Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İsgəndər bəy Münşi Türkman — Azərbaycantürkman tayfasından olan Səfəvi tarixçisi, şair və xəttat.
| İsgəndər bəy Münşi | |
|---|---|
| İsgəndər bəy Türkmən Məhəmməd Yusif Müvərrix Münşi | |
| Digər adı | İsgəndər bəy Türkman |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Təbriz, Təbriz bəylərbəyliyi, Səfəvilər dövləti |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Təbriz, Təbriz bəylərbəyliyi, Səfəvilər dövləti |
| Vətəndaşlığı | Səfəvilər |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Dini | İslam |
| Fəaliyyəti | məhkəmə katibi, salnaməçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Tanınmış Səfəvi tarixçisi, məşhur "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixi") əsərinin müəllifi İsgəndər bəy Münşit 1560/1561-ci ildə türkman tayfasının tanınmış ailələrindən birində doğulmuşdur.
Erkən yaşlarında, hələ ilkin təhsilini də bitirməmiş İsgəndər o zaman "siyaq" adlanan mühasib sənətini öyrənmək işinə girişir və sonradan buna da peşman olur. Dövrünün iqtisadi biliklərinin əsaslarını mənimsəyən İsgəndər Münşi bir çox dövlət xadimləri ilə bir sırada çalışır, hətta hərbi yürüşlərdə də iştirak edir. Sonradan, professor də yazdığına görə, o, "yorucu mühasiblik sənətindən üz döndərir və dövrünün oxumuş adamlarının təsiri altında cidd -cəhdlə katiblik sənətini öyrənməyə girişir. Az sonra epistolyar ustalığın bütün incəliklərinə yiyələnir ki, Şah Abbasın dəftərxanasında xidməti işə girə bilsin. "1592–1593-cü ildə İsgəndər Münşi I Şah Abbasın sarayında "böyük katib" (münşi) vəzifəsinə götürülür və paytaxt İsfahana köçürülərkən şahla birlikdə oraya gedir. Burada ev-eşik sahibi olan İsgəndər bəy ailəsi ilə bütün ömrünü İsfahana bağlayır.
Münşinin doğulduğu ailəsi barədə məlumatlar çox azdır. Özünün "Tarix"ində İsgəndər bəy yaxın qohumlarından biri Gilan vəziri olmuş qardaşı oğlu Məhəmməd Saleh barədə o dövrün ən savadlı adamlarından biri kimi bəhs edir. İsgəndər bəy Münşi dostları arasında böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin nəslindən olan şahın birinci vəziri Hatəm bəy Ordubadini yada salır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, məhz onun himayədarlığı sayəsində İsgəndər bəy "münşilər" sırasına daxil ola bilib. İsgəndər bəy birinci vəzirin birbaşa rəhbərliyi altında çalışır və Hatəm bəyin ömrünün sonuna qədər (1610/1611) hər yerdə onu müşayiət edir. Onlar I Şah Abbasın hərbi yürüşlərində, ölkə daxilindəki səyahətlərində, səfərlərində, ovlarında, saraydakı qəbullarında bir yerdə iştirak edirlər. Hərbi səfərlərdən birində, Gəncə və İrəvanın Osmanlı türklərindən azad olmasından sonra Hatəm bəy şahı öz vətəni Ordubada dəvət edir. İsgəndər bəy də orada olur və Ordubadın "səfalı təbiətini, bərəkətli meyvə bağlarını, şəffaf və xoş sulu bulaqlarını" böyük həvəs və məhəbbətlə təsvir edir. Bundan başqa. o. öz əsərində Hatəm bəyin şəcərəsini də verir və onun soyunun Səfəvilər dövlətinin yaranıb formalaşmasındakı xidmətlərini göstərir.
İsgəndər Münşinin karyerası Şah İsmayıl Xətainin yaratdığı möhtəşəm Qızılbaşlar dövləti (Səfəvilər dövləti) daxili çəkişmələr və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində siyasi və iqtisadi böhran keçirdiyi bir vaxtda başlanır. Təbriz də daxil olmaqla az qala bütün Azərbaycan Osmanlı türkləri tərəfindən işğal olunmuşdu. Belə bir vəziyyətdə hakimiyyətə gələn Şah Abbas qızılbaş əyanlarının təsir dairəsini xeyli daraldır, paytaxtı 1598-ci ildə İsfahana köçürür və Səfəvilərin keçmiş şöhrətini qaytarmaq uğrunda mübarizəyə başlayır.
