Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məhəmməd xan Şahqulu sultan oğlu Ustaclı və ya Toxmaq xan Ustaclı (fars. محمد خان تخماق استاجلو; XVI əsr, İrəvan – 1585, İrəvan) — XVI əsrdə yaşamış türkmən Ustaclı tayfasından olan Səfəvi məmuru, diplomatı və hərbi rəhbəri. O, 1568-ci ildən 1575-ci ilə qədər İrəvan və ya digər adı ilə Çuxursəəd bəylərbəyliyinin hakimi kimi xidmət etmişdir. Daha sonra, o, Osmanlı imperiyasına göndərilən nümayəndə heyətinə rəhbərlik etmişdir. Geri qayıtdıqdan sonra, o, bəzi hüquqi proseslərdə iştirak etmiş və 1578-ci ildə yenidən Çuxursəəd əyalətinə bəylərbəyi təyin edilmişdir. Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578–1590) zamanı baş vermiş Çıldır döyüşündə o, əsas komandan kimi çıxış etmiş və məğlub olmuşdur. Bir neçə il sonra — 1583-cü ildə Məhəmməd xan Toxmağın bəylərbəyliyi əyalətin Osmanlı dövləti tərəfindən işğal edildiyinə görə sona çatmışdır. Bu əyalət 1604-cü ilə qədər Osmanlı dövlətinin tabeliyində qalmışdır.
| Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı | |
|---|---|
| fars. محمد خان تخماق استاجلو | |
| 1568 – 1575 | |
| Əvvəlki | Şahqulu sultan Ustaclı |
| Sonrakı | Əbuturab Mirzə |
| 1578 – 1583 | |
| Əvvəlki | Xəlil xan Əfşar |
| Sonrakı | Osmanlı işğalı |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | XVI əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1585 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
| Atası | Şahqulu sultan Ustaclı |
| Dini | islam |
| Rütbəsi | general |
Boyu balaca olduğuna görə "Toxmaq" ayaması ilə tanınmışdır.
Həyatı
Osmanlı dövlətində səfirliyi
Məhəmməd xan Ustaclı Çuxursəəd bəylərbəyliyinin özündən əvvəlki hakimi olan Şahqulu Sultan Ustaclının oğludur və onlar türkmən Ustaclı tayfasına mənsubdurlar. Çuxursəəd bəylərbəyliyi hal-hazırkı Ermənistan ərazisini əhatə etmiş və onun əyalət paytaxtı İrəvan şəhəri olmuşdur. 1568-ci ildə Səfəvi hökmdarı I Təhmasib onu atasının yerinə bəylərbəyi və varis təyin etdi. Bir neçə il sonra, şah özünündən ölqümündən qısa müddət əvvəl Məhəmməd xanı Osmanlı sultanı III Muradın taxta çıxması münasibətilə təbrik etmək üçün İstanbula göndərdi. I Təhmasib Osmanlı ilə münasibətlərdə 1555-ci ildən sonra formalaşmış isti münasibətlərin davam etdirilməsinin tərəfdarı idi. Nümayəndəliyə 250 nəfər və 500 dəvə daxil idi. Nümayəndə heyəti 1576-cı ilin may ayında imperiyanın paytaxtı olan İstanbul şəhərinin yaxınlığında yerləşən Üsküdara çatdı. Onlar özləri ilə sultana şahdan hədiyyə vermək üçün qiymətli əlyazmalar, daş-qaşlar, habelə silahlar və gözəl xalçalar gətirmişdir. Hədiyyələr arasında ən qiymətli hədiyyə brilliantlarla bəzədilmiş imperial çadır idi.
Bunu böyük bir qarşılama mərasimi izlədi, elçilər gözəl formada bəzədilmiş atlar və 7 min dukat pulla geri göndərildilər. Həm mərasim, həm də çadirin hazırlanması Şahənşahnamənin birinci cildində təsvir edilmişdir. Zeren Tanındıya görə, çadır "möhtəşəm incəsənət nümunəsi" olmuş, lakin bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Məhəmməd xanın III Murada təqdim etdiyi I Şah Təhmasibin salamlama məktubu Topqapı sarayında saxlanılmaqdadır.
Məhəmməd xan Osmanlıdan Qəzvinə qayıdır, ancaq burada ona diqqət və iltifat göstərilmir. Bu zaman onun Çuxursəəddəki ulkası alınıb verilmiş və elə vilayətə də bəylərbəyi o təyin edilmişdi.
