Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ərətna bəyliyi — Anadolu bəyliyi
| Tarixi dövlət | |
| Ərətna bəyliyi | |
|---|---|
 | |
| | |
| Paytaxt | Sivas |
Tarixi
Anadolu Səlcuqlu dövlətinin çöküşündən sonra, onun hakimiyyəti altındakı yerlər Elxanlılar dövlətinin əlinə keçmiş və Elxani valiləri tərəfindən idarə edəlməyə başlanmışdı. Bunlardan birisi də Ərətna bəy idi. Cəfər bəy oğlu Ərətna (Türküstan ağzında Ertene), Elxani idarəsindəki bir çox bənzərləri kimi Uyğur türklərindəndi və Elxanlı hökmdarı tərəfindən Anadolunun bütün valiliyinə gətirilmişdi. Ancaq bir müddət sonra Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadır xanın vəfatı ilə başlayan taxt çəkişmələri üzərinə, 1344-cü ildə müstəgilliyini elan edərək Sultan adını almış, Ələddin ünvanıyla öz adına pul çixartmiş və təqribən bütün Orta Anadolu ilə Doğu Anadolunun önəmli bir bölümünə hakim olmuştur. Dövlətin paytaxti başlangıcda Sivas ikən, daha sonra Kayseri olmuş və dövlət yıxılıncaya qədər də belə davam etmişdir.
Sultan Ərətna bəy Uyğur və Ərətnalılar dövləti üzərinə ən ciddi və aydınladıcı çalışmalar yapanlardan biri olan Prof. Dr. Kamal Gödenin də incəliklə vurgulayaraq araşdırmaçıların diqqətinə çatdırdığı kimi: "Anadolu kimi türkmən bəylərinin yer yer istiqlallarını elan etməyə hazırlandıqları bir əyalətdə bir Uyğur türkü olan Emir Eratnanın başarılı olması nə dərəcə mümkün olmuş, nə dərəcə Anadolu Türk insanı Eratnaya itaət etmiş və nə dərəcə də Türkmən Bəyləri üzərində nüfuz qurabilmişdir?" Gərçi Kamal Göde, öz soruşduğu bu suala son dərəcə açıqlayıcı cavablar verir amma, Türk dünyasının nüfuzlu tarix bilginlərindən Zəki Velidi Togandan yapılacak qısa bir alıntının da bu mövzuda olduqca açıqlayıcı olacağı düşünülə bilir:
"Əmir Ərətna, …valiyi umumilər arasında ən parlaq şəxsiyətdir. Özü uyğur olduğu kimi, ətrafında da uyğurları toplamışdı. Məhəmməd Ibn Əli Şəbankarə onun haqqında: ‘Əmir Ərətna, Əbu Səid Bahadur xanın yarlığıyla Rum vilayətləri idarəsinə məmur təyin edilmişdi. Əbu Səid xanın vəfatından sonra o, məmləkəti ədalətlə idarə edib, bərpa etdi. …Bu xüsusda o qədər irəli getdi ki, Anadolu məmləkətinin əhalisi ona ‘Kosa peyğəmbər’ demişdir. Və özündən sonra yaxşı ad qoyaraq Allahın rəhmətinə getdi’ deməkdədir.
Müasirlərindən Hələbli Nurəddin Həsən isə ‘Ərətna adil, təbəəsi arasında sayılan, əzmli, cəsur və mükərrəm olub, hərkəs haqqında mültefit və mütəvazı idi’ deyir. Misirli Səlahəddin Safadi də onun mütədəyyin, xeyirsevər, təmiz və pəhrizkar, elm və fəzilət əhilləriylə söhbətdən doymaz və fəzilət sahibi olduğundan bəhsetmişdir."
