Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
X-XI əsrlərdə Bağdadda siyasi mübarizə - Xilafətin paytaxtı Bağdadda, ideoloji və məzhəb qarşıdurmalarında təzahür edən, sosial-iqtisadi səbəbləri olan üsyanlar.
991-ci ildə xəlifə Əl-Qadirin taxta çıxmasından 1092-ci ildə Sultan Məlikşahın vəfatına qədər İslam tarixi, həm dini, eyni zamanda siyasi mənada "keçid tarixi" kimi səciyyələnə bilər. Xilafətin paytaxtında, davamını gur kütləvi toqquşmalarda və alimlərin mübahisələrində tapan çoxsaylı təlatümlər, adi həyat hadisələrindən daha artıq idi. İnkişafını izləməyə və anlamağa çalışanlar üçün, onlar nəinki sünnüliklə şiəliyin münasibətlərini, eləcə də hakimiyətin mənası aydınlaşdırar.
Bağdad Buveyhilərin dövründə
Buveyhilərin 945-ci ildə Bağdada varmasından sünnülərlə şiələr arasında toqquşmalar çoxaldı, buveyhi əmirlərinin xəlifələr üzərindəki himayəsi isə bütövlükdə məhdud idi.
Əl-Qadirin hakimiyətindən(991-1031) yeni an müəyyən olundu: sünnəni müdafiə etmək və xəlifənin hakimiyətini bərpa etmək. Bunun üçün əlbəttə ki Əl-Qadir, xəlifələrə həmişə kifayət etməyən maddi vəsaitlərdən deyil, çevik diplomatiyadan və missioner fəaliyətindən (da'va) istifadə etməli idi.
994-cü ildə ilk mədrəsə sayılan və şiəliyin müdafiəsi üçün nəzərdə tutulan Sabur bin Ərdəşirin (Dar əl-elm)inə qarşı, xəlifə əl-Hərbiyyə məhəlləsində xütbələrin də nəzərdə tutulduğu cümə məsçidi açdırdı.
O biri yandan, ciddi xalq təlatümləri, bağdadlı şiələrin xüsusi canfəşanlıqla qeyd etdikləri Aşura və Qədiri-Xum mərasimləri ilə əlaqədar, 998-ci ildə alovlandı. Sünnülər buna qarşı iki tədbirə əl atdılar: Mus'eib bin Zubeyrin qəbrinin ziyarətinə, və Mağara günü bayramına (Yaum əl-qar). Birinci Mus'eibin qiyamçı əl-Muxtarın üzərindəki qələbəsinə, ikincisi, peyqəmbərin Əbu Bəkrlə rəqiblərindən gizlənməsi ilə bağlı, sirdən olan epizoda həsr olunmuşdur.
Səbəbi bu mərasimlər olan, 1002-ci ildə baş verən xalq həyəcanları, paytaxt küçələrində Əli və əl-Abbas[5] partiyalarından olan silahlı adamların (ayyarun) toqquşmasına gətirdi. Nəticədə gələn il üçün nəzərdə tutulmuş bütün kütləvi mərasimlər qadağan olundu.[6]
Dərin siyasi böhran və xəlifənin və buveyhi əmirinin hakimiyətlərinin zəifliyini göstərən olduqca ciddi insident 1003-cü ildə baş verdi. Şiələrə müsbət münasibəti ilə tanınan Buveyhi əmiri Baha üd-Dövlə, Musa Kazımın nəslindən olan və aləmində ən nüfuzlu şəxs sayılan, dörd vəzifə: ziyarət əmiri, qazi-əl-kudad, hüququ pozuntuları üzrə tribunalın sədri və talibilərin naibi vəzifələrini verəndə. Xəlifə Əbu Əhmədin üç sonuncu vəzifənin eyni zamanda tutmasına razı oldu, lakin onun baş qazi vəzifəsini təsdiq etmədi.[7]
1007-ci ildə baş verən - Quranda Osmanın təfsiri məsələsini qaldıran Mushafa ibn Məsudla bağlı, başqa insident yenidən Bağdadın sünnü və şiə icmalarını qarşı-qarşıya qoydu. Bu hadisələr, şiə məsçidi Barasanın[8] yağmalanmasının qaranlıq məqamları və iki ən nüfuzlu şafii qazilərinə Əbu Mühəmməd əl Akfani və şeyx Əbu Həmid əl-İsfərayiniyə qarşı hucumlar şəraitində baş verdi. Xəlifənin təyin etdiyi komisiya nəticəyə gəldi ki, İbn Məsudun təvsiri Quran mətninin qəbuledilməz təhrifinə aparır.[9]
Xəlifənin vasitəçiliyi