Məhkəmə sahəsindəki fəaliyyəti
II Şah İsmayıl (1576–1577) öz qısa hakimiyyəti dövründə Məhəmməd xanı, baş vəzir Mirzə Şükrullah İsfahanini və ədalət məhkəməsinin örf şurasının üzvləri təyin etdi. Ona divanbəyi maliyyə məhkəmələri də daxil olmaqla, fərdi məhkəmələrdə kömək etmək tapşırılmış, həmçinin dövlət maraqlarının təsirləndiyi məhkəmələrdə də divanbəyinə yardım etməli idi.
Məhəmməd xan və digərləri tərəfindən hazırlanan qərarlar və tənzimləmələr II İsmayılın qəbul etməsi ilə Səfəvi dövlətinin Ali Divanında təstiqləndi və bir neçə aydan sonra praktikada tətbiq olunmağa başladı.
Müharibə
1578-ci ildə Məhəmməd Xudabəndə (1578–1587) Məhəmməd xanı yenidən Çuxursəəd bəylərbəyi təyin etdi.1578–1590-cı illər Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin başlanğıcında səfəvilər yaxınlaşan Osmanlı hücumu barədə məlumatlandırılsalar da, bu hücumun böyüklüyü barədə məlumatlı deyildilər.
Şah tərəfindən Məhəmməd xana imperiyanın şimal-qərbindəki bütün qüvvələri toplamaq əmri verildi. Məhəmməd xan 15.000–30.000 arası qoşun toplayaraq, doğru hərəkətə başladı. Bu yer Lələ Qara Mustafa Paşanın komandanlıq etdiyi Osmanlı ordusundan uzaqda deyildi. Rudi Mathi qeyd edir ki, onun casusları Osmanlı ordusunun düzgün sayını tapa bilməmiş və "yalnız görə bildiklərini saya bilmişdirlər".İsgəndər bəy Münşi (ö. 1633) və (ö. 1615) görə, Məhəmməd xan Toxmaq casuslarının məlumatlarından cəsarətlənərək hücum etmək qərarına gəlmişdir. Münşi qızılbaşları günahlandıraraq qeyd edir ki, onlar əlavə dəstək qüvvələrinin gəlməsini gözləmək əvəzinə, daxili münaqişələr və intiriqalarla vurnuxa-vurnuxa 100.000 qoşuna qarşı 10.000 nəfərlə hücum edərək güclərinin dağılmasına səbəb oldu.
9 avqustda Məhəmməd xan və adamları Osmanlı ilə döyüşdü. Say baxımından həddindən artıq çox olan osmanlılar qalib gəldilər. Qızılbaşlardan 6–7 min nəfər döyüş meydanında həyatını itirdi, 3 min nəfər isə əsir düşdü və əsirlikdə edam edildilər. Məhəmməd xanın bəylərbəyi kimi ikinci xidmət dövrü 1583-cü ildə sona çatdı. Bunun səbəbi əyalətin Osmanlı tərəfindən işğal edilməsi idi. İşğal 1604-cü ilə qədər davam etdi.
Məhəmməd xan Toxmağın (Ustaclı) qulamı (nökər-döyüşçü) Behbud Ağa idi. Behbud Ağa Kartlinin zadəgan ailəsinə (tavadi) mənsub idi və Məhəmməd xana xidməti zamanı İslamı qəbul etmişdi. Behbud Ağanın Əliqulu bəy və İmamqulu bəy adlı iki oğlu olmuşdur. Bu iki qardaş 1610-cu illərdə Kartlinin birgə idarə etmişdirlər.
Qeydlər
- Həmçinin, Məhəmməd xanın atası da 1586-ci ildə Osmanlıya göndərilmiş səfirlik heyətində olmuşdur. Bu səfər zamanı aparılan bahalı hədiyyələr sırasında I Şah Təhmasibin Şahnamə əsəri də olmuşdur.
- Villem Floor qeyd edir ki, ümumi hüquq və ya örf məhkəməsi Səfəvi imperiyasında mövcud olan iki məhkəmədən biri olmuş və dünyəvi təbiətə malik olmuşdur. Digər məhkəmə isə şəriət məhkəməs dini təbiətə malik olmuş və "dini və sivil məsələlərlə məşğul olmuşdur". Bu iki məhkəmə orqanından ən vacibi olan örf məhkəməsinə imperiyanın ən yüksək ranqlı yurisdiksiyal məmuru olan divanbəyi başçılıq etmişdir. Divanbəyi şahın "ümumi hüquqla, xüsusilə cinayət hüququ ilə bağlı bütün məsələlərdə nümayəndəsi" hesab edilir. Floor əlavə edir: "Örf məhkəməsi prinsip etibarıyla, dövlət əleyhinə olan bütün fəaliyyətlərlə - siyasi (xəyanət, zülm), maliyyə (dövlət əmlakın mənimsəmə, korrupsiya), adminstrativ (yüksək rütbəli məmurlar arasındakı münaqişələr) və cinayət (qətl, oğurluq) - maraqlanmışdır".
Mənbə
İstinadlar
- Matthee, 2014. səh. 8
- Floor, 2008. səh. 171
- Matthee, 2014. səh. 7–8
- Tanındı, 2008
- Zabil Bayramlı. "Türk Qızılbaş əmirliyinin inzibati idarə sistemində yeri". Xalq Cəbhəsi. 22 noyabr 2016. 17 sentyabr 2020 tarixində .
- Floor, 2000. səh. 25–26
- Floor, 2000. səh. 9–26
- Floor, 2001. səh. 40
- Matthee, 2014. səh. 17
- Matthee, 2014. səh. 17–18
- Ghereghlou, 2018
- Maeda, 2012. səh. 478
Ədəbiyyat
- Floor, Willem. "The Secular Judicial System in Safavid Persia". Studia Iranica. Peeters Publishers. 29 (1). 2000: 9–60. doi:10.2143/SI.29.1.565532.
- Floor, Willem. Safavid Government Institutions. Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 2001. 1–311. ISBN .
- Floor, Willem. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. 2008. ISBN .
- Ghereghlou, Kioumars. Iskandar Beg Munshī. 2018.
- Maeda, Hirotake. Exploitation of the Frontier: the Caucasus Policy of Shah 'Abbas I // Floor, Willem; Herzig, Edmund (redaktorlar ). Iran and the World in the Safavid Age. I.B.Tauris. 2012. ISBN .
- Matthee, Rudi. The Ottoman-Safavid War of 986-998/1578-90: Motives and Causes // Karpat, Kemal; Balgamış, Deniz (redaktorlar ). International Journal of Turkish Studies. 20, Nos 1& 2. 2014.
- Tanındı, Zeren. TOPKAPI PALACE // Encyclopaedia Iranica. 2008.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mehemmed xan Sahqulu sultan oglu Ustacli ve ya Toxmaq xan Ustacli fars محمد خان تخماق استاجلو XVI esr Irevan 1585 Irevan XVI esrde yasamis turkmen Ustacli tayfasindan olan Sefevi memuru diplomati ve herbi rehberi O 1568 ci ilden 1575 ci ile qeder Irevan ve ya diger adi ile Cuxurseed beylerbeyliyinin hakimi kimi xidmet etmisdir Daha sonra o Osmanli imperiyasina gonderilen numayende heyetine rehberlik etmisdir Geri qayitdiqdan sonra o bezi huquqi proseslerde istirak etmis ve 1578 ci ilde yeniden Cuxurseed eyaletine beylerbeyi teyin edilmisdir Sefevi Osmanli muharibesi 1578 1590 zamani bas vermis Cildir doyusunde o esas komandan kimi cixis etmis ve meglub olmusdur Bir nece il sonra 1583 cu ilde Mehemmed xan Toxmagin beylerbeyliyi eyaletin Osmanli dovleti terefinden isgal edildiyine gore sona catmisdir Bu eyalet 1604 cu ile qeder Osmanli dovletinin tabeliyinde qalmisdir Mehemmed xan Toxmaq Ustaclifars محمد خان تخماق استاجلو Cuxurseed beylerbeyi1568 1575EvvelkiSahqulu sultan UstacliSonrakiEbuturab MirzeCuxurseed beylerbeyliyi1578 1583EvvelkiXelil xan EfsarSonrakiOsmanli isgaliSexsi melumatlarDogum tarixi XVI esrDogum yeri IrevanVefat tarixi 1585Vefat yeri IrevanFealiyyeti herbi lider d Atasi Sahqulu sultan UstacliDini islamRutbesi general Boyu balaca olduguna gore Toxmaq ayamasi ile taninmisdir HeyatiOsmanli dovletinde sefirliyi Cehel Sutun Sarayinda cekilmis I Tehmasibin sekliHerman Moll terefinden cekilmis Sefevi xeritesinde Irevan Mehemmed xan Ustacli Cuxurseed beylerbeyliyinin ozunden evvelki hakimi olan Sahqulu Sultan Ustaclinin ogludur ve onlar turkmen Ustacli tayfasina mensubdurlar Cuxurseed beylerbeyliyi hal hazirki Ermenistan erazisini ehate etmis ve onun eyalet paytaxti Irevan seheri olmusdur 1568 ci ilde Sefevi hokmdari I Tehmasib onu atasinin yerine beylerbeyi ve varis teyin etdi Bir nece il sonra sah ozununden olqumunden qisa muddet evvel Mehemmed xani Osmanli sultani III Muradin taxta cixmasi munasibetile tebrik etmek ucun Istanbula gonderdi I Tehmasib Osmanli ile munasibetlerde 1555 ci ilden sonra formalasmis isti munasibetlerin davam etdirilmesinin terefdari idi Numayendeliye 250 nefer ve 500 deve daxil idi Numayende heyeti 1576 ci ilin may ayinda imperiyanin paytaxti olan Istanbul seherinin yaxinliginda yerlesen Uskudara catdi Onlar ozleri ile sultana sahdan hediyye vermek ucun qiymetli elyazmalar das qaslar habele silahlar ve gozel xalcalar getirmisdir Hediyyeler arasinda en qiymetli hediyye brilliantlarla bezedilmis imperial cadir idi Bunu boyuk bir qarsilama merasimi izledi elciler gozel formada bezedilmis atlar ve 7 min dukat pulla geri gonderildiler Hem merasim hem de cadirin hazirlanmasi Sahensahnamenin birinci cildinde tesvir edilmisdir Zeren Tanindiya gore cadir mohtesem incesenet numunesi olmus lakin bizim dovrumuze gelib catmamisdir Mehemmed xanin III Murada teqdim etdiyi I Sah Tehmasibin salamlama mektubu Topqapi sarayinda saxlanilmaqdadir Mehemmed xan Osmanlidan Qezvine qayidir ancaq burada ona diqqet ve iltifat gosterilmir Bu zaman onun Cuxurseeddeki ulkasi alinib verilmis ve ele vilayete de beylerbeyi o teyin edilmisdi Mehkeme sahesindeki fealiyyeti II Sah Ismayil 1576 1577 oz qisa hakimiyyeti dovrunde Mehemmed xani bas vezir Mirze Sukrullah Isfahanini ve edalet mehkemesinin orf surasinin uzvleri teyin etdi Ona divanbeyi maliyye mehkemeleri de daxil olmaqla ferdi mehkemelerde komek etmek tapsirilmis hemcinin dovlet maraqlarinin tesirlendiyi mehkemelerde de divanbeyine yardim etmeli idi Mehemmed xan ve digerleri terefinden hazirlanan qerarlar ve tenzimlemeler II Ismayilin qebul etmesi ile Sefevi dovletinin Ali Divaninda testiqlendi ve bir nece aydan sonra praktikada tetbiq olunmaga basladi Muharibe 1578 ci ilde Mehemmed Xudabende 1578 1587 Mehemmed xani yeniden Cuxurseed beylerbeyi teyin etdi 1578 1590 ci iller Osmanli Sefevi muharibesinin baslangicinda sefeviler yaxinlasan Osmanli hucumu barede melumatlandirilsalar da bu hucumun boyukluyu barede melumatli deyildiler Sah terefinden Mehemmed xana imperiyanin simal qerbindeki butun quvveleri toplamaq emri verildi Mehemmed xan 15 000 30 000 arasi qosun toplayaraq dogru herekete basladi Bu yer Lele Qara Mustafa Pasanin komandanliq etdiyi Osmanli ordusundan uzaqda deyildi Rudi Mathi qeyd edir ki onun casuslari Osmanli ordusunun duzgun sayini tapa bilmemis ve yalniz gore bildiklerini saya bilmisdirler Isgender bey Munsi o 1633 ve o 1615 