Ünlü səyyah İbn Bətuta (1304–1377) da Anadolu müşahidələrini yazarkən, qonağı olduğu Əmir Ərtənadan öyərək, onun ərəbcə bilgisinə heyran olmuş və fəzilətindən bəhs etmişdir. Yenə, Ərətna dövlətinin qurulmasından az öncə Məmlük Türk hökmdarının Sultan Əratnaya göndərdiyi məktubdakı ifadələr üzərində duran Prof. İsmayıl Hakkı Uzunçarşılı da, o dönəmdə Sultan Eratnaya digər valilərə görə daha çox önəm verildiyinin və üstün tutulduğunun altından xətt çəkər.
Ərətna oğulları dövləti ən geniş şəkliylə, Türkiyənin Ankara, Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Tokat, Çorum, Amasya, Niğde, Kayseri, Sivas, Erzincan, Ərzurum, Tunceli, Samsun, Gümüşhane, Giresun, Malatya şəhərlərini əhatə edirdi. Bu ərazi, 214.000 km2
etməkdədir. Bir müddət sonra Ankara, Niğde, Kırşehir, Nevşehir, Samsun kimi çeşidli yerlər digər Anadolu Bəyliklərinə keçmiş, geri qalan bölgələrdə isə yıxılana qədər hökm sürmüşdür.
Anadoludakı hakimiyyəti yarım əsr yaşayan Ərətna Bəyliyi adil və xalqa qarşı müşfiq idarəetmə ilə yanaşı, hakim olduğu yerlərin abadlaşdırılmasına da böyük önəm vermişdir. Bu dönəmdə çox əsər də inşa edilmiş, bunlardan Kayseri, Sivas, Tokat və ətrafındakılardan bir qismi günümüzə qədər də ayaqda qalabilmişdir. Məsələn, Sivas Güdük Minarə, Kayseri Köşk Mədrəsə, Kayseri Sırçalı Günbəzi və Əli Cəfər Günbəzi, Niğde Sungur Ağa Câmisi və Günbəzi bu əsərlərdəndir.
Dövlətin qurucusu Sultan Əratna bəy 1352-ci ildə Kayseridə vəfat etmiş və Gültəpə məhəlləsindəki Köşk Mədrəsəsi kimi taninan yerin həyətinə dəfn edilmişdir. Eratna Dövləti isə 1381-ci ildə, daha öncə dövlətə naiblik edən Qazi Burhanətdin Əhmədin taxtı ələ keçirməsiylə süqut etmişdır.
O dönəmdə Anadoluya gəlmiş bir çox başqa Türk boyları kimi, bu gün Uyğurlar da ana kimlikləri olan Türk adıyla Anadolu Türkləriylə qarışmışlardır. Bu gün Anadolunun Amasya və Hatay şəhərlərində Uyğur adıyla taninan yaşayış yerləri vardır. Buna əlavə olaraq, ilkin 1950-ci illərdə, sonrasında 1960-cı illərdə (1965 ve 1967-ci ildə iki böyük grup olaraq), Doğu Türküstanı tərk etməyə məcbur olan Uyğur Türkləri, Kayseri başda olmaqla Türkiyənin müxtəlif şəhərlərində yerləşdirilmişdilər. Bu gün Anadoluda 20–30 min civarında Uyğur Türkü olduğu təxmin edilir.
Son olaraq bunu qeyd etmək lazımdır ki, əslində Orta Asiyadan Anadoluya uzanan Türk dünyası, bugünkü adlandırılmalar nə olursa olsun, iç içe keçmiş və tarixin ən kritik dönəmlərində dayanışma, birlik içinde bulunmuş eyni millətin ayrılmaz parçalarıdır. Onların tarixləri bir-birlərindən ayrı tutularaq parçalanmayacaq və ayrışdırılmayacaq qədər sağlam bir bütünlüye malikdir.
İstinadlar
- Kemal Göde, Sultan Alaeddin Eratna, Ankara: Kültür Bakanlığı Türk Büyükleri Serisi, 1990.