24-25 aprel 1008-ci ildə Kərbəlada bir şiə açıq-aşkar, tamamilə aydın şəkildə, şiələrin ümumi qənaətinə görə şiələrin və imam Əlinin sıxışdırılmasında suçlanan, Abdullah ibn Məsudu qovan və onun öz təfsirindən fərqli Quran mətnlərini yandıran nəzərdə tutaraq, "Müshəfi yandıran, insana" lənət oxuyurdu. Xəlifə onun edamına qərar verdi.[10] Bundan sonra başlayan, və təşkil olunan ovasiya əsnasında, şeyx Əbu Həmid əl-İsfərayini öz evindən qaçmalı oldu,imamilərin ruporu şeyx Müfid isə sürgünə məhkum olundu. Bağdadın tanınmış şəxslərinin xahişi ilə xəlifənin və buveyhi əmirinin işə qarışması nisbi sakitliyin bərqərar etdi. İçtimai yerlərdə çıxış etmələri qadağan olunan hər iki partiyadan olan moizəçilər, yeni narazılıqlara təhrikdən vaz keçmələri şərti ilə öz moizələrini oxumaq icazəsi aldılar.[11] Bütövlükdə nisbətən sakit hesab oluna bilən sonrakı illərdə, xəlifə hakimiyəti çoxsaylı və əhəmiyətli uğurlara nail oldu. 1011-ci ildə o həm imamilərin həm də sünnülərin ən nüfuzlu xadimlərinin imzası ilə təsdiq olunan fatimiləri təntənəli surətdə ittiham edən bəyanata nail oldu.[12] O dövrdə tərtib edilən və ən məşhurları maliki Əbu Bəkr əl-Bakkilaniyə[13], mötəzili Əbu Səid əl-İstəxriyə[14], və yəqin ki, Üsul və Fərq əsərinin müəllifi aid, ismaililiyin inkarını da həmin bu siyasi-dini cərəyana aid etmək lazımdı[15]. Qısa fasilədən sonra iğtişaşlar təzə qüvvə ilə 1015 ildən 1017-ci ilə qədər olan mərhələdə yenidən qızışdı. 1015-ci ildə Bağdadda şiələrlə sünnülər arasında toqquşmalar yenidən qızışdı. Vəzir Fəxr əl-Mülk, şiələrin Aşuranı qeyd etmələrinə icazə verərək, sakitliyi bərpa etdi.[16] 1016-cı ildə insidentlər çoxaldı. Mənşəyi qaranlıq qalan, eyni vaxtı baş verməsi isə şübhə doğuran yanğınlar Kərbəlada, imam Hüseynin məqbərəsində, Bağdadın müxtəlif məsçidlərində və Samirənin böyük məsçidində baş verdi. Məkkə, Mədinə və Qüdsün üç böyük məsçidində oğurluqlar da bu qəbuldəndir[17]. 1017-ci, İbn əl-Cevzinin vaxtında davamını tapan və onun təbirincə başlanğıc ili olan, həm də ortodoksal dinşunaslar tərəfindən - böyük qarışıqlıq () ili - adlandırılan il, xəlifənin daha sərt siyasətə keçdiyi ildir. Belə ki xəlifə Əl Qadir bir çox, şiəliyə və mötəzililiyə rəğbət bəsləyən alimdən tövbə etmələrini tələb etdi. Bundan başqa o Mahmud Qəznəliyə sünnənin müdafiəsində kömək xahişi ilə müraciət etdi. Mahmud cavab verdi ki xəlifənin tövsiyələrinə hörmət edir, və minbərlərdən yeniliklərin müəlliflərinin, hər yerdə, lənət olunmasını əmr edəcək və artıq, fatimi xəlifəsi əl Hakimin ilahi mənşəyini təbliq edən ismaili missionerlərinin bir qədərini ədam etdirib[18]. Məhz həmin şəraitdə 1018-ci ildə xəlifənin sarayında təntənəli surətdə dövlətin rəsmi doqmasını müəyən edən oxunmasını təşkil etdi[19]. Xəlifənin, bütün müsəlmanların iman rəmzinə çevirməyə çalışdığı bu sənəd, əski() doktrinlərə uyğun kimi təqdim edilmişdir. Bu, Əbu Bəkr əl Hallalın, əl-Barbaharinin yaxud İbn Battın sayəsində hənbəlikdəki döyüşkənlikdən heç nə olmayan, ama bu təlimin ayrı-ayrı nəzərlərini: ehkamçı ilahiyatın(kəlamın), mötəziliyin, şiəliyin ittihamını, təkrarlayan ənənəpərəst din rəmzi idi. İlk qanuniliyi onların xronoloji ardıcıllığında yenə təsdiq olundu, baxmayaraq ki xəlifə hakimiyəti məsələsi başqa heç cür qaldırılmamışdı.
Qadiriyyənin elan olunmasından sonraki Əl Qadirin hakimiyətinin son illəri, nisbi sakitlik idi; hər hansı xalq həyəcanı Bağdadın içtimai sükutunu pozmadı. Başqa tərəfdən xəlifə hakimiyəti iki dəfə Müşərəf əd Dövlənin iddialarına cavab verməyə nail oldu: əvvəlcə,1023-cü ildə buveyhi əmirinin Bağdadda olanda xəlifə tərəfindən qəbul olunmasına çalışan zaman, və 1024-cü ildə, əvvəldən onun icazəsi olmadan qulamlarının tələbi ilə yenidən xəlifəyə sədaqət andı içdiyinə görə, və yenidən təntənəli surətdə xəlifəyə öz loyal münsibətini izhar etməli olanda.
1025-ci ildə iki buveyhi əmiri Əbu Kalicar və Cəlal əd-Dövlə arasında başlanan uzunsürən rəqabətdə, xəlifəni tez-tez vasitəçi olmağı xahiş edirdilər, və bəzən o öz arbitrajını qəbul etdirməyə nail olurdu. 1029-cu ildə, qısa məzmunu bizə İbn əl Cevzi tərəfindən çatdırılan, və əvvəllər də Qadiriyə tərəfindən şiəliklə mötəziliyi qarşı ittiham olan üç məktubun oxunmasına sərəncam verdi. Sonuncu ciddi insident həmin 1029-cu ildə Barasa məsçidində baş verməli idi. Bu məsçidin vaizi aşkar şiəpərəst görə əvəz edilmişdir. Yeni vaizi isə sünnüliyə həddindən artıq rəğbət bəsləyən kimi qəbul edərək, ona hucum etdilər və xəsarətlər yetirdilər. Xəlifə talibilərin və abbasilərin lərini və qazi-ül-kudadı çağırtdırmış; buveyhi hökumətinə ünvanlanan məktubda o bütün məsuliyəti şiə təbliğatçısının üstünə qoymuşdu. Ancaq gərginlik səngimək bilmirdi, məsçiddə xütbə daha oxunmadı, və yenidən hər iki partiyadan olan qarışması təhlükəsi yarandı. İş bu dəfə də komromislə bitdi: xəlifə, hə iki icmanın həssaslığına toxuna bilən istənilən moizələrdən vaz keçilməsi tövsiyəsi ilə, yeni vaiz təyin etdi. Əl Qadirin müəyən etdiyi, sünnülüyün müdafiəsi və xəlifə hakimiyətinin bərpası siyasətini tərəfindən də qəbul edildi. Onun 1031-ci ildə taxta çıxmasından Səlcuqların Bağdada varmasına qədər, hakimiyətinin birinci hissəsi ciddi böhranla qeyd edilir. Daim iğtişaşlar baş verirdi. Qazi Əbu Əli adı ilə tanınan ayyarunun başçısı Əl Bürcümi əsl qorxu yaratmışdı, onun cinayətləri isə türk qulamlarının intizamsızlığı ilə müşayət olunurdu. Vəziyət o dərəcədə gərgin idi ki, İraq ziyarətçilərinin karvanı yola düşə bilmədi[27]. Xəlifəni iki dəfə - 1038-ci ildə titulatura və 1042-ci ildə ilə bağlı insidentlərdə buveyhilərə qarşı qoyan mübahisələr, - hakimiyətin zəifliyi ilə əlaqədar, əhalini gərginlikdə saxlayırdı. 1045-ci ildə vəzir vəzifəsini tutan İbn əl-Müslimanın şəxsində xəlifə hakimiyəti əla dini təhsili və inzibati işlərdə səriştəsi olan enerjili adam əldə etdi[29]. Səlcuqluların yaxınlaşması ilə bağlı sünnü və şiə icmaları arasındaki kütləvi toqquşmalar yenidən başlandı.
1045-ci ildə Toğrul bəyin İsfahanı alanda, Bağdadda yenidən sünnülərlə şiələr arasında toqquşmalar başladı; onlar əhali ilə kitab əhli arasında olan insidentlərlə müşayət olunurdu. Yəhudilərin evləri yağmalanmış, sinaqoq yandırılmışdı. Vasitdə bir xristianın dəfni ilə bağlı insident qeydə alınmışdı: qəbirlər təhqir olunmuşdu, monastır isə talanmışdı[30]. 1047-ci ildə Bağdadda yenə sünnülərlə şiələrin arasında gərginliklər yarandı.
Əl Malik ər-Rəhimin taxta çıxması ilə hərc-mərclik artır. 1048-ci ildə bircə ziyarətçi karvanı yola düşməmişdi[32]. 1049-cu ildə sünnülərlə şiələr arasında yenə qarşıdurmalar başladı: hər iki icma öz məhəllələrində barikadlar qurdular, mübahisəyə qarışan ordu da iki hissəyə bölündü. Gələn, 1050-ci ildə sünnülərlə şiələrin effektli - hər halda zahirən olsa da - barışığı baş tutdu. Hər iki qrup imam Əlinin və imam Hüseynin məqbərələrini ziyarət etməyə yollandılar. bu hadisəni o qədər qeyri-adi hesab edir ki, onu şiəliyin dissimilyasiyası - (təkiyə) ilə izah edir. Az-Zahabi bunun nailiyətini, öz növbəsində, polis prefekti enerjili İbn ən-Nəsəvinin fəaliyətinin və İbn əl-Müslimanın siyasətinin sayəsinə yazır[34]. Ama barışıq çox qısa idi, və 1051-ci ildə sünnülərlə şiələr yenidən Bağdada toqquşdular. Dəfn yerləri təhqir olundu. Deyilənlərə görə şiələr hətta Əhməd ibn Hənbəlin qəbrini təhqir etmək niyətində idilər, ama əlilərin naibi onları bu işdən yayındırdı. Bir müddət ərzində şiə mühitində Abbasi xəlifələri adından xütbə oxunmadı[35]. 1011-ci il bəyanını əhəmiyətli dərəcədə təkrarlayan və hər iki cimanın ən nüfuzlu xadimlərinin imzaları ilə təsdiqlənən Fatimilərin 1052-ci ildəki suçlanması, xəlifə hakimiyətinin danılmaz uğuru idi[36]. Ancaq tezliklə 1053-cü ildə biz, sünnülərlə şiələrin toqquşmalarının yenidən qızışmasını görürük, və Bağdadda şaiyə gəzməyə başlayır ki əl-Müstənsir İraqı işğal etmək istəyir[37].
Səlcuqlular Bağdadda
1053-cü ildə Toğrul bəy öz vəziri təsiri ilə əşəriliyi tənqid edəndə, İbn əl-Müslima qədim (sələfə) mövqeyindən çıxış edərək, sünnü barışdırılmasını tədbiq edirdi: " Quran - Allahın kəlamıdır; Allahın atributlarına aid hədislər, bizə çatdığı formada verilməlidir" xəlifə sarayında keçən bu yığıncaqda qazi Abu Yala təmsil olunmuşdu[39]. Çox guman ki elə bu vaxt İbn Müslimi, Toğrul bəyin Bağdada gəlişini hazırlamaqda suçlayır. Şəhərdə, vəzirin əvəz edilməsi və onun mülkiyətini müsadirə olunması tələbləri ilə nümayişlər keçirilir. Xəlifə, güzəştə getməyərək, və İbn Müslimaya öz etibarını təsdiq edərək, ona əl-Mənsur məsçidində namaza başçılıq etməyi tapşırır. 1055-ci ildə, içtimai fikri dərin həyacanlandıran, başqa insident baş verir. Bəsasiriyə məxsus çaxırla dolu qayığa, Bab-əl-Əzac tərsanəsində hucum olunur. Aksiya, Bağdadın ən məşhur hənbəli mesenatlarından biri şərif Əbu Əli ibn Sukkar və Əbd-üs-Səmədin dostları tərəfindən yönəldilirdi. Belə çətin şəraitdə 1055-ci ilin ramazan(24 noyabr-23 dekabr) ayında Səlcuqlu sultanı Toğrul bəy Bağdada daxil oldu. Rahbaya sığınan əl-Bəsasiri, Fatimilərin xeyrinə bəyanatla çıxış etdi[42].
İstinadlar
- 334/945-ci ildən əl-Qadirin taxta çıxmasına qədər gərginliyin tam xronoloqiyasını bax: İbn Batta, qeyd 213
- əl-Qadirin siyasəti barədə bax: Mavərdi, s. 13,63-76. Hicri 383-cü il insidenti barədə M., t.7, s.172;B.t.11 s.312
- M, t. 7, s. 206; B,t.11, s.235;İbn Akil,s.315-316. Hicri 390- cı ildə xəlifə öz qazilərinə yetərincə dəqiq göstərişlər vermişdir. Müq.: İbn Batta, qeyd. 221
Mənbə
Мусульманский мир 950-1150 Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы Москва 1981 А. Лауст Религиозные волнения в Багдаде IV-V вв. хиджры. səh. 189
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin X XI esrlerde Bagdadda siyasi mubarize Xilafetin paytaxti Bagdadda ideoloji ve mezheb qarsidurmalarinda tezahur eden sosial iqtisadi sebebleri olan usyanlar 991 ci ilde xelife El Qadirin taxta cixmasindan 1092 ci ilde Sultan Meliksahin vefatina qeder Islam tarixi hem dini eyni zamanda siyasi menada kecid tarixi kimi seciyyelene biler Xilafetin paytaxtinda davamini gur kutlevi toqqusmalarda ve alimlerin mubahiselerinde tapan coxsayli telatumler adi heyat hadiselerinden daha artiq idi Inkisafini izlemeye ve anlamaga calisanlar ucun onlar neinki sunnulikle sieliyin munasibetlerini elece de hakimiyetin menasi aydinlasdirar Bagdad Buveyhilerin dovrundeBuveyhilerin 945 ci ilde Bagdada varmasindan sunnulerle sieler arasinda toqqusmalar coxaldi buveyhi emirlerinin xelifeler uzerindeki himayesi ise butovlukde mehdud idi El Qadirin hakimiyetinden 991 1031 yeni an mueyyen olundu sunneni mudafie etmek ve xelifenin hakimiyetini berpa etmek Bunun ucun elbette ki El Qadir xelifelere hemise kifayet etmeyen maddi vesaitlerden deyil cevik diplomatiyadan ve missioner fealiyetinden da va istifade etmeli idi 994 cu ilde ilk medrese sayilan ve sieliyin mudafiesi ucun nezerde tutulan Sabur bin Erdesirin Dar el elm ine qarsi xelife el Herbiyye mehellesinde xutbelerin de nezerde tutuldugu cume mescidi acdirdi O biri yandan ciddi xalq telatumleri bagdadli sielerin xususi canfesanliqla qeyd etdikleri Asura ve Qediri Xum merasimleri ile elaqedar 998 ci ilde alovlandi Sunnuler buna qarsi iki tedbire el atdilar Mus eib bin Zubeyrin qebrinin ziyaretine ve Magara gunu bayramina Yaum el qar Birinci Mus eibin qiyamci el Muxtarin uzerindeki qelebesine ikincisi peyqemberin Ebu Bekrle reqiblerinden gizlenmesi ile bagli sirden olan epizoda hesr olunmusdur Sebebi bu merasimler olan 1002 ci ilde bas veren xalq heyecanlari paytaxt kucelerinde Eli ve el Abbas 5 partiyalarindan olan silahli adamlarin ayyarun toqqusmasina getirdi Neticede gelen il ucun nezerde tutulmus butun kutlevi merasimler qadagan olundu 6 Derin siyasi bohran ve xelifenin ve buveyhi emirinin hakimiyetlerinin zeifliyini gosteren olduqca ciddi insident 1003 cu ilde bas verdi Sielere musbet munasibeti ile taninan Buveyhi emiri Baha ud Dovle Musa Kazimin neslinden olan ve aleminde en nufuzlu sexs sayilan dord vezife ziyaret emiri qazi el kudad huququ pozuntulari uzre tribunalin sedri ve talibilerin naibi vezifelerini verende Xelife Ebu Ehmedin uc sonuncu vezifenin eyni zamanda tutmasina razi oldu lakin onun bas qazi vezifesini tesdiq etmedi 7 1007 ci ilde bas veren Quranda Osmanin tefsiri meselesini qaldiran Mushafa ibn Mesudla bagli basqa insident yeniden Bagdadin sunnu ve sie icmalarini qarsi qarsiya qoydu Bu hadiseler sie mescidi Barasanin 8 yagmalanmasinin qaranliq meqamlari ve iki en nufuzlu safii qazilerine Ebu Muhemmed el Akfani ve seyx Ebu Hemid el Isferayiniye qarsi hucumlar seraitinde bas verdi Xelifenin teyin etdiyi komisiya neticeye geldi ki Ibn Mesudun tevsiri Quran metninin qebuledilmez tehrifine aparir 9 Xelifenin vasiteciliyi24 25 aprel 1008 ci ilde Kerbelada bir sie aciq askar tamamile aydin sekilde sielerin umumi qenaetine gore sielerin ve imam Elinin sixisdirilmasinda suclanan Abdullah ibn Mesudu qovan ve onun oz tefsirinden ferqli Quran metnlerini yandiran nezerde tutaraq Mushefi yandiran insana lenet oxuyurdu Xelife onun edamina qerar verdi 10 Bundan sonra baslayan ve teskil olunan ovasiya esnasinda seyx Ebu Hemid el Isferayini oz evinden qacmali oldu imamilerin ruporu seyx Mufid ise surgune mehkum olundu Bagdadin taninmis sexslerinin xahisi ile xelifenin ve buveyhi emirinin ise qarismasi nisbi sakitliyin berqerar etdi Ictimai yerlerde cixis etmeleri qadagan olunan her iki partiyadan olan moizeciler yeni naraziliqlara tehrikden vaz kecmeleri serti ile oz moizelerini oxumaq icazesi aldilar 11 Butovlukde nisbeten sakit hesab oluna bilen sonraki illerde xelife hakimiyeti coxsayli ve ehemiyetli ugurlara nail oldu 1011 ci ilde o hem imamilerin hem de sunnulerin en nufuzlu xadimlerinin imzasi ile tesdiq olunan fatimileri tenteneli suretde ittiham eden beyanata nail oldu 12 O dovrde tertib edilen ve en meshurlari maliki Ebu Bekr el Bakkilaniye 13 motezili Ebu Seid el Istexriye 14 ve yeqin ki Usul ve Ferq eserinin muellifi aid ismaililiyin inkarini da hemin bu siyasi dini cereyana aid etmek lazimdi 15 Qisa fasileden sonra igtisaslar teze quvve ile 1015 ilden 1017 ci ile qeder olan merhelede yeniden qizisdi 1015 ci ilde Bagdadda sielerle sunnuler arasinda toqqusmalar yeniden qizisdi Vezir Fexr el Mulk sielerin Asurani qeyd etmelerine icaze vererek sakitliyi berpa etdi 16 1016 ci ilde insidentler coxaldi Menseyi qaranliq qalan eyni vaxti bas vermesi ise subhe doguran yanginlar Kerbelada imam Huseynin meqberesinde Bagdadin muxtelif mescidlerinde ve Samirenin boyuk mescidinde bas verdi Mekke Medine ve Qudsun uc boyuk mescidinde ogurluqlar da bu qebuldendir 17 1017 ci Ibn el Cevzinin vaxtinda davamini tapan ve onun tebirince baslangic ili olan hem de ortodoksal dinsunaslar terefinden boyuk qarisiqliq ili adlandirilan il xelifenin daha sert siyasete kecdiyi ildir Bele ki xelife El Qadir bir cox sieliye ve motezililiye regbet besleyen alimden tovbe etmelerini teleb etdi Bundan basqa o Mahmud Qezneliye sunnenin mudafiesinde komek xahisi ile muraciet etdi Mahmud cavab verdi ki xelifenin tovsiyelerine hormet edir ve minberlerden yeniliklerin muelliflerinin her yerde lenet olunmasini emr edecek ve artiq fatimi xelifesi el Hakimin ilahi menseyini tebliq eden ismaili missionerlerinin bir qederini edam etdirib 18 Mehz hemin seraitde 1018 ci ilde xelifenin sarayinda tenteneli suretde dovletin resmi doqmasini mueyen eden oxunmasini teskil etdi 19 Xelifenin butun muselmanlarin iman remzine cevirmeye calisdigi bu sened eski doktrinlere uygun kimi teqdim edilmisdir Bu Ebu Bekr el Hallalin el Barbaharinin yaxud Ibn Battin sayesinde henbelikdeki doyuskenlikden hec ne olmayan ama bu telimin ayri ayri nezerlerini ehkamci ilahiyatin kelamin moteziliyin sieliyin ittihamini tekrarlayan eneneperest din remzi idi Ilk qanuniliyi onlarin xronoloji ardicilliginda yene tesdiq olundu baxmayaraq ki xelife hakimiyeti meselesi basqa hec cur qaldirilmamisdi Qadiriyyenin elan olunmasindan sonraki El Qadirin hakimiyetinin son illeri nisbi sakitlik idi her hansi xalq heyecani Bagdadin ictimai sukutunu pozmadi Basqa terefden xelife hakimiyeti iki defe Museref ed Dovlenin iddialarina cavab vermeye nail oldu evvelce 1023 cu ilde buveyhi emirinin Bagdadda olanda xelife terefinden qebul olunmasina calisan zaman ve 1024 cu ilde evvelden onun icazesi olmadan qulamlarinin telebi ile yeniden xelifeye sedaqet andi icdiyine gore ve yeniden tenteneli suretde xelifeye oz loyal munsibetini izhar etmeli olanda 1025 ci ilde iki buveyhi emiri Ebu Kalicar ve Celal ed Dovle arasinda baslanan uzunsuren reqabetde xelifeni tez tez vasiteci olmagi xahis edirdiler ve bezen o oz arbitrajini qebul etdirmeye nail olurdu 1029 cu ilde qisa mezmunu bize Ibn el Cevzi terefinden catdirilan ve evveller de Qadiriye terefinden sielikle moteziliyi qarsi ittiham olan uc mektubun oxunmasina serencam verdi Sonuncu ciddi insident hemin 1029 cu ilde Barasa mescidinde bas vermeli idi Bu mescidin vaizi askar sieperest gore evez edilmisdir Yeni vaizi ise sunnuliye heddinden artiq regbet besleyen kimi qebul ederek ona hucum etdiler ve xesaretler yetirdiler Xelife talibilerin ve abbasilerin lerini ve qazi ul kudadi cagirtdirmis buveyhi hokumetine unvanlanan mektubda o butun mesuliyeti sie tebligatcisinin ustune qoymusdu Ancaq gerginlik sengimek bilmirdi mescidde xutbe daha oxunmadi ve yeniden her iki partiyadan olan qarismasi tehlukesi yarandi Is bu defe de komromisle bitdi xelife he iki icmanin hessasligina toxuna bilen istenilen moizelerden vaz kecilmesi tovsiyesi ile yeni vaiz teyin etdi El Qadirin mueyen etdiyi sunnuluyun mudafiesi ve xelife hakimiyetinin berpasi siyasetini terefinden de qebul edildi Onun 1031 ci ilde taxta cixmasindan Selcuqlarin Bagdada varmasina qeder hakimiyetinin birinci hissesi ciddi bohranla qeyd edilir Daim igtisaslar bas verirdi Qazi Ebu Eli adi ile taninan ayyarunun bascisi El Burcumi esl qorxu yaratmisdi onun cinayetleri ise turk qulamlarinin intizamsizligi ile musayet olunurdu Veziyet o derecede gergin idi ki Iraq ziyaretcilerinin karvani yola duse bilmedi 27 Xelifeni iki defe 1038 ci ilde titulatura ve 1042 ci ilde ile bagli insidentlerde buveyhilere qarsi qoyan mubahiseler hakimiyetin zeifliyi ile elaqedar ehalini gerginlikde saxlayirdi 1045 ci ilde vezir vezifesini tutan Ibn el Muslimanin sexsinde xelife hakimiyeti ela dini tehsili ve inzibati islerde seristesi olan enerjili adam elde etdi 29 Selcuqlularin yaxinlasmasi ile bagli sunnu ve sie icmalari arasindaki kutlevi toqqusmalar yeniden baslandi 1045 ci ilde Togrul beyin Isfahani alanda Bagdadda yeniden sunnulerle sieler arasinda toqqusmalar basladi onlar ehali ile kitab ehli arasinda olan insidentlerle musayet olunurdu Yehudilerin evleri yagmalanmis sinaqoq yandirilmisdi Vasitde bir xristianin defni ile bagli insident qeyde alinmisdi qebirler tehqir olunmusdu monastir ise talanmisdi 30 1047 ci ilde Bagdadda yene sunnulerle sielerin arasinda gerginlikler yarandi El Malik er Rehimin taxta cixmasi ile herc merclik artir 1048 ci ilde birce ziyaretci karvani yola dusmemisdi 32 1049 cu ilde sunnulerle sieler arasinda yene qarsidurmalar basladi her iki icma oz mehellelerinde barikadlar qurdular mubahiseye qarisan ordu da iki hisseye bolundu Gelen 1050 ci ilde sunnulerle sielerin effektli her halda zahiren olsa da barisigi bas tutdu Her iki qrup imam Elinin ve imam Huseynin meqberelerini ziyaret etmeye yollandilar bu hadiseni o qeder qeyri adi hesab edir ki onu sieliyin dissimilyasiyasi tekiye ile izah edir Az Zahabi bunun nailiyetini oz novbesinde polis prefekti enerjili Ibn en Nesevinin fealiyetinin ve Ibn el Muslimanin siyasetinin sayesine yazir 34 Ama barisiq cox qisa idi ve 1051 ci ilde sunnulerle sieler yeniden Bagdada toqqusdular Defn yerleri tehqir olundu Deyilenlere gore sieler hetta Ehmed ibn Henbelin qebrini tehqir etmek niyetinde idiler ama elilerin naibi onlari bu isden yayindirdi Bir muddet erzinde sie muhitinde Abbasi xelifeleri adindan xutbe oxunmadi 35 1011 ci il beyanini ehemiyetli derecede tekrarlayan ve her iki cimanin en nufuzlu xadimlerinin imzalari ile tesdiqlenen Fatimilerin 1052 ci ildeki suclanmasi xelife hakimiyetinin danilmaz uguru idi 36 Ancaq tezlikle 1053 cu ilde biz sunnulerle sielerin toqqusmalarinin yeniden qizismasini goruruk ve Bagdadda saiye gezmeye baslayir ki el Mustensir Iraqi isgal etmek isteyir 37 Selcuqlular Bagdadda1053 cu ilde Togrul bey oz veziri tesiri ile eseriliyi tenqid edende Ibn el Muslima qedim selefe movqeyinden cixis ederek sunnu barisdirilmasini tedbiq edirdi Quran Allahin kelamidir Allahin atributlarina aid hedisler bize catdigi formada verilmelidir xelife sarayinda kecen bu yigincaqda qazi Abu Yala temsil olunmusdu 39 Cox guman ki ele bu vaxt Ibn Muslimi Togrul beyin Bagdada gelisini hazirlamaqda suclayir Seherde vezirin evez edilmesi ve onun mulkiyetini musadire olunmasi telebleri ile numayisler kecirilir Xelife guzeste getmeyerek ve Ibn Muslimaya oz etibarini tesdiq ederek ona el Mensur mescidinde namaza basciliq etmeyi tapsirir 1055 ci ilde ictimai fikri derin heyacanlandiran basqa insident bas verir Besasiriye mexsus caxirla dolu qayiga Bab el Ezac tersanesinde hucum olunur Aksiya Bagdadin en meshur henbeli mesenatlarindan biri serif Ebu Eli ibn Sukkar ve Ebd us Semedin dostlari terefinden yoneldilirdi Bele cetin seraitde 1055 ci ilin ramazan 24 noyabr 23 dekabr ayinda Selcuqlu sultani Togrul bey Bagdada daxil oldu Rahbaya siginan el Besasiri Fatimilerin xeyrine beyanatla cixis etdi 42 Istinadlar334 945 ci ilden el Qadirin taxta cixmasina qeder gerginliyin tam xronoloqiyasini bax Ibn Batta qeyd 213 el Qadirin siyaseti barede bax Maverdi s 13 63 76 Hicri 383 cu il insidenti barede M t 7 s 172 B t 11 s 312 M t 7 s 206 B t 11 s 235 Ibn Akil s 315 316 Hicri 390 ci ilde xelife oz qazilerine yeterince deqiq gosterisler vermisdir Muq Ibn Batta qeyd 221MenbeMusulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 A Laust Religioznye volneniya v Bagdade IV V vv hidzhry seh 189