Azerbaycan Elxaniler dovletinin tenezzulu dovrunde 1316 1360 ci iller Baki 1978 Piriyev V Z Elxaniler ve Celairiler dovrunde Azerbaycanda mehkeme sistemi ve muhakime qaydalari Azerbaycan EA Xeberleri TFH seriyasi 1986 1 I meqale 1986 2 II meqale Ali zade A A Zemelnaya politika Ilhanov v Azerbajdzhane XIIIXIV vv Trudy In ta istorii im Bakihanova t I Baku 1947 Ali zade A A Mongolskie zavoevateli v Azerbajdzhane i sopredelnyh stranah v XIII XIV vekah Voprosy istorii 1952 8 HokmdarlarEsas idare edici sulale Elxaniler sulalesi olsa da taxta bezen Hulaku xanin neslinden olmayan sexsler de cixmisdir Hulaku xan 1261 1265 Abaqa xan 1265 1282 Ehmed Tekudar xan 1282 1284 Arqun xan 1284 1291 Keyxatu xan 1291 1295 Baydu xan 1295 Qazan xan 1295 1304 Mehemmed Olcaytu 1304 1316 Ebu Seid Bahadur xan 1316 1335 Arpa xan 1335 1336 Musa xan 1336 Celairilerin elxanlari Mehemmed xan 1336 1338 Cahan Teymur 1339 1340 Cobanilerin elxanlari Satibey 1338 1339 Suleyman xan 1339 1343 Enusirvan xan 1344 1356 II Qazan xan 1357 1401 Xorasan elxanlari Togay Teymur xan 1335 1353 Logman xan 1353 1388 IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Rahiminejad Sadegh IRAN Tarikh 2006 Languages of the Persian Section Togan 1981 seh 272 e g David Morgan Medieval Persia 1040 1797 p 64 Arxivlenmis suret 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 2014 06 24 Medieval Persia 1040 1797 David Morgan p 72 1 olu kecid Elhanilәr dovlәti Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә IV ҹild Eldәҝәz Itabira Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1980 S 53 Arxivlenmis suret 2013 03 16 tarixinde Istifade tarixi 2014 06 24 Grigor of Akanc The history of the nation of archers tr R P Blake 303 George Finlay The history of Greece from its conquest by the Crusaders to its conquest by the Ottomans p 384 H H Howorth History of the Mongols vol IV p 138EdebiyyatM F Koprulu Azeri Baki Elm 2000 115 seh Togan Zeki Velidi Umumi turk tarihine giris cilt I Istanbul Enderun Kitabevi 1981 seh 538 Shahin Mustafayev Ethnolinguistic Processes in the Turkic Milieu of Anatolia and Azerbaijan 14th 15th Centuries Contemporary Research in Turkology and Eurasian Studies A Festschrift in Honor of Professor Tasin Gemil on the Occasion of his 70th Birthday Presa Universitară Clujeană 2013 Mustafayev S 2018 Outlines of the Mongolian supremacy in Azerbaijan and the South Caucasus Khazar Journal Of Humanities and Social Sciences Special Issue https doi org 10 5782 kjhss 2018 145 168Hemcinin baxElxani hokmdarlarinin siyahisiXarici kecidler
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