- Online Encyclopedia Britannica 2014-11-07 at the Wayback Machine, Retrieved 28 may 2012
- The New Encyclopaedia Britannica, Vol4, 2003, p.538, Online Snippet, The dynasty's founder, Eretna, was an officer of Uighur origin in the service of Demirtas, the Il-Khanid governor of Anatolia…
- Bruce Alan Masters, Gábor Ágoston, Encyclopedia of the Ottoman Empire, Infobase, 2010, p.41, Online Edition, With the death of the Ilkhanid ruler Ebu Said in 1335, administration of Asia Minor was entrusted to his former governor Eretna Bey, originally an Uighur Turk, who eventually declared himself independent…
- Yılmaz Öztuna, Devletler ve hânedanlar: Türkiye : 1074–1990, Vol.2, Türkiye Kültür Bakanlığı, 2005, p.51, Online Edition 2014-11-02 at the Wayback Machine
- John Freely, The companion guide to Turkey, HarperCollins, 1993, p.391, Online Edition 2014-11-02 at the Wayback Machine This was erected in 1339 by Eretna, an Uyghur Turk who created an independent principality in central Anatolia after the collapse of the Ilkhanid Mongol Empire in 1335.
- Jonathan M. Bloom, Sheila Blair, Oxford University Press, 2009, p.60, Online Edition 2014-11-02 at the Wayback Machine In the early 14th century, the city passed to the Uighur chief Eretna.
- The decline of medieval Hellenism in Asia Minor: and the process of Islamization from the eleventh through the fifteenth century, University of California Press, 1971, p.139, Online Edition 2014-11-02 at the Wayback Machine governor Timurlash fled to Egypt in 1327, he was replaced by Ghiyath al-Din Ercrna (of Uighur origin) who succeeded in receiving official appointment from the Ilkhan Abu Sa'id.
- John Freely, The Companion Guide to Turkey, HarperCollins, 1993, p.391 2014-01-07 at the Wayback Machine This was erected in 1339 by Eretna, an Uyghur Turk who created an independent principality in central Anatolia after the collapse of the Ilkhanid Mongol Empire in 1335.
- A. Zeki Velidi Toğan, Umumi Türk Tarihine Giriş (En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar) , I. Cilt, İstanbul, "Enderun" kitabevi,1946, s. 259’dan aktaran Akışık, a.g.y. Ayrıca bak. "Azerbaycan: Kadim Coğrafyanın Genç Ülkesi -Tarihî Arkaplan", http://azerbaycan.ihh.org.tr/tarihiarkaplan/tarihi/tarihi.html 2010-11-25 at the Wayback Machine
- İbn Bətutə, Səfərnamə
- İsmayıl Hakkı Uzunçarşılı, Sivas şəhəri, səh.62–68., Yenə onun, Ərətna dövləti, Büllüten 126, 1968, səh.160.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- . Archnet. 2006-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Eretna beyliyi Anadolu beyliyi Tarixi dovletEretna beyliyi1335 1381Paytaxt SivasTarixiAnadolu Selcuqlu dovletinin cokusunden sonra onun hakimiyyeti altindaki yerler Elxanlilar dovletinin eline kecmis ve Elxani valileri terefinden idare edelmeye baslanmisdi Bunlardan birisi de Eretna bey idi Cefer bey oglu Eretna Turkustan agzinda Ertene Elxani idaresindeki bir cox benzerleri kimi Uygur turklerindendi ve Elxanli hokmdari terefinden Anadolunun butun valiliyine getirilmisdi Ancaq bir muddet sonra Elxani hokmdari Ebu Seid Bahadir xanin vefati ile baslayan taxt cekismeleri uzerine 1344 cu ilde mustegilliyini elan ederek Sultan adini almis Eleddin unvaniyla oz adina pul cixartmis ve teqriben butun Orta Anadolu ile Dogu Anadolunun onemli bir bolumune hakim olmustur