III Mənuçöhr və ya Böyük Mənuçöhr 1098 şamaxı 1160 şamaxı şirvanşahlar dövlətinin on doqquzuncu hökmdarı şirvanşah I əfr

III Mənuçöhr və ya Böyük Mənuçöhr (1098, Şamaxı – 1160, Şamaxı) — Şirvanşahlar dövlətinin on doqquzuncu hökmdarı, Şirvanşah I Əfridunun oğlu. III Mənuçöhr atası I Əfridunnin 1120-ci ildə vəfat etməsindən sonra taxta çıxmışdır. 40 il hakimiyyətdə olmuş III Mənuçöhr 1160-cı ildə anadan olduğu Şamaxı şəhərində vəfat etmişdir.

III Böyük Mənuçöhr ibn I Əfridun
Əbül Hüca Fəxrəddin əl-Məlik Mənuçöhr ibn Əfridun, Şirvanşah, xaqan-i Bozorq, Kəbir, yaxud Əkbər
Rəssam Əjdər Qafarov tərəfindən çəkilmiş Şirvanşah III Mənuçöhrün bədii portreti. Azərbaycan Tarix Muzeyində saxlanılır.
Şirvanşahlar Dövlətinin XIX hökmdarı
1120 – 1160
Əvvəlki	I Əfridun
Sonrakı	II Əfridun
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1098
Doğum yeri	Şamaxı
Vəfat tarixi	1160
Vəfat yeri	Şamaxı
Atası	I Əfridun
Anası	Nəslicahan xanım sultan
Həyat yoldaşları	Tamar (Şirvan məleykəsi)(Şirvan məleykəsi və Gürcüstan şahzadəsi)
Uşaqları	oğlanları: I Axsitan Fərruxzad Şahənşah Fəribürz Afridun; qızları: Alçiçək Sultan
Dini	Sünni İslam

Həyatı

Adı

Hadi Həsən şairlərdən Əbülüla Gəncəvi, Xaqani və Fələkinin əsərlərinə əsasən III Mənuçöhrün tam adını və titulunu müəyyənləşdirmişdir: Əbül Hüca Fəxrəddin əl-Məlik Mənuçöhr ibn Əfridun, Şirvanşah, xaqan-i Bozorg, Kəbir, yaxud Əkbər. Bu titullar yalnız onun özünə deyil, oğlu I Axsitana da aid idi. Lakin Əbül Müzəffər və Cəlaləddin titulları ancaq Axsitana məxsus olduğu kimi, Əbül Hüca və Fəxrəddin titulları da yalnız III Mənuçöhrə məxsus idi.Bakı qalasının şimal divarının uçması nəticəsində tapılmış böyük daş üzərində kufi xətlə yazılmış üçsətirlik natamam kitabədə köhnə Bakın qala divarlarının Şirvanşah III Mənuçöhr tərəfindən tikildiyi xəbər verilir. XII əsrin birinci yarısında III Mənuçöhr tərəfindən şəhər divarının çəkilməsinə dair kitabənin verdiyi məlumat Şirvan dövlətinin güclənməsilə əlaqədar şəhərlərdə böyük istehkam işləri aparıldığını göstərir. Sikkələr Mənuçöhrün atasının adını müəyyənləşdirir. Saray şairi Fələkinin "Divan"ında onun atasının adının "ibn Əfridun" kimi çəkilməsi isə onu Kəsranın oğlu hesab edən Dornun səhvini düzəldir. Kəsra sözündən olan Kəsran Xosrov sözünün ərəbləşdirilmiş forması olub, Sasani nəslinə süni mənsubluq bildirən soyadıdır.

Ailəsi

Bayıl qalası daşlarında Tamara olduğu ehtimal edilən gürcü qadını təsviri. Şirvanşahlar sarayı

Şirvanşah III Mənuçöhrün ehtimal ki, üç arvadı olmuşdur. Fələkinin verdiyi məlumata görə onun beş oğlu olmuşdur. Lakin həmin müəllifın başqa bir əsərində Şirvanşahın, Tamardan olan üç oğlundan və bir qızından danışılır.

Onlar Mənuçöhrün ölümündən sonra numizmatik məlumatlardan bəlli olan Axsitan, Fərruxzad, Şahənşah, Fəridundur. Baqilani bəndi tikilən ildə Mənuçöhrün qızı Alçiçək və oğlu Fəribürz xəstələnib ölmüşlər. Mənuçöhrün h.555 (1160)-ci ildə qəfil ölümü ölkədə 168 gün davam etmiş kəskin siyasi böhrana və təfriqəyə səbəb oldu. Sarayda hakimiyyət uğrunda mübarizə şiddətləndi. Mənuçöhrün yerini tutmuş şir ürəkli Fəridün şahzadə pusqudan atılan oxla öldürüldü. Nəticədə hakimiyyət Axsitanın əlinə keçdi. Ehtimal ki, Fəridün Şirvanşah Mənuçöhrün valiəhdi olmuşdur. Fələki Şirvaninin aşağıdakı misraları da buna işarə edir: Sənin iltifatının köməyilə iblis torpağı Şirvan ("şər" sözündən) Fəzilət torpağı Xervana ("xeyir" sözündən) çevrildi. Bu aşkar gerçəklik bu şübhələri aradan qaldırdı. Bu misralar Mənuçöhrün ölümünə az qalmış Şirvanda "iğtişaş dövrü" yarandığını göstərir. Xaqaninin əsərlərindən məlum olur ki, Şirvandakı ixtilaflar Şirvanın özünün daxili ziddiyətləri, sosial və siyasi vəziyyəti dövlət başçısı Şirvanşahın feodallar və əyanlarla qarşılıqlı münasibətləri ilə bağlı idi. O. L. Vilçevskiyə görə Mənuçöhrün ölümündən sonra onun dul qalmış arvadı Tamar kiçik oğlu ilə birlikdə qıpçaqlara arxalanaraq Şirvan və Gürcüstanı birləşdirməyə çalışırdı. "Lakin Mənuçöhrün atabəy Eldəgizin qoşunu ilə Şirvana gələn böyük oğlu Axsitan ögey anasını Gürcüstana, tərbiyə edib böyütdüyü qardaşı oğlu – gürcü hökmdarı yanına qaçmağa məcbur etdi. Tamar burada ömrünü monastırda başa vurdu". Çox ola bilər ki, Xaqaninin Mənuçöhrün ölümü münasibətilə yazdığı mərsiyənin (Xanıkov onu səhvən Axsitana aid edir) aşağıdakı misralarında həmin hadisələrə eyham edilir: "Ah! Sevinc Kəbəsi indi qəm yuvası oldu, çünki böyük Mənuçöhrün bütün şöhrəti onun öz günlərini başa vurmasına mane olmadı. Lakin böyük (kiliyə) öz xasiyyətləri ilə hər səhər sanki deyirdi: "Bizim şərəfimizi alçaldan adamın adı qoy dünyadan silinsin". Mənuçöhrün Tamardan başqa arvadının olub-olmadığı və onun Xaqani və Fələki tərəfındən adları çəkilən oğullarının hamısının bir anadan olduqları məlum deyil. Ehtimal ki, Mənuçöhrün başqa arvadları və onlardan övladları olmuşdur.

"Kartlis tsxovreba"nın 1161-ci ilə aid ikinci şəhadəti Tamarın əri öldükdən sonra Gürcüstana gəlməsindən bəhs edir. " (1156–1184) Anidə düşərgə salıb nəşəli üzlə onu böyüdüb ərsəyə yetirən bibisinin məleykələr məleyekəsi Tamarın pişvazına çıxdı. Tamar onu təbəssüm qarışıq göz yaşları ilə islatdı". Həmin salnamədə daha sonralar belə bir müxtəsər xəbər var: "Hökmdar I Demetrinin bacısı, Taqvidəki monastırın müəssisi Tamar rahibə kimi ölmuşdür". S. Aşurbəyli qeyd edir ki, bizim gürcü salnaməsinin verdiyi məlumata inanmağa heç bir əsasımız yoxdur və Şirvanşah Mənuçöhrün arvadı olarkən müsəlmanlığı qəbul etmiş "Şirvan məleykəsi"nin ərinin ölümündən sonra Şirvanşahlar sarayını tərk etməyə məcbur olması faktı Şirvanda "iğtişaş dövrü" hadisələrindən xəbər verir, Mənuçöhrün oğulları hakimiyyət uğrunda mübarizə apararkən sarayda bir neçə qruplaşma fəaliyyət göstərirdi və ehtimal ki, Tamarın başçılıq etdiyi həmin qruplardan biri məğlubiyyətə uğramış, onun oğlu Axsitan isə Eldəgəzlərin köməyilə Şirvanşahlar taxtına sahib olmuşdur. Xaqani eyhamla başqa bir hadisədən danışır. Ehtimal ki, baş tutmayan dövlət çevrilişində Tamarla birlikdə Axsitanın qardaşlarının da əli olmuşdur. "Ana yaylığını oğlunun ayaqları altına ataraq, oğlanları üçün aman dilədi". Xaqani hökmdarı anasına qarşı mərhəmətli olmağa və onun sözündən çıxmamağa çağırır. Bu şeirin yazılma tarixi məlum deyil, lakin S. Aşurbəyliyə görə o, "iğtişaş dövrü" hadisələrində, Mənuçöhrün ölümündən sonra onun oğulları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə dövrünə aiddir və söhbət Axsitana müxalif çıxan Tamar və onun oğullarından gedir. Göründüyü kimi – Tamar Şirvanı məhz həmin hadisələrdən sonra tərk etmişdir. Əgər bizim mülahizəmiz yanlışdırsa, onda ehtimal ki, burada Mənuçöhrün başqa arvadından və oğullarından danışılır. Həm də, məlumat daha sonralara aiddir.

Fəaliyyəti

Hakimiyyət dövrü

Müasir gürcü tarixşünaslığında belə bir versiya meydana gəlmişdir ki, Əfridun 1120-ci ildə öldükdən sonra III Mənuçöhr qədər Şirvanşahlar taxtına adı mənbələrdə çəkilməyən bir hökmdar çıxmışdır. Belə bir müddəanın ortaya çıxmasına səbəb saray şairi Xaqaninin III Mənuçöhrün ölümü münasibətilə yazdığı qəsidədə Şirvanşahın otuz il hökmranlıq etməsini xatırlaması olmuşdur. Bu halda onun hökmranlığının sonu 1149/50-ci ilə düşür. Eləcə də, Fələkinin gürcü hökmdarı ölümü münasibətilə yazdığı qəsidədən məlumdur ki, Şirvanşah III Mənuçöhr 1156-cı ildə hələ sağ idi. Mənuçöhrün dövrümüzədək gəlib çatmış sikkələri 1136–1160-cı illərə aiddir. Onun oğlu Axsitanın ilk sikkəsi də 1160-cı ilə aiddir. "Kartlis tsxovreba"dan məlumdur ki, Mənuçöhrün arvadı Tamar əri öldükdən sonra Şirvanı tərk edərək Tiqvidə monastır təsis etmiş və burada rahibə kimi ölmüşdür. 1161-ci ildə o, hələ sağ idi. Deməli, sikkə məlumatlarına və "Kartlis tsxovreba"ya görə, Mənuçöhrün hökmranlığının sonu h.555 (1160)-cı ilə, yəni onun ölüm ilinə düşür.

III Mənuçöhrə qədər on il ərzində hakimiyyət sürmüş başqa bir Şirvanşahın adına heç bir mənbədə, nə XII əsr şairlərinin əsərlərində, nə də numizmatika məlumatlarında təsadüf olunmur. Xaqaninin otuz illik hökmranlıq haqqında sözləri qeyri-dəqiq, təqribi ola bilər. Belə ki, o, başqa şeirlərində bəzi hadisələrə dair yuvarlaq rəqəmlər gətirir. Belə qeyri-dəqiqliyə poetik əsərlərdə yol verilir, buna görə onlara çox da inanmaq olmaz.

Səlcuqlulardan asılılıq

III Mənuçöhr bir müddət Böyük Səlcuqlu imperatoru Məlik şahdan vassal asılılığında olmuşdur

Şirvanşah III Mənuçöhrün İraq səlcuqlarından asılılığını mənbələrdən və sikkə məlumatlarından görünür. Mənuçöhrün təqribən 1111-ci ildə gürcü şahzadəsinə, IV Davidin qızına evlənməsi o vaxtlar çox təcavüzkar olan gürcü hökmdarlarına Şirvanın işlərinə qarışmağa bəhanə vermişdir. XII əsrin birinci rübündə Gürcüstanı, bir tərəfdən, Qafqaz düzənliyinin xeyli hissəsini tutmuş güclü köçəri döyüşçülər – türk-qıpçaqlar, digər tərəfdən isə, artıq XI əsrin ikinci yarısından tədriclə Zaqafqaziya ölkələrini istila edən türk-səlcuqlar təhdid edirdilər.

Səlcuqlar artıq XI əsrin birinci yarısının axırlarında İranı, İraqı, Suriyanı, Cənubi Azərbaycanı, Ermənistanı, Gürcüstanı və digər ölkələri zəbt etmişdilər. XI əsrin son rübündə türk-səlcuqlar nəinki Zaqafqaziyada, həm də, bütün Yaxın Şərqdə başlıca və hakim qüvvəyə çevrildilər. Gürcü hökmdarı IV David Qurucu qızı Tamarı Şirvanşahın oğlu Mənuçöhrə ərə verməklə Şirvanşahların simasında səlcuqlara qarşı mübarizədə müttəfıq qazanırdı. Digər tərəfdən, IV Davidin özünün möhtəşəm qıpçaq məliki Şəraqənin oğlu Ətrəkin qızı Quranduxtla evlənməsi və sonra 40 000 qıpçağı ailəsi ilə birlikdə Gürcüstana köçürməsi ona səlcuqlarla və öz qonşuları ilə müharibə aparmaq üçün güclü ordu yaratmağa və qıpçaqlar tərəfindən ola biləcək təhlükəni aradan qaldırmağa imkan verdi. Şirvanşah Əfridun IV Davidin qızı Taman oğluna almaqla səlcuqların hücum təhlükəsi qarşısında gürcü hökmdar evi ilə qohumluq münasibətləri yaratmaq kimi siyasi məqsədlər güdürdü. Bu nikahla, göründüyü kimi, Əfridun eləcə də hərbi cəhətdən çox güclü olan və Şirvanın özü üçün Gürcüstandan az təhlükə doğurmayan qıpçaqları neytrallaşdırmaq və öz tərəfinə çəkmək istəyirdi.

Lakin sonralar Əfridun qüvvələr nisbətini və səlcuqların daha təhlükəli olduğunu görüb, Gürcüstanla ittifaqı pozdu və Şirvanşahların hələ I Fəribürz dövründən bəri sonralar da yeritdikləri ənənəvi siyasət daha güclü düşmənə meyl göstərmək və təhlükə qarşısında gözləmə siyasəti – aparmağa başladı. IV Davidin 1117-ci ildə Mənuçöhrün evlənməsindən bir az keçmiş təcavüzkar hərəkətlərini – oğlu Demetrinin Şirvana hücum edib Kaladzor qalasını tutmasını və sonralar, 1120-ci ildə IV Davidin özünün Şirvana iki dəfə hücum çəkərək, Qəbələni və digər şəhərləri alması bununla izah edilir.

Əfridunun ölümündən sonra onun oğlu III Mənuçöhrün hakimiyyəti dövründə vəziyyət dəyişdi. Səlcuq sultanının koalision qoşunu 1121-ci ildə Trialetidəki məğlub edildikdən və IV David 1122-ci ildə Tiflisi və Dmanisini tutduqdan sonra Mənuçöhr sultandan uzaqlaşdı və həmin vaxtlar çox güclənmiş Gürcüstanın tərəfinə keçdi. Şirvanşah Mənuçöhrün siyasətinin dəyişməsində, səlcuq sultanının vassalı və müttəfiqi olmaqdan imtina etməsində, görünür, Şirvanşahın arvadı – əri üzərində güclü nüfuza malik olan gürcü şahzadəsi Tamar və onun əhatəsi az rol oynamamışdır.

"Türklər və digər müsəlman hökmdarları Gürcüstana qarşı uğursuz mübarizə apardıqları bir vaxtda yeni Şirvanşah artıq Gürcüstanın tərəfində idi. Bu səbəbdən qisas məqsədilə Gürcüstana gələn sultan Mahmud öncə Şirvanşahı cəzalandırmaq üçün Şirvana soxuldu".

"Kartlis tsxovreba"da deyildiyinə görə, h.517 (1123)-ci ildə

"sultan Şirvana gəldi, Şirvanşahı tutub, Şəmaxiyyə şəhərini ələ keçirdi və qasid vasitəsilə hökmdara aşağıdakı məzmunda məktub göndərdi. "Sən meşələrin şahısan və heç vaxt düzə enmirsən. Mən Şirvanşahı tutmuşam və ondan xərac tələb edirəm. İstəyirsənsə, mənə layiq hədiyyələr göndər, əgər bunu etmək istəmirsənsə, onda təcili qabağıma çıx". Buna cavab olaraq, IV David qoşun yığdı, qıpçaqların döyüş hazırlığını yoxladı və 50 minlik qoşunla Şirvana gəldi. Vuruşmada hökmdarın döyüşçüləri Arranın atabəyi Aqsuntuların (Ağsunqur və Əhmədili) başçılığı ilə sultanın köməyinə gələn 4000 nəfəri qırdı, atabəyin özü isə güclə xilas oldu. Sultan divarları arxasında gizləndiyi Şemaxiyyədən qaçaraq, başqa yolla öz ölkəsinə qayıtdı. David isə Gürcüstana döndü". "Erməni salnaməsi" Ağsunqurun qoşununun sayını 4000-dən 3000 nəfərə endirməklə gürcü mənbəyində deyilənləri təkrar edir. Birinci versiya fars və ərəb müəlliflərinin məlumatlarına zidd gəlir. XII əsr anonim fars mənbəyinə görə sultan Mahmud ibn Məhəmməd (1118–1131) h.516 (1122/3)-ci ildə Təbrizdən "Şamaxıya və Şirvana yollandı. O, abxazları (gürcüləri) qovdu, Şirvanşahı isə qaladan endirib geri qayıtdı. Azərbaycanda Şəms əl-Mülkü yaxaladı və onu öldürüb başını Xorasana göndərməyi əmr etdi".

İmad əd-Din əl-İsfəhaninin versiyasına görə sultan Mahmud h.517 (1123)-ci ildə Şirvan əmirlərinin xüsusi dəvətilə Şirvana səfərə çıxdı və məşhur Şirvanşahı həbs etməsi iğtişaş və çaxnaşmaya səbəb oldu. Bundan sonra sərhəd boyunca yaşayan "kafirlər" (yəni gürcülər) hərisləşdilər və 30 min süvari qoşunla sultanın ordugahının 2 fərsəxliyində düşərgə saldılar. Ancaq Allah islamın köməyinə gəldi və qarətkarları darmadağın etdi… bütün bu hadisələr nəticəsində ölkə dağılıb viran qaldı. Əl-İsfəhani bunu Şirvanın "təxrib"i kimi təsvir edir. İşlərin qarmaqarışıq olduğunu görən Sultanın vəziri Şəms əl-Mülk Usman ibn Nizam əl-Mülkə qəzəbi tutdu və onun edam olunmasını əmr etdi. Bu, h.517 (1123/4)-ci il rəbiüləvvəl ayının axırlarında Beyləqanda baş verdi.

İbn əl-Əsir bu hadisələri bir qədər başqa cür işıqlandırır:

"Həmin h.517 (1123)-ci ildə gürcülərin islam ölkəsində cinayətləri artdı. Adamlar, xüsusilə Dərbənd və Şirvan əhalisi buna çətinliklə dözürdü. Buna görə də, onların bir çox nümayəndəsi (gürcülərin) onların başına gətirdiklərindən şikayət etmək üçün sultanın yanına gəldi. Onlar sultana gücsüzlüklərindən, öz ölkələrini qoruyub saxlamaq iqtidarında olmadıqlarından danışdılar. Onda sultan Şamaxıya gəlib çatmış gürcülərə doğru hərəkət etdi və oradakı bir bağda dayandı. Gürcülər sultanın üstünə yeridi. Sultanın qoşunu onlardan bərk qorxdu və vəzir şəms əl-mülk Usman ibn Nizam əl-Mülk sultana geri qayıtmağı məsləhət gördü. Bunu eşidən Şirvanlılar sultanın yanına gedərək dedilər: "Nə qədər ki, sən bizimləsən, biz vuruşacağıq. Əgər sən bizi qoyub getsən, müsəlmanlar ruhdan düşər və məhv olarlar". Sultan onlarla razılaşdı və yerindən tərpənmədi. Qoşunlar qarşıdakı döyüş haqqında düşünüb, gecəni çox həyəcanla keçirdilər. Lakin Allah gözlənilmədən onların işini asanlaşdırdı: o, gürcülərlə qıpçaqlar arasında nifaq və düşmənçilik saldı, onlar həmin gecə öz aralarında vuruşdular. Səhər isə fərari kimi qaçıb getdilər. Beləliklə, Allah möminləri bu vuruşmadan qurtardı. Sultan bir xeyli Şirvanda qaldı, sonra Həmədana yola düşdü və cəmadiyü-ləvvəl (iyul) ayında ora gəlib çatdı."

Göstərilən mənbələrdən aydın olur ki, III Mənuçöhr sultan xəzinəsinə hər il verməli olduğu 40 000 dinar xəracı ödəməkdən imtina edərək, sultana vassal asılılığından çıxmışdı. Şirvanşahın gürcü hökmdarına üz tutması sultanın onu cəzalandırmaq və qoyulmuş xəracı yığmaq üçün Şirvana yürüş etməsinə səbəb oldu. Lakin ölkənin qıpçaqlar və gürcü qoşunları tərəfindən dağıdılıb talan edilməsi, habelə səlcuqların Şirvan ərazisində apardıqları hərbi əməliyyatlar əhalidə vergi vermək iqtidarı qoymamışdı. Sultan bunun günahını öz vəziri Şəms əl-Mülkdə görərək, onun edam olunmasını əmr etdi. İbn əl-Əsir və əl-İsfəhaninin verdikləri məlumatlar daha etibarlıdır. Nə sultanın əsir aldığı Şirvanşahın taleyi, nə də onun göstərilən mənbələrdə çəkilməyən adı bizə bəlli deyil.

Gürcü Baqrati xanədanı ilə münasibətlər

Şirvanşah III Mənuçöhr Gürcüstan kralı qızı, şahzadə Tamarla evlənmişdi, buna baxmayaraq David Şirvan və Arran ərazisinə dağıdıcı və talançı yürüşlər etmişdir

1123-cü il yürüşündən və sultanın Şirvandan getməsindən azacıq sonra IV David səlcuq qoşunlarının burada olmamasından və yerli hakimiyyətinin özünümüdafiə zəifliyindən istifadə edərək, Şirvana qarşı təcavüzkar siyasətini davam etdirirdi. Həmin ilin iyununda havaların şiddətli isti keçməsinə baxmayaraq, David yenidən Şirvana soxulub, Şirvanşahların baş iqamətgahı olan Gülüstan qalasını tutdu və qoşunları ilə birlikdə böyük qənimətlə Kartliyə qayıtdı. 1124-cü ilin əvvəlində o, yenidən Şirvana yürüş etdi. O, əvvəlcə Şəbərəna növbəti basqın edərək, burada Dərbənd qoşun rəisinin başçılığı altında olan kürdləri, ləzgiləri və qıpçaqları qırdı. Həmin ilin avqustunda David sonuncu dəfə hücum etdi. Şirvanı ilhaq etməyə cəhd göstərərək Şəmaxiyyə şəhərini, Buğurt qalasını və onun ətrafındakı yerləri rutdu. Gürcü və erməni salnamələrinin verdiyi məlumata görə, IV David Şirvanın şəhər və qalalarında Xereti və Kaxet əsgərlərindən təşkil olunmuş güclü qarnizonlar saxladı, ölkədə işlərin idarə olunmasına nəzarət etməyi özünün baş katibi olan arxiyepiskop Simon Çkondideliyə tapşırdı. Şirvanın işğalı 5 aya qədər davam etdi. Ehtimal ki, IV David elə bu vaxt öz titullarına sonralar ənənəvi olaraq varislərinin də daşıdıqları Şirvanşah titulunu əlavə etmişdi. Kartliyə qayıtdıqdan sonra o, geniş hərbi ekspansiya layihələri hazırlamaq fikrinə düşdü. Lakin onları həyata keçirmək ona nəsib olmadı. Belə ki, David 1125-ci il yanvarın 25-də öldü. Həmin vaxtdan XII əsrin 70-ci illərinə qədər mənbələrdə gürcülərin Şirvana yürüşləri barədə heç nə deyilmir. IV Davidin oğlu, 30 il Gürcüstanda hakimiyyət sürmüş hökmdar evi ilə dinclik və dostluq münasibətləri dövrü başlandı. Davidin ölümündən sonra Mənuçöhr, ehtimal ki, elə həmin il Şirvanda hakimiyyətə qayıtmışdır. Lakin Şəki vilayəti I Demetrinin əlində qalmışdı. Şirvanın öz müstəqilliyini bərpa etdiyi III Mənuçöhrün hakimiyyəti zamanı Şirvanşahlar dövlətinin güclənmə və tərəqqi dövrü ohıb, səlcuq imperiyasının tənəzzülü ilə bir vaxta düşmüşdür.

Qıpçaqların üsyanı

Mənuçöhrün bu dövr fəaliyyətini işıqlandıran mənbələr Şirvanşahın saray şairləri Xaqani və Fələkinin əsərləridir. Xaqaninin III Mənuçöhrə ithaf olunmuş qəsidələrinin birində Şirvanşahın qıpçaqların (ehtimal ki, IV Davidin Gürcüstanda məskunlaşdırdığı) üsyanını yatırmasından danışılır. Qıpçaqlar üzərindəki bu qələbədən Fələki də bəhs edir. "Qızılla işlənib, Çin ipəyi kimi parıldayan hind qılıncınla tökülmüş qıpçaq qanını hesablayarkən torpağın yaradıcı qüvvəsinin bitki əvəzinə qıpçaq başı yetirdiyinə təəccüblənməməlisən". Fələkinin sözlərinə görə, Mənuçöhr dikbaş qıpçaqları İraq səlcuqlarının köməyi olmadan əzmişdir. Mənuçöhr güclü hökmdar olmuş və ölkəsində sərt qayda-qanunlar qoymuşdur. Xaqani onun qonşu Arran dövləti üzərində zəfər çaldığını göstərir: "O, Arranı fəth etməklə adını bütün dünyada şöhrətləndirdi, İraqı və Suriyanı zəbt etmək üçün başqa vaxt təyin etdi". Mənuçöhr qırx il ərzində öz dövlətini xeyli möhkəmləndirmiş və ehtimal ki, Şirvanın sərhədlərini genişləndirmək məqsədilə qonşu ölkələrə yürüşlər etmişdir. Fələki Şirvani Mənuçöhrün zamanındakı tərəqqini, ehtimal ki, 1123–1125-ci illərdəki müharibələrlə bağlı hadisələri nəzərdə tutaraq, keçmişdə hökm sürən hərc-mərcliklə müqayisə edirdi: "O, iblisin fıtnəfəsad və qalmaqal yuvası olan Şirvanı gülüzlü türk və türkmən qızları ilə bəzədi".Şirvanın və Arranın səlcuqlar tərəfindən istila olunması türk tayfalarının bu ölkələrə axınını artırdı. Həmin ölkələrdə türk qul və kənizləri ucuz qiymətə satılırdı.

Bəndi-Baqilan hadisəsi

Şirvanda Mənuçöhrün hakimiyyəti dövründə olmuş mühüm hadisələr arasında h.532 (1137/8)-ci ildə Kür çayı üzərindəki Baqilani bəndinin (Bəndi-Baqilani) yuyulub dağılması nəticəsində baş vermiş daşqını da qeyd etmək lazımdır. Fələki və Xaqani bu hadisəyə şeir həsr etmişlər. III Mənuçöhr Baqilani bəndini daşqın təkrar baş verməsin deyə, köhnə yerində yox, çayın bir qədər yuxarısında yenidən tikdirmişdi.

Hakimiyyətinin sonu

Mənuçöhrün hakimiyyətinin son illəri Xaqaninin məktublarında əksini tapmışdır. Onlarda Şirvanda vəziyyətin pisləşdiyindən danışılır. Mənuçöhrə qarşı qəsdin üstü açıldı.

Dövlət çevrilişinə hazırlaşan müxalifət qrupu 60 ən tanınmış dövlət xadimini öldürməyi, 300 yüksək vəzifəli şəxsin evini dağıtmağı nəzərdə tuturdu. O cümlədən şair Xaqanini, Şirvanın siyasi həyatında böyük nüfuzu olan əmir Əsəd əd-Din Xulbaşini öldürməyə hazırlaşırdılar. Mənuçöhr dövlət çevrilişi təhlükəsini aradan qaldırdı. Bir çoxları vəzifədən götürüldü, həbs və sürgün edildi. Mənuçöhr h.555 (1160)-ci ilin sonunda qəflətən öldü.

Hakimiyyət dövrünün xarakteristikası

Şirvanşah III Mənuçöhrdən miras qalmış Bakı qalası

Mənuçöhr ölkədə böyük tikinti işləri aparır, şəhərləri möhkəmləndirir, yeni şəhərlər saldırırdı. Fələki və Xaqaninin Mənuçöhrə həsr olunmuş əsərlərində XII əsr feodal cəmiyyətinin, Şirvanşah sarayının həyatı əksini tapmış, dövlət xadimlərinin, o cümlədən baş vəzir Seyid əl-Vüzəra Camal əd- Din Əbül Nəsr Məlik Misər ibn Abdullanın adı çəkilmişdir. Fələki onun fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişdir. Mənuçöhrün digər vəziri Əmin əd-Din Məhəmməd ibn Əbd-əl Cəlil-i-Əxrasi fılosof, həkim, astroloq, şair və ənənəçilərə hamilik edirdi. Əmir sipəhsalar – Şirvan qoşunlarının baş komandanı – Hüsam əd-Dövlə və d-Din Əbu-Yəqub Yusif idi. Onun adı Bakı qalasındakı Cümə məscidinin bünövrəsinə qoyulmuş kufı kitabədə çəkilir.

Mənuçöhrün sarayında o dövrün bütün Yaxın Şərqdə şöhrət tapmış, Azərbaycan şeir məktəibni yaratmış görkəmli şairlər, məlik üş-şüəra – "şairlər şahı" adlandırılan Əbül-üla Gəncəvi, Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani toplaşmışdı. Mənuçöhr filosof, şair və alimlərə hamilik edirdi. Xaqani Mənuçöhrdən saysız-hesabsız mükafatlar, hədiyyələrdən başqa hər il 30 min dirhəm məvacib alırdı. Onun malikanəsi də var idi. Mənuçöhr Şirvan dövlətinin ən mühüm vəzifələrindən birini – Şirvanşahın xüsusi katibi vəzifəsini Xaqaniyə həvalə etmişdi. Lakin saray çəkişmələri nəticəsində Əbülüla, Fələki Şirvani və Xaqani vətənə xəyanətdə və Mənuçöhrə qarşı qəsddə təqsirləndirilərək həbs olundular. Xaqani də digər iki şair kimi bir neçə aydan sonra azad edildi.

Sikkələri

III Mənuçöhr ibn Əfridunun hökmranlıq vaxtından tam bir sıra aşağı əyarlı gümüş sikkələr qalmışdır. Bir üzündə "əl-məlik Mənuçöhr ibn Əfridun", o biri üzündə dini rəmz, xəlifə əl-Müktafiliəmrüllahın – h.530–555 (1136–1160)-ci illər və səlcuq sultanının adları göstərilmişdir. Sikkələrin hamısında sultanın adında yalnız "…əssultan" sözü oxunur. Üz tərəfində Mənuçöhrün, arxa tərəfində isə adları həkk olunmuş mis sikkələr də vardır. Kuyumcanın fikrincə, onları III Mənuçöhr İraqın səlcuq sultanı Məlik şah ibn Mahmudun (h.547 (1152/3-cü il) şərəfinə kəsdirmişdir. fondunda III Mənuçöhrün h.555 (1160)-ci ildə Şamaxıda zərb etdirdiyi nadir bilon sikkə saxlanılır. Onun üz tərəfındə "əl-məlik əl-müəzzəm Mənuçöhr", qıraqlarında "Şəmax(iyy)ə, beşinci ildə", arxa tərəfındə "əl-Müstəncid es-sultan (Sü)leyman" və müsəlmanlıq dini rəmzi göstərilmişdir. Tarix əl- Müstəncidin (h.555–566 (1160–1170/1)-cı illər) və xüsusilə İraq səlcuq sultanı Süleyman şah ibn Məhəmməd ibn Məlik şahın (h.555 (1160)-ci il) adları ilə təsdiq olunur. Bu, XII əsrdə Şirvanşahlar sülaləsinin Şəmaxiyyə zərbxanasının adını daşıyan yeganə sikkədir. Onun oğlu və varisi I Axsitanın ilk sikkəsinin h.555 (1160)-ci ilə aid olduğunu, Mənuçöhrün h.555 (1160)-ci ilin sonunda taxta çıxmış və h.571 (1176)-ci ilədək hökmranlıq etmiş oğlu və varisi adı ilə sikkə olmadığı nəzərə alınaraq, Mənuçöhrün hakimiyyətinin h.555 (1160)-ci ilədək davam etdiyi qeyd edilir.

Döyüş və hakimiyyət mübarizəsi xronologiyası

Tarix	Hadisə	Müttəfiqlər	Qarşı tərəf	Yer	Vəzifəsi	Nəticə
1123-cü il	Şəmaxiyyə şəhərinin təslim edilməsi	–	Səlcuqlar	Şamaxı	Şirvanşah	məğlubiyyət, həbs
1123-cü il	Davidin Şirvana I yürüşü	–	Gürcülər	Gülüstan qalası	Şirvanşah	məğlubiyyət
1124-cü il	Davidin Şirvana II yürüşü	–	Gürcülər	–	Şirvanşah	bilinmir
1124-cü il, avqust	Davidin Şirvana III yürüşü	–	Gürcülər	Şirvan	Şirvanşah	məğlubiyyət, işğal
–	Qıpçaqların üsyanı	–	Qıpçaqlar	–	Şirvanşah	qələbə
–	Dövlət çevrilişinə cəhd	–	Müxalifət qrupu	Şamaxı	Şirvanşah	qələbə

Ailəsi

Atası I Əfridun. Dərbənd hakimi və Şirvanşah.
Həyat yoldaşı Tamar. Gürcüstan çarı IV Davidin qızı, Şirvan məleykəsi, Baqrationi sülaləsindən. Şirvanşahdan 3 oğlu və 1 qızı olmuşdur.
- Tamarın oğullarından biri. Şervaşidze sülaləsinin qurucusu. Babası IV David tərəfindən Suxumiətrafı torpaqların idarəsi ona verilmişdir.
- Oğlu I Axsitan. Atası III Mənuçöhrün və qısa müddət hakimiyyət sürmüş qardaşı II Afridunun xələfi.
- Tamarın kiçik oğlu. III Mənuçöhrün ölümündən sonra Tamar kiçik oğlunu hakimiyyətə gətirməyə cəhd etmişdir.
Oğlu Afridun. III Mənuçöhrün vəliəhdi.
- Nəvəsi Fəribürz
Oğlu Fəribürz. Atasının hakimiyyəti dövründə xəstələnib ölmüşdür.
Qızı Alçiçək Sultan. Atasının hakimiyyəti dövründə xəstələnib ölmüşdür.
Oğlu Şahənşah
Oğlu Fərruxzad

SƏLƏF
I Əfridun

III Böyük Mənuçöhr
Kəsranilər

XƏLƏF
II Əfridun

İstinadlar

Bильчeвcкий. Xaкaни, c.65. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Bильчeвcкий. Xaкaни, c.65" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
Hadi həsən. Fələki Şirvani, s.9–10
Aшypбeйли. Oчepк… c.136.
Пaxoмoв. Kpaткий kypc… c.32.
Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.

Orijinal mətn (az.)

"Bayıl daşları" üzərində çalışan alimlərimiz son illərdə burada anfas şəklində 12-yə qədər insan başı təsvirli qabartmalar aşkar etmişlər. Onların fikrincə, bu təsvirlər o dövrlərdə tanınmış şəxslərin portretləri olmuşdur. Portret təsvirli qabartmaların birinin üzərində Şirvanşah Fəriburzun adının, gürcü tipinə bənzər başqa bir portretdə isə gürcü sözünün oxunması yuxarıdakı fikrin nə qədər inandırıcı olduğunu göstərir. Təsvirli qabartmalar arasında gürcülərə aid kitabənin olması heç də əbəs deyildir. Məlum olduğuna görə o vaxtlar gürcülərlə Şirvanşahlar arasında qohumluq olmuşdur. Qadın obrazını təsvir edən bu portret o zaman bəlkə də Şirvanşahların zövcəsi Tamaranı təmsil edirmiş
"BAKÜ - BAYIL KALESİ (KASRI) ve KİTABELERİ HAKKINDA". İstifadə tarixi: 2018-06-20.^{[ölü keçid]}

Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"

Gerçekten de taşlarda görülen 12 insan figürü ayrıntılı biçimde incelendiğinde, -üslup bakımından kısmen klişelişmiş yüz ifadelerine rağmen-, bunların alelade çizilmiş birer süsleme unsurundan çok, dönemin bazı önemli şahsiyetlerini tasvir eden bir çeşit portre niteliği taşıdığı30 sezilmektedir. Taşların üzerindeki bu insan başı tasvirlerinin birinin yanında “Şirvanşah Feriburz”’un adının ve Gürcü tipinde bir kadın tasvirinin yanında da “Gürcü” adlarının okunması31 bu kanıyı güçlendirmektedir (Res. 7-10).
Divani-Fələki, s.866, 897
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.15
Фaлaки Шиpвaни. Oдa нa cмepть цapя Дeмeтpe; З. M.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн в пepвoй пoлoвинe XII в. Tбилиcи, 1966, c.288–291
Hadi Həsən. Fəlki Şirvani, s.15–16
Гaфap Keндли, c.126, 141–144
Divani Fələki, 1078–1079
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, c.17.
Гaфap Keндли, c.143
O. B . Bильчeвcкий. Xakaни. "Coвeтckoe вocтokoвeдeниe", 1957, N°4, c.66
Bünyadov Z. Azərbaycan Atabəylər dövləti, B., 1989, s. 159–160
Бpocce, ч.l, c.382–391
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.14
Divani-Xaqani. Tehran, 1316 h., s.116–120, 392–398
Гaфap Keндли, c.171
Acaтиaни, c.43–47
Mecxиa. Дидгopckaя битвa, c.66.
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.20
З.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн, c.285, 289–292
Пaxoмoв. Kpaткий kypc… c.36
Kyймджaн. Уникaльнaя мoнeтa, c.342.
Бpocce, c.382
S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007
Brosse, c.360
Hadi Həsən Fələki Şirvani, s.12–13
Ф.Д.Жopдания, c.239–240.
Бpocce, c.360–368
Mecxиa. Дидropckaя битвa, c.86–89, 99–103.
Acaтиaни, c.32.
Brosse, p.59, 367–368
Hadi Həsən Fələki Şirvani, s.18.
Mücmal-ət-təvarix v-əl-qisas 520 h. Tehran 1318 h., c.415
İbn əl-Əsir, s.139–141
İbn əl-Əsir, s.124–125
Apмянckaя xpoникa, c.59
Пaxoмoв Kpaткий kypc… c.ЗЗ
З.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн, c.287, 289.
Kulliyat-i-Khaqani. Lucknow ed), s.411–412, 541
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.20–21
Diwan-i Falaki, bənd 810–811, 724
Hadi Həsən, s.20–21
Divani-Fələki, bənd 655
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, c.22
Бepтeльc. Hизaми и Физyли. M., 1962, c.45, cнocka 54.
Kulliyat Xakani, s.63–65
Divani-Fələki, c.498–500, 504
Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s,22–24
A. Ates. Recueil de letters de Xaqani-I Shirwani. "Tpyды двaдцaть тогo мeждyнapoднoгo koнrpecca вocтokoвeдoв", т. II. M., 1963 (frn. mətni)
Cбopник пиceм Xakaни Шиpвaни, c.357
Ahmet Ateş. Hakaninin mektublaп deгgisi Belleten, Gilt XXV, Sayı 98 den ayribasım (nisan, 1961). Türk tarih Kurumu Basimevi-Ankara, 1961, s.241
S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
Divani-Fələki, s.526–527, 530, 728, 729
Hadi Həsən, Fələki Şirvani, s.24
Xaди Xacaн. Изыckaния, c.15–16
З. M.Бyниятoв и M. X. Heймaтoвa. Hoвый дokyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa. "ДAH Aзepб. CCP", 1973, т. XXIX, № ll-12, c.85–88
Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.27–70
Гaфap Keндли. Xakaни Шиpвaни. Aвтopeф. дoкт. диcc. Бaky, 1972, c.92–93
Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.42, 45–46, 58
Гaфap Keндли, с. 118–119
Пaxoмoв. Moнeтныe клaды, вып. VIП, c.75.
Dickran Karnick Kouymjian. A unique coin of the Shirvanshah Minuchihr II dated A. N. 555/1160 A. D. American University of Beirut. 1974, pp.342–346

	"" portalı

[Bильчeвcкий._Xaкaни,_c.65-1] Bильчeвcкий. Xaкaни, c.65. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Bильчeвcкий. Xaкaни, c.65" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib

[2] Hadi həsən. Fələki Şirvani, s.9–10

[3] Aшypбeйли. Oчepк… c.136.

[4] Пaxoмoв. Kpaткий kypc… c.32.

[5] Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: Şərq-Qərb, 2007.

Orijinal mətn (az.)

"Bayıl daşları" üzərində çalışan alimlərimiz son illərdə burada anfas şəklində 12-yə qədər insan başı təsvirli qabartmalar aşkar etmişlər. Onların fikrincə, bu təsvirlər o dövrlərdə tanınmış şəxslərin portretləri olmuşdur. Portret təsvirli qabartmaların birinin üzərində Şirvanşah Fəriburzun adının, gürcü tipinə bənzər başqa bir portretdə isə gürcü sözünün oxunması yuxarıdakı fikrin nə qədər inandırıcı olduğunu göstərir. Təsvirli qabartmalar arasında gürcülərə aid kitabənin olması heç də əbəs deyildir. Məlum olduğuna görə o vaxtlar gürcülərlə Şirvanşahlar arasında qohumluq olmuşdur. Qadın obrazını təsvir edən bu portret o zaman bəlkə də Şirvanşahların zövcəsi Tamaranı təmsil edirmiş

[6] "BAKÜ - BAYIL KALESİ (KASRI) ve KİTABELERİ HAKKINDA". İstifadə tarixi: 2018-06-20.^{[ölü keçid]}

Orijinal mətn tərcümədə ing. — "{{{1}}}"

Gerçekten de taşlarda görülen 12 insan figürü ayrıntılı biçimde incelendiğinde, -üslup bakımından kısmen klişelişmiş yüz ifadelerine rağmen-, bunların alelade çizilmiş birer süsleme unsurundan çok, dönemin bazı önemli şahsiyetlerini tasvir eden bir çeşit portre niteliği taşıdığı30 sezilmektedir. Taşların üzerindeki bu insan başı tasvirlerinin birinin yanında “Şirvanşah Feriburz”’un adının ve Gürcü tipinde bir kadın tasvirinin yanında da “Gürcü” adlarının okunması31 bu kanıyı güçlendirmektedir (Res. 7-10).

[7] Divani-Fələki, s.866, 897

[8] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.15

[9] Фaлaки Шиpвaни. Oдa нa cмepть цapя Дeмeтpe; З. M.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн в пepвoй пoлoвинe XII в. Tбилиcи, 1966, c.288–291

[10] Hadi Həsən. Fəlki Şirvani, s.15–16

[11] Гaфap Keндли, c.126, 141–144

[12] Divani Fələki, 1078–1079

[13] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, c.17.

[14] Гaфap Keндли, c.143

[15] O. B . Bильчeвcкий. Xakaни. "Coвeтckoe вocтokoвeдeниe", 1957, N°4, c.66

[16] Bünyadov Z. Azərbaycan Atabəylər dövləti, B., 1989, s. 159–160

[17] Бpocce, ч.l, c.382–391

[18] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.14

[19] Divani-Xaqani. Tehran, 1316 h., s.116–120, 392–398

[20] Гaфap Keндли, c.171

[21] Acaтиaни, c.43–47

[22] Mecxиa. Дидгopckaя битвa, c.66.

[23] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.20

[24] З.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн, c.285, 289–292

[25] Пaxoмoв. Kpaткий kypc… c.36

[26] Kyймджaн. Уникaльнaя мoнeтa, c.342.

[27] Бpocce, c.382

[28] S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2007

[29] Brosse, c.360

[30] Hadi Həsən Fələki Şirvani, s.12–13

[31] Ф.Д.Жopдания, c.239–240.

[32] Бpocce, c.360–368

[33] Mecxиa. Дидropckaя битвa, c.86–89, 99–103.

[34] Acaтиaни, c.32.

[35] Brosse, p.59, 367–368

[36] Hadi Həsən Fələki Şirvani, s.18.

[37] Mücmal-ət-təvarix v-əl-qisas 520 h. Tehran 1318 h., c.415

[38] İbn əl-Əsir, s.139–141

[39] İbn əl-Əsir, s.124–125

[40] Apмянckaя xpoникa, c.59

[41] Пaxoмoв Kpaткий kypc… c.ЗЗ

[42] З.Бyниятoв. Гpyзия и Шиpвaн, c.287, 289.

[43] Kulliyat-i-Khaqani. Lucknow ed), s.411–412, 541

[44] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s.20–21

[45] Diwan-i Falaki, bənd 810–811, 724

[46] Hadi Həsən, s.20–21

[47] Divani-Fələki, bənd 655

[48] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, c.22

[49] Бepтeльc. Hизaми и Физyли. M., 1962, c.45, cнocka 54.

[50] Kulliyat Xakani, s.63–65

[51] Divani-Fələki, c.498–500, 504

[52] Hadi Həsən. Fələki Şirvani, s,22–24

[53] A. Ates. Recueil de letters de Xaqani-I Shirwani. "Tpyды двaдцaть тогo мeждyнapoднoгo koнrpecca вocтokoвeдoв", т. II. M., 1963 (frn. mətni)

[54] Cбopник пиceм Xakaни Шиpвaни, c.357

[55] Ahmet Ateş. Hakaninin mektublaп deгgisi Belleten, Gilt XXV, Sayı 98 den ayribasım (nisan, 1961). Türk tarih Kurumu Basimevi-Ankara, 1961, s.241

[ReferenceA-56] S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006

[57] Divani-Fələki, s.526–527, 530, 728, 729

[58] Hadi Həsən, Fələki Şirvani, s.24

[59] Xaди Xacaн. Изыckaния, c.15–16

[60] З. M.Бyниятoв и M. X. Heймaтoвa. Hoвый дokyмeнт пo иcтopии Шиpвaнa. "ДAH Aзepб. CCP", 1973, т. XXIX, № ll-12, c.85–88

[61] Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.27–70

[62] Гaфap Keндли. Xakaни Шиpвaни. Aвтopeф. дoкт. диcc. Бaky, 1972, c.92–93

[63] Бepтeльc. Hизaми и Физyли, c.42, 45–46, 58

[64] Гaфap Keндли, с. 118–119

[65] Пaxoмoв. Moнeтныe клaды, вып. VIП, c.75.

[66] Dickran Karnick Kouymjian. A unique coin of the Shirvanshah Minuchihr II dated A. N. 555/1160 A. D. American University of Beirut. 1974, pp.342–346