gore Mehemmed xan Toxmaq casuslarinin melumatlarindan cesaretlenerek hucum etmek qerarina gelmisdir Munsi qizilbaslari gunahlandiraraq qeyd edir ki onlar elave destek quvvelerinin gelmesini gozlemek evezine daxili munaqiseler ve intiriqalarla vurnuxa vurnuxa 100 000 qosuna qarsi 10 000 neferle hucum ederek guclerinin dagilmasina sebeb oldu 9 avqustda Mehemmed xan ve adamlari Osmanli ile doyusdu Say baximindan heddinden artiq cox olan osmanlilar qalib geldiler Qizilbaslardan 6 7 min nefer doyus meydaninda heyatini itirdi 3 min nefer ise esir dusdu ve esirlikde edam edildiler Mehemmed xanin beylerbeyi kimi ikinci xidmet dovru 1583 cu ilde sona catdi Bunun sebebi eyaletin Osmanli terefinden isgal edilmesi idi Isgal 1604 cu ile qeder davam etdi Mehemmed xan Toxmagin Ustacli qulami noker doyuscu Behbud Aga idi Behbud Aga Kartlinin zadegan ailesine tavadi mensub idi ve Mehemmed xana xidmeti zamani Islami qebul etmisdi Behbud Aganin Eliqulu bey ve Imamqulu bey adli iki oglu olmusdur Bu iki qardas 1610 cu illerde Kartlinin birge idare etmisdirler QeydlerHemcinin Mehemmed xanin atasi da 1586 ci ilde Osmanliya gonderilmis sefirlik heyetinde olmusdur Bu sefer zamani aparilan bahali hediyyeler sirasinda I Sah Tehmasibin Sahname eseri de olmusdur Villem Floor qeyd edir ki umumi huquq ve ya orf mehkemesi Sefevi imperiyasinda movcud olan iki mehkemeden biri olmus ve dunyevi tebiete malik olmusdur Diger mehkeme ise seriet mehkemes dini tebiete malik olmus ve dini ve sivil meselelerle mesgul olmusdur Bu iki mehkeme orqanindan en vacibi olan orf mehkemesine imperiyanin en yuksek ranqli yurisdiksiyal memuru olan divanbeyi basciliq etmisdir Divanbeyi sahin umumi huquqla xususile cinayet huququ ile bagli butun meselelerde numayendesi hesab edilir Floor elave edir Orf mehkemesi prinsip etibariyla dovlet eleyhine olan butun fealiyyetlerle siyasi xeyanet zulm maliyye dovlet emlakin menimseme korrupsiya adminstrativ yuksek rutbeli memurlar arasindaki munaqiseler ve cinayet qetl ogurluq maraqlanmisdir MenbeIstinadlar Matthee 2014 seh 8 Floor 2008 seh 171 Matthee 2014 seh 7 8 Tanindi 2008 Zabil Bayramli Turk Qizilbas emirliyinin inzibati idare sisteminde yeri Xalq Cebhesi 22 noyabr 2016 17 sentyabr 2020 tarixinde Floor 2000 seh 25 26 Floor 2000 seh 9 26 Floor 2001 seh 40 Matthee 2014 seh 17 Matthee 2014 seh 17 18 Ghereghlou 2018 Maeda 2012 seh 478 Edebiyyat Floor Willem The Secular Judicial System in Safavid Persia Studia Iranica Peeters Publishers 29 1 2000 9 60 doi 10 2143 SI 29 1 565532 Floor Willem Safavid Government Institutions Costa Mesa California Mazda Publishers 2001 1 311 ISBN 978 1568591353 Floor Willem Titles and Emoluments in Safavid Iran A Third Manual of Safavid Administration by Mirza Naqi Nasiri Washington DC Mage Publishers 2008 ISBN 978 1933823232 Ghereghlou Kioumars Iskandar Beg Munshi 2018 Maeda Hirotake Exploitation of the Frontier the Caucasus Policy of Shah Abbas I Floor Willem Herzig Edmund redaktorlar Iran and the World in the Safavid Age I B Tauris 2012 ISBN 978 1780769905 Matthee Rudi The Ottoman Safavid War of 986 998 1578 90 Motives and Causes Karpat Kemal Balgamis Deniz redaktorlar International Journal of Turkish Studies 20 Nos 1 amp 2 2014 Tanindi Zeren TOPKAPI PALACE Encyclopaedia Iranica 2008