Dovletin paytaxti baslangicda Sivas iken daha sonra Kayseri olmus ve dovlet yixilincaya qeder de bele davam etmisdir Sultan Eretna bey Uygur ve Eretnalilar dovleti uzerine en ciddi ve aydinladici calismalar yapanlardan biri olan Prof Dr Kamal Godenin de incelikle vurgulayaraq arasdirmacilarin diqqetine catdirdigi kimi Anadolu kimi turkmen beylerinin yer yer istiqlallarini elan etmeye hazirlandiqlari bir eyaletde bir Uygur turku olan Emir Eratnanin basarili olmasi ne derece mumkun olmus ne derece Anadolu Turk insani Eratnaya itaet etmis ve ne derece de Turkmen Beyleri uzerinde nufuz qurabilmisdir Gerci Kamal Gode oz sorusdugu bu suala son derece aciqlayici cavablar verir amma Turk dunyasinin nufuzlu tarix bilginlerinden Zeki Velidi Togandan yapilacak qisa bir alintinin da bu movzuda olduqca aciqlayici olacagi dusunule bilir Emir Eretna valiyi umumiler arasinda en parlaq sexsiyetdir Ozu uygur oldugu kimi etrafinda da uygurlari toplamisdi Mehemmed Ibn Eli Sebankare onun haqqinda Emir Eretna Ebu Seid Bahadur xanin yarligiyla Rum vilayetleri idaresine memur teyin edilmisdi Ebu Seid xanin vefatindan sonra o memleketi edaletle idare edib berpa etdi Bu xususda o qeder ireli getdi ki Anadolu memleketinin ehalisi ona Kosa peygember demisdir Ve ozunden sonra yaxsi ad qoyaraq Allahin rehmetine getdi demekdedir Muasirlerinden Helebli Nureddin Hesen ise Eretna adil tebeesi arasinda sayilan ezmli cesur ve mukerrem olub herkes haqqinda multefit ve mutevazi idi deyir Misirli Selaheddin Safadi de onun mutedeyyin xeyirsever temiz ve pehrizkar elm ve fezilet ehilleriyle sohbetden doymaz ve fezilet sahibi oldugundan behsetmisdir Unlu seyyah Ibn Betuta 1304 1377 da Anadolu musahidelerini yazarken qonagi oldugu Emir Ertenadan oyerek onun erebce bilgisine heyran olmus ve feziletinden behs etmisdir Yene Eretna dovletinin qurulmasindan az once Memluk Turk hokmdarinin Sultan Eratnaya gonderdiyi mektubdaki ifadeler uzerinde duran Prof Ismayil Hakki Uzuncarsili da o donemde Sultan Eratnaya diger valilere gore daha cox onem verildiyinin ve ustun tutuldugunun altindan xett ceker Eretna ogullari dovleti en genis sekliyle Turkiyenin Ankara Kirsehir Nevsehir Yozgat Tokat Corum Amasya Nigde Kayseri Sivas Erzincan Erzurum Tunceli Samsun Gumushane Giresun Malatya seherlerini ehate edirdi Bu erazi 214 000 km2 etmekdedir Bir muddet sonra Ankara Nigde Kirsehir Nevsehir Samsun kimi cesidli yerler diger Anadolu Beyliklerine kecmis geri qalan bolgelerde ise yixilana qeder hokm surmusdur Anadoludaki hakimiyyeti yarim esr yasayan Eretna Beyliyi adil ve xalqa qarsi musfiq idareetme ile yanasi hakim oldugu yerlerin abadlasdirilmasina da boyuk onem vermisdir Bu donemde cox eser de insa edilmis bunlardan Kayseri Sivas Tokat ve etrafindakilardan bir qismi gunumuze qeder de ayaqda qalabilmisdir Meselen Sivas Guduk Minare Kayseri Kosk Medrese Kayseri Sircali Gunbezi ve Eli Cefer Gunbezi Nigde Sungur Aga Camisi ve Gunbezi bu eserlerdendir Dovletin qurucusu Sultan Eratna bey 1352 ci ilde Kayseride vefat etmis ve Gultepe mehellesindeki Kosk Medresesi kimi taninan yerin heyetine defn edilmisdir Eratna Dovleti ise 1381 ci ilde daha once dovlete naiblik eden Qazi Burhanetdin Ehmedin taxti ele kecirmesiyle suqut etmisdir O donemde Anadoluya gelmis bir cox basqa Turk boylari kimi bu gun Uygurlar da ana kimlikleri olan