İsgəndər bəy Münşi Şah Abbası onun Azərbaycanı osmanlılardan geri almaq uğrunda apardığı 5 illik bütün mübarizəsi boyunca müşayiət edir. O, Azərbaycanı qarış-qarış gəzir, Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Əhər, Xoy, Maku, Gəncə, Ordubad, Şamaxı, Bakı və digər şəhərlərdə olur. Şah Abbasın 1599–1601-ci illərdəki Xorasan və 1625-ci ildəki İraq yürüşlərində iştirak edir. İrana, İraqa və digər yaxın ölkələrə səyahətlər edir, burada baş verən bir çox tarixi hadisələrdən xəbər tutur, şahın qəbullarında, ov səfərlərində onun yanında olur. Bütün bunlar ona özünün şah əsəri olan "" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi") əsərini yazmaq üçün zəngin material verir. Tarixçi həmin əsərində bütün müşahidələrini və Səfəvi dövlətinin ilk dörd hökmdarının zamanında baş verən ictimai-siyasi hadisələri təsvir edir. Bundan başqa o, həmin əsərində öz oxucularını dövrün ən görkəmli siyasətçiləri, din xadimləri, şairləri, rəssamları, xəttatları, musiqiçiləri və müğənniləri ilə tanış edir.
Müəyyən iqisadi təhsilə yiyələnmiş İsgəndər bəy Münşi ölkənin maliyyə problemlərinin həllində də yaxından iştirak edir. Həmin bilikləri bəzi məqamlarda bu tarixi əsəri yazmaqda da ona kömək edir.
İsgəndər bəy Münşinin əsəri iki cilddən ibarətdir və Səfəvilər dövlətinin tarixi üzrə olduqca qiymətli bir mənbədir. Bu əsər həmin dövrün oxşar tarixi əsərlərindən fərqlənir. Tanınmış Azərbaycan tarixçisi də yazdığı kimi:
"O, öz sələflərinin yazdıqlarını sadəcə olaraq, təkrarlamır, çalışır ki, tarixi materialları dərk etsin, bir çox hallarda isə hadisələrə öz yozumunu verir. O, bəzən hətta ictimai hadisələrin zahiri cəhətlərindən sərf-nəzər edir, xronoloji qeydlərə uymur, əksinə, hadisələrin məzmun və mahiyyətini açmağa cəhd göstərir. Bu mənada o, öz dövrünün yalnız faktları sadalamaqla kifayətlənən, bununla da xronist olan digər tarixçilərindən bir baş yuxarıda durur."
Bundan başqa, həmin kitabı oxşar əsərlərdən fərqləndirən əsas cəhət bütövlükdə ölkənin və onun ayrı-ayrı vilayətlərinin iqtisadi həyatını dərindən təhlil etmək cəhdidir. Burada Şah Abbasın vergi siyasəti, vergilərin yığılması yolları, sənətkarların, tacirlərin və başqa peşə adamlarının maliyyə vəziyyəti, məmurların maliyyə fırıldaqları barədə məlumatlar tapmaq mümkündür. Kitaba xas olan cəhətlərdən biri də tarixçinin şah fərmanlarından, çoxlu sayda rəsmi sənədlərdən sitatlar gətirməsidir.
Münşinin başqa bir əsəri "" (Dünyanın bəzəyi olan Abbasın tarixinin davamı) adlanır. Bu əsər I Səfinin hakimiyyət dövründən bəhs edir. Əsər müəllifin qəfil ölümü ilə tamamlanmamış qalmışdır.
İsgəndər Münşi də o dövrün əksər oxumuş adamları kimi şerlər yazmış və xəttat sənətinin texnikasına dərindən bələd olmuşdur. Münşinin qələminə məxsus şerlərə məşhur tarix əsərinin ayrı-ayrı yerlərində rast gəlinir, ancaq onun ayrıca "Divan"ı olduğu məlum deyil. Sənətkarın çağdaşlarından birinin verdiyi məlumata görə isə Münşi nəstəliq xətti ilə gözəl yazmış, sürətli yazı qaydalarını kamil bir tərzdə mənimsəmişdi.
İsgəndər bəy Münşi 1634-cü ildə Təbrizdə ömrünün 75-ci ilində vəfat etmişdir.
Tarix elminin görkəmli abidəsi sayılan "" kitabının müxtəlif əlyazma nüsxələri dünyanın bir çox iri kitabxana və muzeylərində saxlanır. Bu əsər dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilmişdir. Dünyanın ən görkəmli alimləri XVI–XVII əsrlər Azərbaycanının sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatına dair ən qiymətli mənbə kimi bu əsərə istinad edirlər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- И. П. Петрушевский "Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в 16 начале XIX века" Восточный факультет Ленинградского государственного университета 1949 г. стр 18. "Искендер-бек-Туркеман, по прозванию Мунши ("секретарь"). Этот крупнейший из представителей сефевидской придворной историографии родился около 968 г. х. (1560/61 г. н. э.) и происходил из азербайджанского кочевого племени туркеман"
- Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 20.
Ədəbiyyat
N. K. Singh, NK Singh, A Samiuddin. Encyclopaedic Historiography of the Muslim World, p. 484
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Isgender bey Munsi Turkman Azerbaycanturkman tayfasindan olan Sefevi tarixcisi sair ve xettat Isgender bey MunsiIsgender bey Turkmen Mehemmed Yusif Muverrix MunsiDiger adi Isgender bey TurkmanDogum tarixi 1560Dogum yeri Tebriz Tebriz beylerbeyliyi Sefeviler dovletiVefat tarixi 1634Vefat yeri Tebriz Tebriz beylerbeyliyi Sefeviler dovletiVetendasligi SefevilerMilliyyeti azerbaycanliDini IslamFealiyyeti mehkeme katibi salnameci Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiTaninmis Sefevi tarixcisi meshur Tarixe alemaraye Abbasi Dunyanin bezeyi olan Abbasin tarixi eserinin muellifi Isgender bey Munsit 1560 1561 ci ilde turkman tayfasinin taninmis ailelerinden birinde dogulmusdur Erken yaslarinda hele ilkin tehsilini de bitirmemis Isgender o zaman siyaq adlanan muhasib senetini oyrenmek isine girisir ve sonradan buna da pesman olur Dovrunun iqtisadi biliklerinin esaslarini menimseyen Isgender Munsi bir cox dovlet xadimleri ile bir sirada calisir hetta herbi yuruslerde de istirak edir Sonradan professor de yazdigina gore o yorucu muhasiblik senetinden uz donderir ve dovrunun oxumus adamlarinin tesiri altinda cidd cehdle katiblik senetini oyrenmeye girisir Az sonra epistolyar ustaligin butun inceliklerine yiyelenir ki Sah Abbasin defterxanasinda xidmeti ise gire bilsin 1592 1593 cu ilde Isgender Munsi I Sah Abbasin sarayinda boyuk katib munsi vezifesine goturulur ve paytaxt Isfahana kocurulerken sahla birlikde oraya gedir Burada ev esik sahibi olan Isgender bey ailesi ile butun omrunu Isfahana baglayir Munsinin doguldugu ailesi barede melumatlar cox azdir Ozunun Tarix inde Isgender bey yaxin qohumlarindan biri Gilan veziri olmus qardasi oglu Mehemmed Saleh barede o dovrun en savadli adamlarindan biri kimi behs edir Isgender bey Munsi dostlari arasinda boyuk Azerbaycan alimi Nesireddin Tusinin neslinden olan sahin birinci veziri Hatem bey Ordubadini yada salir Bezi tedqiqatcilarin fikrince mehz onun himayedarligi sayesinde Isgender bey munsiler sirasina daxil ola bilib Isgender bey birinci vezirin birbasa rehberliyi altinda calisir ve Hatem beyin omrunun sonuna qeder 1610 1611 her yerde onu musayiet edir Onlar I Sah Abbasin herbi yuruslerinde olke daxilindeki seyahetlerinde seferlerinde ovlarinda saraydaki qebullarinda bir yerde istirak edirler Herbi seferlerden birinde Gence ve Irevanin Osmanli turklerinden azad olmasindan sonra Hatem bey sahi oz veteni Ordubada devet edir Isgender bey de orada olur ve Ordubadin sefali tebietini bereketli meyve baglarini seffaf ve xos sulu bulaqlarini boyuk heves ve mehebbetle tesvir edir Bundan basqa o oz eserinde Hatem beyin seceresini de verir ve onun soyunun Sefeviler dovletinin yaranib formalasmasindaki xidmetlerini gosterir Isgender Munsinin karyerasi Sah Ismayil Xetainin yaratdigi mohtesem Qizilbaslar dovleti Sefeviler dovleti daxili cekismeler ve merkezi hakimiyyetin zeiflemesi neticesinde siyasi ve iqtisadi bohran kecirdiyi bir vaxtda baslanir Tebriz de daxil olmaqla az qala butun Azerbaycan Osmanli turkleri terefinden isgal olunmusdu Bele bir veziyyetde hakimiyyete gelen Sah Abbas qizilbas eyanlarinin tesir dairesini xeyli daraldir paytaxti 1598 ci ilde Isfahana kocurur ve Sefevilerin kecmis sohretini qaytarmaq ugrunda mubarizeye baslayir Isgender bey Munsi Sah Abbasi onun Azerbaycani osmanlilardan geri almaq ugrunda apardigi 5 illik butun mubarizesi boyunca musayiet edir O Azerbaycani qaris qaris gezir Tebriz Erdebil Naxcivan Eher Xoy Maku Gence Ordubad Samaxi Baki ve diger seherlerde olur Sah Abbasin 1599 1601 ci illerdeki Xorasan ve 1625 ci ildeki Iraq yuruslerinde istirak edir Irana Iraqa ve diger yaxin olkelere seyahetler edir burada bas veren bir cox tarixi hadiselerden xeber tutur sahin qebullarinda ov seferlerinde onun yaninda olur Butun bunlar ona ozunun sah eseri olan Dunyani bezeyen Abbasin tarixi eserini yazmaq ucun zengin material verir Tarixci hemin eserinde butun musahidelerini ve Sefevi dovletinin ilk dord hokmdarinin zamaninda bas veren ictimai siyasi hadiseleri tesvir edir Bundan basqa o hemin eserinde oz oxucularini dovrun en gorkemli siyasetcileri din xadimleri sairleri ressamlari xettatlari musiqicileri ve mugennileri ile tanis edir Mueyyen iqisadi tehsile yiyelenmis Isgender bey Munsi olkenin maliyye problemlerinin hellinde de yaxindan istirak edir Hemin bilikleri bezi meqamlarda bu tarixi eseri yazmaqda da ona komek edir Isgender bey Munsinin eseri iki cildden ibaretdir ve Sefeviler dovletinin tarixi uzre olduqca qiymetli bir menbedir Bu eser hemin dovrun oxsar tarixi eserlerinden ferqlenir Taninmis Azerbaycan tarixcisi de yazdigi kimi O oz seleflerinin yazdiqlarini sadece olaraq tekrarlamir calisir ki tarixi materiallari derk etsin bir cox hallarda ise hadiselere oz yozumunu verir O bezen hetta ictimai hadiselerin zahiri cehetlerinden serf nezer edir xronoloji qeydlere uymur eksine hadiselerin mezmun ve mahiyyetini acmaga cehd gosterir Bu menada o oz dovrunun yalniz faktlari sadalamaqla kifayetlenen bununla da xronist olan diger tarixcilerinden bir bas yuxarida durur Bundan basqa hemin kitabi oxsar eserlerden ferqlendiren esas cehet butovlukde olkenin ve onun ayri ayri vilayetlerinin iqtisadi heyatini derinden tehlil etmek cehdidir Burada Sah Abbasin vergi siyaseti vergilerin yigilmasi yollari senetkarlarin tacirlerin ve basqa pese adamlarinin maliyye veziyyeti memurlarin maliyye firildaqlari barede melumatlar tapmaq mumkundur Kitaba xas olan cehetlerden biri de tarixcinin sah fermanlarindan coxlu sayda resmi senedlerden sitatlar getirmesidir Munsinin basqa bir eseri Dunyanin bezeyi olan Abbasin tarixinin davami adlanir Bu eser I Sefinin hakimiyyet dovrunden behs edir Eser muellifin qefil olumu ile tamamlanmamis qalmisdir Isgender Munsi de o dovrun ekser oxumus adamlari kimi serler yazmis ve xettat senetinin texnikasina derinden beled olmusdur Munsinin qelemine mexsus serlere meshur tarix eserinin ayri ayri yerlerinde rast gelinir ancaq onun ayrica Divan i oldugu melum deyil Senetkarin cagdaslarindan birinin verdiyi melumata gore ise Munsi nesteliq xetti ile gozel yazmis suretli yazi qaydalarini kamil bir terzde menimsemisdi Isgender bey Munsi 1634 cu ilde Tebrizde omrunun 75 ci ilinde vefat etmisdir Tarix elminin gorkemli abidesi sayilan kitabinin muxtelif elyazma nusxeleri dunyanin bir cox iri kitabxana ve muzeylerinde saxlanir Bu eser dunyanin bir cox dillerine tercume edilmisdir Dunyanin en gorkemli alimleri XVI XVII esrler Azerbaycaninin sosial iqtisadi siyasi ve medeni heyatina dair en qiymetli menbe kimi bu esere istinad edirler Hemcinin baxDunyani bezeyen Abbasin tarixi Sefeviler dovletiIstinadlarI P Petrushevskij Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v 16 nachale XIX veka Vostochnyj fakultet Leningradskogo gosudarstvennogo universiteta 1949 g str 18 Iskender bek Turkeman po prozvaniyu Munshi sekretar Etot krupnejshij iz predstavitelej sefevidskoj pridvornoj istoriografii rodilsya okolo 968 g h 1560 61 g n e i proishodil iz azerbajdzhanskogo kochevogo plemeni turkeman Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 S 20 EdebiyyatN K Singh NK Singh A Samiuddin Encyclopaedic Historiography of the Muslim World p 484