Turk adiyla Anadolu Turkleriyle qarismislardir Bu gun Anadolunun Amasya ve Hatay seherlerinde Uygur adiyla taninan yasayis yerleri vardir Buna elave olaraq ilkin 1950 ci illerde sonrasinda 1960 ci illerde 1965 ve 1967 ci ilde iki boyuk grup olaraq Dogu Turkustani terk etmeye mecbur olan Uygur Turkleri Kayseri basda olmaqla Turkiyenin muxtelif seherlerinde yerlesdirilmisdiler Bu gun Anadoluda 20 30 min civarinda Uygur Turku oldugu texmin edilir Son olaraq bunu qeyd etmek lazimdir ki eslinde Orta Asiyadan Anadoluya uzanan Turk dunyasi bugunku adlandirilmalar ne olursa olsun ic ice kecmis ve tarixin en kritik donemlerinde dayanisma birlik icinde bulunmus eyni milletin ayrilmaz parcalaridir Onlarin tarixleri bir birlerinden ayri tutularaq parcalanmayacaq ve ayrisdirilmayacaq qeder saglam bir butunluye malikdir IstinadlarKemal Gode Sultan Alaeddin Eratna Ankara Kultur Bakanligi Turk Buyukleri Serisi 1990 Online Encyclopedia Britannica 2014 11 07 at the Wayback Machine Retrieved 28 may 2012 The New Encyclopaedia Britannica Vol4 2003 p 538 Online Snippet The dynasty s founder Eretna was an officer of Uighur origin in the service of Demirtas the Il Khanid governor of Anatolia Bruce Alan Masters Gabor Agoston Encyclopedia of the Ottoman Empire Infobase 2010 p 41 Online Edition With the death of the Ilkhanid ruler Ebu Said in 1335 administration of Asia Minor was entrusted to his former governor Eretna Bey originally an Uighur Turk who eventually declared himself independent Yilmaz Oztuna Devletler ve hanedanlar Turkiye 1074 1990 Vol 2 Turkiye Kultur Bakanligi 2005 p 51 Online Edition 2014 11 02 at the Wayback Machine John Freely The companion guide to Turkey HarperCollins 1993 p 391 Online Edition 2014 11 02 at the Wayback Machine This was erected in 1339 by Eretna an Uyghur Turk who created an independent principality in central Anatolia after the collapse of the Ilkhanid Mongol Empire in 1335 Jonathan M Bloom Sheila Blair Oxford University Press 2009 p 60 Online Edition 2014 11 02 at the Wayback Machine In the early 14th century the city passed to the Uighur chief Eretna The decline of medieval Hellenism in Asia Minor and the process of Islamization from the eleventh through the fifteenth century University of California Press 1971 p 139 Online Edition 2014 11 02 at the Wayback Machine governor Timurlash fled to Egypt in 1327 he was replaced by Ghiyath al Din Ercrna of Uighur origin who succeeded in receiving official appointment from the Ilkhan Abu Sa id John Freely The Companion Guide to Turkey HarperCollins 1993 p 391 2014 01 07 at the Wayback Machine This was erected in 1339 by Eretna an Uyghur Turk who created an independent principality in central Anatolia after the collapse of the Ilkhanid Mongol Empire in 1335 A Zeki Velidi Togan Umumi Turk Tarihine Giris En Eski Devirlerden 16 Asra Kadar I Cilt Istanbul Enderun kitabevi 1946 s 259 dan aktaran Akisik a g y Ayrica bak Azerbaycan Kadim Cografyanin Genc Ulkesi Tarihi Arkaplan http azerbaycan ihh org tr tarihiarkaplan tarihi tarihi html 2010 11 25 at the Wayback Machine Ibn Betute Sefername Ismayil Hakki Uzuncarsili Sivas seheri seh 62 68 Yene onun Eretna dovleti Bulluten 126 1968 seh 160 Hemcinin baxSultan Eretna bey UygurXarici kecidler Archnet 2006 02 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib