Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

şirvanşahlar dövlətinin əhalisi şirvan ərazisində yaşamış müxtəlif etnik qruplara aid əhali idi şirvan qədimdən Dərbənd

Şirvanşahlar dövlətinin əhalisi

Şirvanşahlar dövlətinin əhalisi
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az

Şirvanşahlar dövlətinin əhalisi Şirvan ərazisində yaşamış müxtəlif etnik qruplara aid əhali idi. Şirvan qədimdən Dərbənd və keçidləri vasitəsilə şimaldan eləcə də şərqdən və cənubdan (İran vasitəsilə) gəlmiş oturaq və köçəri tayfalarla məskunlaşmışdı. Min illər boyu Şirvan torpağı birbirini əvəz edən Qafqaz və türkdilli tayfalar arasında rəngarəng əlaqələr meydanı olmuşdu. Bunu təkcə yazılı mənbələr deyil, arxeoloji və toponimik məlumatlar da təsdiq edir.

Qafqazdilli tayfalar

VII əsrin əvvəlinə aid anonim bir mənbədə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində məskunlaşmış tayfalar sadalanır. Mətndə adları çəkilən və ehtimal ki, bəziləri istisna olmaqla, ölkənin avtoxton əhalisi olan ləklər, hunlar, xəzərlər, zekenlər (tsekanlar), xenuklar (xenavilər), kaspilər, şərvanlar, xsranlar, təvəsparlar, xeçmataklar, ijmaxlar, bakanlar, pikonaklar (peçeneqlər), maskutlarDərbənd, Şəki, Muğan düzü, Şirvan, Siyəzən, Xızı, Beşbarmaq, Təbərsəran, Xaçmaz, Şamaxı, Bakı və Quba zonaları hüdudlarında yayılmışdılar.

Bu tayfalardan bəziləri "Qafqaz dağları qollarının gəlib çatdığı və Dərbənd divarının, dənizdə əzəmətli qalanın ucaldıldığı" Xəzər sahillərində yaşayırdılar. İndiki ləzgilərin əcdadları olan ləklər bu gün də Quba rayonunun şimal hissəsində, Dərbəndin yaxınlığında yaşayırlar.

Təvəsparlar erkən orta əsrlərdə Şirvanşahlara tabe olan cənubi Dağıstanda Təbərsaranda lokallaşdırılır. Xeçmtaklar tayfasının adı Oğuz rayonundakı Xaçmaz kəndi və qalasının, habelə Xəzər dənizi sahilindəki Xaçmaz şəhərinin adında qalmışdır.

Türkdilli tayfalar

Zakenlər, xenuklar, şirvanlar

"Erməni coğrafiyası"nda adı çəkilən zekenlər (tsekanlar), ehtimal ki, Şəki vilayətinin əhalisi – şəkililərdir. Erməni mətnindəki xenukların (antik müəlliflərdə genioxlar) adlan Şəki rayonundakı Yuxarı və Aşağı Göynük və Bozdağın ətəyində balaca Göynük çayının adlarında həkk olmuşdur. Kaspilər Abşerondan cənubda, Kür və Araz çaylarının arasında və Xəzər (Kaspi) dənizinin sahillərində yaşamışlar.

Şərvanlar Şirvan vilayətində yaşayırdılar. Bu, Şirvanın qədim etnotoponim formasında rast gəlinən ilk adıdır. Xsranlan anonim X əsr mənbəyində adı çəkilən Xursan (Xunsar) vilayəti ilə əlaqələndirmək mümkündür. Bu vilayət Dərbənd rayonunun cənub hissəsində, Beşbarmaq dağına qədərki ərazidə yerləşirdi.

Maskutlar

Maskutlar indiki Quba rayonunda və Abşeronda yaşamışlar. Bu toponimlərin adı IV əsrin birinci yarısında Maskut hökmdarı Sanesananın erməni hökmdarı ilə müharibəsini təsvir edən V əsr müəllifinin əsərində çəkilir. Bu mənbədə "böyük Kür çayı" maskutların sərhədi kimi göstərilir.

V əsr müəllifı Favstos Buzand IV əsrin birinci yarısı ilə bağlı hadisələrdən danışarkən maskut hökmdarı Sanesanın "müxtəlif köçəri tayfalardan" ibarət qoşunu sırasında hunların, təvəsparların, xeçmatakların, ijmaxların, balasaçilərin və i.a. adını çəkir.

Massaget – maskut tayfaları Şabran səddindən şimalda, dəniz sahili boyunda yaşayırdılar. VII əsrə aid anonim mənbədə aşağıdakılar bildirilir: "Xəzər dənizinin şimal tərəfində, Qafqaz sıra dağlarının gəlib çatdığı dənizə qədər Vardanian düzənliyində maskutlar yaşayır. Dərbənd səddi buradadır". Erməni və ərəb mənbələrinə görə maskutların ölkəsi indiki Dağıstanın Dərbənd rayonunun Xəzərsahili ərazisində eləcə də, Azərbaycan Respublikasının Quba, Qusar və Şabran rayonlarında, Abşeron və Muğan düzündə yerləşirdi.

Massagetlər Baş Qafqaz silsiləsi ilə dəniz sahili arasında, Dərbənddən Abşerona və Muğan düzünə qədərki bərəkətli vilayətdə məskun idilər. Bu ərazilər Samurçayın aşağı axını və cənuba doğru axan başqa çaylar vasitəsilə suvarılırdı.. VII əsr məxəzində Samur və Gilgilçay çayları arasındakı düzənlik Mazkutk, IX–X əsrlər ərəb mənbələrində Məsqət, sonralar orta əsrlərdə isə Müşkür adlanmışdır. Artıq eramızın I əsrində maskutların öz hökmdarlığı var idi. Hökmdarlığın paytaxtı adı ehtimal ki, Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən məğlub edilmiş çol adlı türk tayfasının adından götürülmüş Çor, yaxud Çol şəhəri idi.

Məlumdur ki, skif tayfaları Azərbaycandan keçmiş və şübhəsiz, onların müəyyən hissəsi bu bölgədə məskən salmışdı. Bunu arxeoloji materiallar da təsdiqləyir..

Maqlar

Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə, Muğan əyalətində körfəzdən aralı maqların yaşadığı böyük kənd var idi. Bəzi alimlərin fikrincə, Muğanda qədim maq tayfası yaşamış, Sasanilər dövründə və daha əvvəl onlarm arasında kahinlər təbəqəsi yaranmışdı. Muğan sözü bir çox şərq, o cümlədən Muğan düzü, Muğan şəhəri toponimik terminlərinin əsasını təşkil edir.

Hunlar

Bir sıra erkən orta əsr müəllifləri hunların, sabirlərin, xəzərlərin Albaniyaya keçib gəlmələrindən, basqınlarından bəhs etmişlər. Hunlar Qafqazda ilk dəfə eramızın II əsrinin ikinci yarısında görünmüşlər. görə, hunlar Albaniyaya Dərbənd (Çor) keçidindən III əsrin birinci yarısında və sonralar, IV əsrin birinci yarısında və axırında (395-ci il) girmişlər.Hunların Albaniyaya – Dərbəndə, Şirvana, Muğana və başqa vilayətlərə basqınları V–VI əsrlərdə də davam etmişdir. Həm də, hun ordası konqlomeratında bulqarlar, haylandurlar, V–VI əsrlərdə isə sabirlər də var idi.

VII–IX əsrlərdəQəbələyə, Muğana girən sabirlər, xəzərlər və bulqarlar bu vilayətlərin toponimikasında öz izlərini qoymuşlar.

Narrativ (təhkiyə xarakterli) mənbələrlə yanaşı lapidar (yığcam) mənbələrin toponimikasının öyrənilməsi köçəri türklərin Şirvana hələ erkən orta əsrlərdə gəldiklərini göstərir. verdiyi məlumata görə erkən orta əsr mənbələrində türklərlə eyniləşdirilən hunlar V əsrdə Abşerona köç etmişdilər. Hunların, sabirlərin, xəzərlərin və başqa türk tayfalarının Şirvan vilayətinə soxulmalarını və basqınlarını erməni müəllifləri , Favstos Buzand (V əsr) və (VIII əsr) da qeyd etmişlər. Yeqişeyə görə, hunlar artıq V əsrin ikinci yarısında Şimali Qafqaza gəlmiş, Xəzər dənizi və Qafqaz dağları boyunca uzanan vadini Dərbəndədək tutmuşdular. 503-cü ildə sabirlər Zaqafqaziyaya və Albaniyaya hücum etmişdilər.

Sabirlər-xəzərlər

VII əsrin əvvəli anonim müəllifin məlumatına görə Xəzər dənizinin şimal-qəribndə Atil (Volqa) çayınadək türkdilli savir–sabir tayfalan yaşayırdı. İbn Xordadbeh (IX əsr) qeyd edir ki, Bab əl Əbvabdan o yana Suvar (Savir) səltənətidir. Mitilenli Zəkəriyyə 555-ci ilə aid salnaməsində qeyd edir ki, qapının, yəni Dərbəndin arxasında, Dağıstanda və Şimali Qafqazda "avqar (auanqur), sabir, burqar, alan, kurtarqar, avar, xəzər, dirmar, sirurqur, baqrasik, kulas, abdel, eftali tayfaları yaşayır. Bu on üç xalq çadırlarda yaşayır, mal-qara, balıq və vəhşi heyvan əti ilə dolanırlar". VI əsrə aid bu salnamədə adı çəkilən tayfalar çadırlarda yaşayan köçərilər kimi xarakterizə olunur. Onlardan burqarlar (bulqarlar), sabirlər, avarlar, xəzərlər, abdellər, , saraqurlar (sirurqurlar), onoqurlar (auanqurlar) və başqalarının türkdilli olmaları digər mənbələrdən məlumdur.

Mənbələr təsdiq edir ki, I Xosrov Ənuşirəvan (531–579) xəzərlər üzərində qələbə çaldıqdan sonra üç min əsir türk ailəsini (50 min nəfər adam) Arrana və Azərbaycana köçürmüşdü. İbn Misqəveyhin sözlərinə görə türk əsirlərinin cərgəsi on fərsəngə (təqribən 60 km) qədər uzanırdı. Başqa mənbələrə görə, köçürülən ailələrin sayı 10000-ə çatırdı. Beləliklə, VI əsrdə türklərin Arrana, Şirvana və Muğana güclü miqrasiyası baş verirdi. Bu ölkələrin toponimikasında türk ünsürlərinin mövcud olmasına – (Qobu, Türkan – Abşeronda, Qala, , Sabiroba-Xaçmaz rayonunda, Balisakan, Biləcəri, Biləsuvar, Biçənək, Qıpçaq, , , Xəzər – Salyan rayonunda) müxtəlif türkdilli tayfaların Şirvan zonasına və qonşu vilayətlərə gəlmələrinə dair narrativ və lapidar mənbələrin verdiyi məlumatları da təsdiq edərək, ölkədə erkən orta əsrlərdən – III–IV əsrlərdən (hunlar) başlayaraq, VI–VIII əsrlərdə daha intensiv şəkildə (sabirlər, xəzərlər, peçeneqlər və b.) türkləşmə prosesi getdiyini göstərir.

Mənbələr və toponomik məlumatlar göstərir ki, Qafqaz, irandilli və türkdilli tayfalardan ibarət yerli əhali eramızm əvvəlindən etibarən yerli türklərlə intensiv surətdə qaynayıb-qarışmışdır. Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb tayfaları yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış, dilləri aradan çıxmış, onun izləri yalnız toponimikada və məhəlli leksikada qalmışdılar. Bu, ərəb istilasınadək Azərbaycanda türk ünsürlərinin davamlı və sabit olduğunu göstərir. Eramızın əvvəlindən Şirvanda, Arranda oturaq həyata keçən həmin türk tayfaları Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə iştirak edən mühüm komponentlərdən olmuşlar.

İrandilli tayfalar

Quba rayonunun, Abşeronun və Muğanın bir sıra toponimləri irandili leksikaya mənsubdur. Erməni, ərəb və fars mənbələrinin verdiyi məlumata görə, Sasani hökmdarları, I Qubad, I Xosrov Ənuşirəvan V–VI əsrlərdə özlərinin şimal sərhədlərini köçəri türklərin basqınlarından qorunmaq üçün bir sıra istehkamlar və Dərbənd divarını tikdirmiş,Lahican, Təbəristan, Gilan və s. yerlərdən bəzi irandilli tayfalar şimal-şərqi Azərbaycana, daha doğrusu, Şirvan vilayəti bölgəsinə köçürmüşdülər. Bu adlar həmin zonanın toponimikasında da əksini tapmışdır. (Şirvan, Lahıc – İsmayıllı rayonunda, – Abşeronda, Təbərsəran – Cənubi Dağıstanda, Gürgan – Abşeronda və s. Bəzi tədqiqatçıların (A. A. Bakıxanov, M. H. Vəliyev-Baharlı) fikrincə, Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca Abşerondan Dərbəndədək məskunlaşmış tatlar buraya köçürülmüş qədim iranlıların qalıqlarıdır.

Ərəb tayfaları

Mənbələr göstərir ki, Şirvanda Qafqaz, İran və türk mənşəli qədim əhali ilə yanaşı, VI–IX əsrlərdə və sonralar ərəblər də yaşamışdır.

X əsr ərəb müəllifi əl-Məsudinin yazdığına görə "Haydaqla əl- Bab arasında ərəb dilindən savayı heç bir dildə yaxşı danışa bilməyən müsəlman ərəblər yaşayır. Onlar meşələrdə, cəngəlliklərdə, vadilərdə, iri çayların sahilində, hələ vaxtı ilə ərəb səhralarından qaçıb gələnlərin tutduqları kəndlərdə yaşayırlar. Onlar Haydaq məmləkəti ilə sərhəddə yaşayır, lakin ondan cəngəllik iri çaylar vasitəsilə qorunurlar. Onlarla əl-Baibn arasında məsafə üç milə (bir fərsəng) qədərdir. Əl-Baibn əhalisi onlara kömək göstərir". Əl-Bəlazuri (IX əsr) və əl-Qərnatinin (XII əsr) məlumatına görə ərəb sərkərdəsi Məsləmə ibn Əbd-əl-Məlik (VIII əsr) Dərbənddə, onun ətraf kəndlərində və Təbəsəranda Mosuldan, Dəməşqdən, Tədmurdan, Hələbdən, Suriya və əl-Cəzairənin digər şəhərlərindən 24 min ərəb əsgəri (Qərnatidə – ailəsi) yerləşdirilmişdi; Dərbəndin dörd məhəlləsi müvafıq olaraq, Dəməşq, Hims, Kufə və əl-Cəzirə adlandırılmışdı. XII əsrdə İbn əl-Əzraq dağlarda və Dərbəndin ətrafında hələ ölkənin Xilafət tərəfindən istila edildiyi vaxtdan burada yaşayan ərəblərə rast gəldiyini göstərir.

İstinadlar

  1. Apмянckaя гeoфaфия, c.36–39; Гeorpaфия, изд. Cykpи, c.36–37
  2. Z. M. Bünyadov — Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. Bakı. 1988, s.180
  3. A. B.Гaдлo-Этничeckaя иcтopия Ceвepнoгo Kaвкaзa IV–X вв. Л., 1979, c.89–91
  4. Гeoгpaфия. Изд. Cykpи, c.36–37
  5. Hudud al-Alam. The Regions of the world. A. Persian Geography, transl, and expl. By V. Minorssky, GMS New-Series XI, London, 1937, s.144–145
  6. Mинopcкий. Иcтopия Шиpвaнa, c.l 14–115
  7. Фaвcтoc Бyзaнд, c.15.
  8. Иcтopия Apмeнии Фaвcтoca Бyзaндa, Пepeв. M. A.Гeвopгянa. Epeвaн, 1953, c.15–16
  9. Гeorpaфия. Изд. Cykpи, c.37, дpeвнeapмянck. тekcт., c.27
  10. C. T. Epeмян — Шaпoтpeнa Птoлeмeя в cвязи c иccтopиeй cкифckoгo цapaвa пpикacпийckoгo пoбepeжья, Tбилиcи, 1966, c.76–77.
  11. K. B. Tpeвep — Oчepки пo иcтopии и kyльтype Kaaжaзckoй Aлбaнии. M.-Л.. 1959, c.192
  12. C. T. Epeмян — Apмeния пo "Aшxapaцyйuy" (Apмянckaя гeoгpaфия VII в.j, нa apмянck. яз., Epeвaн, 1963, c.64.
  13. Compendшm libri Kitab al-Boldan auctore Ibn al Fakih al- Hamadhani, BGA, V, ed. M. J. de Goeje. Lugd. Batav, 1885, s.293, 297–298
  14. İbn Xordadbeh, s.173
  15. Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa.c.108–115
  16. Mинopcкий — Иcтopия Шиpвaнa, c. 180–185
  17. Mapквapт — Epaншaxp, c.73
  18. A.И. Koлecникoв — Иpaн в нaчaле VII. Пaлecтинcкий cб. вып. XXII/LXXXV, Л., 1970, cr.97, 99.
  19. C.Б. Aшypбeйли — Oчepk иcтopии cpeднeвekoвoгo Бaky, Бaку, 1964, c.25–26
  20. A1-Istakhri — Kitab masalik al-mamalik. BGA, ed. M. J. de Goeje, I Lugd, Batav., 1870, s.190
  21. И. M.Дьякoнoв- Иcтopия Mидии. M.,-Л., 1956, c.374–379
  22. Иrpap Aлиeв — Иcтopия Mидии. Бaky, 1960, c.302–303.
  23. Ю.Г.Джaфapoв — Гyнны и Aзepбaйджaн. Aвтopeф. kaнд. диcc, Бaky. 1981, c.5–6
  24. Agathange — Histoire du renge de Tiridate, trad. en francais pap V. Langlois. Collection des histo. iens anciens et modernes de Armenie, Paris, 1867, p.l 15
  25. Фaвcтoc Бyзaнд — Иcтopия Apмeнии Фaвcтoca Byзaндa. Пepeв. c дpeвнeapмянck. M. A.Гeвopгянa. Epeвaн. 1953. c.15, 16
  26. М. И. Apтaмoнoв. Иcтopия xaзap. Л., 1962, c.52–53
  27. Ckaзaния Пpиcka Пaнийckoгo. Пepeв. Г. C.Дecтy ниca. Уч. зaп. II oтд. Имп. akaд. нayk, кн. VII, вып. I, CПб., 1861, c.61–65
  28. Eгишe, c.Зl, 170
  29. Moиceй Kaлaнкaтyйcкий, c.9
  30. Kapтлиc xoвpeбa, I. c. 15–17
  31. Meнaндpa Bизaнтийцa пpoдoлжeниe иcтopии Aıaфнeвoii. Bизaнтийcкиe иcтopики. Пepeв. c гpeч. C.Дecтyниca. CПб., 1860, c.411
  32. H.Пигyлeвckaя. Cиpнйcкиıe иcтoчники иo иcтopии нapoдoв CCCP. M.-Л., 1941, c.86–87
  33. J. Marquartt. Eransahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i. Band III, N. 2, Beтlin, 1901, c.56, 96, 119
  34. Moиceй Kaлaнкaтyйcкий. Пepeв. Дayceттa, c.38–41
  35. Гeвoнд. c.Ю,71–72
  36. Cтeпaннoc Tapoнcкий (Acoгик)- Bceoбщaя иcтopия. Пepeв. c apмянck. H.Эминa, M, 1864, c.91
  37. Фeoфилaкт Cимokaттa — Иcтopия. M., 1957, c.36, 77, 102
  38. Пpиck Пaнийcкий, c.61–65
  39. Aшypбeйли. Toпoнимикa, c.62
  40. Eгишe, c. 116–117
  41. Фaвcтoc Бyзaнд, c.l5
  42. Гeвoнд, c.71–72
  43. Пигyлeвckaя, c.65–66
  44. Apтaмoнoв, c.69–70
  45. Джaфapoв — K вoпpocy o пepвoм пoявлeнии caбиp в Зakaвкaзьe. BДИ, 1979, c. 171–172
  46. Гeoгpaфия. Изд. Cykpи, c.37, дpeвнeapмянck. тekcт, c.27.
  47. İbn Xordadbeh, s.173
  48. The Syriac Chronicle known as that of Zachariah oi Mitlylene, XII, 7 London, 1899, s.215
  49. Пиryлeвckaя, c.83.
  50. Ибн Mиckaвeйx — Taджapиб aл-yмaм. Пepeв. c apaб. П. K. Жузе HAИИ, AHA, инв. #162, c.199.
  51. Aшypбeйли. Toпoнимикa, c.66
  52. Бaкиxaнoв, c.19
  53. Aшypбeйли — Toпoнимикa, c.54–60
  54. Eгишe, c.92, 117–118
  55. əl-Məsudi. Mürüc… s.213
  56. əl- Bəlazuri, s.5–7
  57. Бaкиxaнoв, c. 17–20
  58. Beлиeв-Бaxapлы — Aзepбaйджaн. Бaky, 1921, c.52
  59. Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at- Tabari, ed M. J. de Goeje, ser. 1. Lugd. Batav, 1879, s.894
  60. Əl-Məsudi. Mürüc… s.203
  61. Əl-Belazuri, s.17, ərəb mətni, s. 12
  62. Le Tuhfat al-Albab de Abu Hamid al-Andalusi a 1 Garnati, ed. par Gabriel Ferrand. (Journal Asiatique, Juillet-Septembre, 1925), Paris, s.83
  63. Иcтopия Maййaфapикинa ибн aл-Aзpaka. B.Ф. Mинopcкий.Истopия Шиpвaнa и Дepбeндa, пpил. B, M., 1963, c.222–225.

Həmçinin bax

  • Azərbaycan türklərinin etnogenezi
  • Şirvanşahlar dövləti

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Sirvansahlar dovletinin ehalisi Sirvan erazisinde yasamis muxtelif etnik qruplara aid ehali idi Sirvan qedimden Derbend ve kecidleri vasitesile simaldan elece de serqden ve cenubdan Iran vasitesile gelmis oturaq ve koceri tayfalarla meskunlasmisdi Min iller boyu Sirvan torpagi birbirini evez eden Qafqaz ve turkdilli tayfalar arasinda rengareng elaqeler meydani olmusdu Bunu tekce yazili menbeler deyil arxeoloji ve toponimik melumatlar da tesdiq edir Qafqazdilli tayfalarVII esrin evveline aid anonim bir menbede Cenubi Dagistanda Sirvanda ve Xezer denizinin qerb sahillerinde meskunlasmis tayfalar sadalanir Metnde adlari cekilen ve ehtimal ki bezileri istisna olmaqla olkenin avtoxton ehalisi olan lekler hunlar xezerler zekenler tsekanlar xenuklar xenaviler kaspiler servanlar xsranlar tevesparlar xecmataklar ijmaxlar bakanlar pikonaklar peceneqler maskutlarDerbend Seki Mugan duzu Sirvan Siyezen Xizi Besbarmaq Teberseran Xacmaz Samaxi Baki ve Quba zonalari hududlarinda yayilmisdilar Bu tayfalardan bezileri Qafqaz daglari qollarinin gelib catdigi ve Derbend divarinin denizde ezemetli qalanin ucaldildigi Xezer sahillerinde yasayirdilar Indiki lezgilerin ecdadlari olan lekler bu gun de Quba rayonunun simal hissesinde Derbendin yaxinliginda yasayirlar Tevesparlar erken orta esrlerde Sirvansahlara tabe olan cenubi Dagistanda Tebersaranda lokallasdirilir Xecmtaklar tayfasinin adi Oguz rayonundaki Xacmaz kendi ve qalasinin habele Xezer denizi sahilindeki Xacmaz seherinin adinda qalmisdir Turkdilli tayfalarZakenler xenuklar sirvanlar Ermeni cografiyasi nda adi cekilen zekenler tsekanlar ehtimal ki Seki vilayetinin ehalisi sekililerdir Ermeni metnindeki xenuklarin antik muelliflerde genioxlar adlan Seki rayonundaki Yuxari ve Asagi Goynuk ve Bozdagin eteyinde balaca Goynuk cayinin adlarinda hekk olmusdur Kaspiler Abserondan cenubda Kur ve Araz caylarinin arasinda ve Xezer Kaspi denizinin sahillerinde yasamislar Servanlar Sirvan vilayetinde yasayirdilar Bu Sirvanin qedim etnotoponim formasinda rast gelinen ilk adidir Xsranlan anonim X esr menbeyinde adi cekilen Xursan Xunsar vilayeti ile elaqelendirmek mumkundur Bu vilayet Derbend rayonunun cenub hissesinde Besbarmaq dagina qederki erazide yerlesirdi Maskutlar Maskutlar indiki Quba rayonunda ve Abseronda yasamislar Bu toponimlerin adi IV esrin birinci yarisinda Maskut hokmdari Sanesananin ermeni hokmdari ile muharibesini tesvir eden V esr muellifinin eserinde cekilir Bu menbede boyuk Kur cayi maskutlarin serhedi kimi gosterilir V esr muellifi Favstos Buzand IV esrin birinci yarisi ile bagli hadiselerden danisarken maskut hokmdari Sanesanin muxtelif koceri tayfalardan ibaret qosunu sirasinda hunlarin tevesparlarin xecmataklarin ijmaxlarin balasacilerin ve i a adini cekir Massaget maskut tayfalari Sabran seddinden simalda deniz sahili boyunda yasayirdilar VII esre aid anonim menbede asagidakilar bildirilir Xezer denizinin simal terefinde Qafqaz sira daglarinin gelib catdigi denize qeder Vardanian duzenliyinde maskutlar yasayir Derbend seddi buradadir Ermeni ve ereb menbelerine gore maskutlarin olkesi indiki Dagistanin Derbend rayonunun Xezersahili erazisinde elece de Azerbaycan Respublikasinin Quba Qusar ve Sabran rayonlarinda Abseron ve Mugan duzunde yerlesirdi Massagetler Bas Qafqaz silsilesi ile deniz sahili arasinda Derbendden Abserona ve Mugan duzune qederki bereketli vilayetde meskun idiler Bu eraziler Samurcayin asagi axini ve cenuba dogru axan basqa caylar vasitesile suvarilirdi VII esr mexezinde Samur ve Gilgilcay caylari arasindaki duzenlik Mazkutk IX X esrler ereb menbelerinde Mesqet sonralar orta esrlerde ise Muskur adlanmisdir Artiq eramizin I esrinde maskutlarin oz hokmdarligi var idi Hokmdarligin paytaxti adi ehtimal ki Xosrov Enusirevan terefinden meglub edilmis col adli turk tayfasinin adindan goturulmus Cor yaxud Col seheri idi Melumdur ki skif tayfalari Azerbaycandan kecmis ve subhesiz onlarin mueyyen hissesi bu bolgede mesken salmisdi Bunu arxeoloji materiallar da tesdiqleyir Maqlar Ereb muelliflerinin melumatina gore Mugan eyaletinde korfezden arali maqlarin yasadigi boyuk kend var idi Bezi alimlerin fikrince Muganda qedim maq tayfasi yasamis Sasaniler dovrunde ve daha evvel onlarm arasinda kahinler tebeqesi yaranmisdi Mugan sozu bir cox serq o cumleden Mugan duzu Mugan seheri toponimik terminlerinin esasini teskil edir Hunlar Bir sira erken orta esr muellifleri hunlarin sabirlerin xezerlerin Albaniyaya kecib gelmelerinden basqinlarindan behs etmisler Hunlar Qafqazda ilk defe eramizin II esrinin ikinci yarisinda gorunmusler gore hunlar Albaniyaya Derbend Cor kecidinden III esrin birinci yarisinda ve sonralar IV esrin birinci yarisinda ve axirinda 395 ci il girmisler Hunlarin Albaniyaya Derbende Sirvana Mugana ve basqa vilayetlere basqinlari V VI esrlerde de davam etmisdir Hem de hun ordasi konqlomeratinda bulqarlar haylandurlar V VI esrlerde ise sabirler de var idi VII IX esrlerdeQebeleye Mugana giren sabirler xezerler ve bulqarlar bu vilayetlerin toponimikasinda oz izlerini qoymuslar Narrativ tehkiye xarakterli menbelerle yanasi lapidar yigcam menbelerin toponimikasinin oyrenilmesi koceri turklerin Sirvana hele erken orta esrlerde geldiklerini gosterir verdiyi melumata gore erken orta esr menbelerinde turklerle eynilesdirilen hunlar V esrde Abserona koc etmisdiler Hunlarin sabirlerin xezerlerin ve basqa turk tayfalarinin Sirvan vilayetine soxulmalarini ve basqinlarini ermeni muellifleri Favstos Buzand V esr ve VIII esr da qeyd etmisler Yeqiseye gore hunlar artiq V esrin ikinci yarisinda Simali Qafqaza gelmis Xezer denizi ve Qafqaz daglari boyunca uzanan vadini Derbendedek tutmusdular 503 cu ilde sabirler Zaqafqaziyaya ve Albaniyaya hucum etmisdiler Sabirler xezerler VII esrin evveli anonim muellifin melumatina gore Xezer denizinin simal qeribnde Atil Volqa cayinadek turkdilli savir sabir tayfalan yasayirdi Ibn Xordadbeh IX esr qeyd edir ki Bab el Ebvabdan o yana Suvar Savir seltenetidir Mitilenli Zekeriyye 555 ci ile aid salnamesinde qeyd edir ki qapinin yeni Derbendin arxasinda Dagistanda ve Simali Qafqazda avqar auanqur sabir burqar alan kurtarqar avar xezer dirmar sirurqur baqrasik kulas abdel eftali tayfalari yasayir Bu on uc xalq cadirlarda yasayir mal qara baliq ve vehsi heyvan eti ile dolanirlar VI esre aid bu salnamede adi cekilen tayfalar cadirlarda yasayan koceriler kimi xarakterize olunur Onlardan burqarlar bulqarlar sabirler avarlar xezerler abdeller saraqurlar sirurqurlar onoqurlar auanqurlar ve basqalarinin turkdilli olmalari diger menbelerden melumdur Menbeler tesdiq edir ki I Xosrov Enusirevan 531 579 xezerler uzerinde qelebe caldiqdan sonra uc min esir turk ailesini 50 min nefer adam Arrana ve Azerbaycana kocurmusdu Ibn Misqeveyhin sozlerine gore turk esirlerinin cergesi on fersenge teqriben 60 km qeder uzanirdi Basqa menbelere gore kocurulen ailelerin sayi 10000 e catirdi Belelikle VI esrde turklerin Arrana Sirvana ve Mugana guclu miqrasiyasi bas verirdi Bu olkelerin toponimikasinda turk unsurlerinin movcud olmasina Qobu Turkan Abseronda Qala Sabiroba Xacmaz rayonunda Balisakan Bileceri Bilesuvar Bicenek Qipcaq Xezer Salyan rayonunda muxtelif turkdilli tayfalarin Sirvan zonasina ve qonsu vilayetlere gelmelerine dair narrativ ve lapidar menbelerin verdiyi melumatlari da tesdiq ederek olkede erken orta esrlerden III IV esrlerden hunlar baslayaraq VI VIII esrlerde daha intensiv sekilde sabirler xezerler peceneqler ve b turklesme prosesi getdiyini gosterir Menbeler ve toponomik melumatlar gosterir ki Qafqaz irandilli ve turkdilli tayfalardan ibaret yerli ehali eramizm evvelinden etibaren yerli turklerle intensiv suretde qaynayib qarismisdir Azerbaycanda meskunlasmis ereb tayfalari yerli ehali ile qaynayib qarismis dilleri aradan cixmis onun izleri yalniz toponimikada ve mehelli leksikada qalmisdilar Bu ereb istilasinadek Azerbaycanda turk unsurlerinin davamli ve sabit oldugunu gosterir Eramizin evvelinden Sirvanda Arranda oturaq heyata kecen hemin turk tayfalari Azerbaycan turklerinin tesekkulunde istirak eden muhum komponentlerden olmuslar Irandilli tayfalarQuba rayonunun Abseronun ve Muganin bir sira toponimleri irandili leksikaya mensubdur Ermeni ereb ve fars menbelerinin verdiyi melumata gore Sasani hokmdarlari I Qubad I Xosrov Enusirevan V VI esrlerde ozlerinin simal serhedlerini koceri turklerin basqinlarindan qorunmaq ucun bir sira istehkamlar ve Derbend divarini tikdirmis Lahican Teberistan Gilan ve s yerlerden bezi irandilli tayfalar simal serqi Azerbaycana daha dogrusu Sirvan vilayeti bolgesine kocurmusduler Bu adlar hemin zonanin toponimikasinda da eksini tapmisdir Sirvan Lahic Ismayilli rayonunda Abseronda Teberseran Cenubi Dagistanda Gurgan Abseronda ve s Bezi tedqiqatcilarin A A Bakixanov M H Veliyev Baharli fikrince Xezer denizinin qerb sahili boyunca Abserondan Derbendedek meskunlasmis tatlar buraya kocurulmus qedim iranlilarin qaliqlaridir Ereb tayfalariMenbeler gosterir ki Sirvanda Qafqaz Iran ve turk menseli qedim ehali ile yanasi VI IX esrlerde ve sonralar erebler de yasamisdir X esr ereb muellifi el Mesudinin yazdigina gore Haydaqla el Bab arasinda ereb dilinden savayi hec bir dilde yaxsi danisa bilmeyen muselman erebler yasayir Onlar meselerde cengelliklerde vadilerde iri caylarin sahilinde hele vaxti ile ereb sehralarindan qacib gelenlerin tutduqlari kendlerde yasayirlar Onlar Haydaq memleketi ile serhedde yasayir lakin ondan cengellik iri caylar vasitesile qorunurlar Onlarla el Baibn arasinda mesafe uc mile bir ferseng qederdir El Baibn ehalisi onlara komek gosterir El Belazuri IX esr ve el Qernatinin XII esr melumatina gore ereb serkerdesi Mesleme ibn Ebd el Melik VIII esr Derbendde onun etraf kendlerinde ve Tebeseranda Mosuldan Demesqden Tedmurdan Helebden Suriya ve el Cezairenin diger seherlerinden 24 min ereb esgeri Qernatide ailesi yerlesdirilmisdi Derbendin dord mehellesi muvafiq olaraq Demesq Hims Kufe ve el Cezire adlandirilmisdi XII esrde Ibn el Ezraq daglarda ve Derbendin etrafinda hele olkenin Xilafet terefinden istila edildiyi vaxtdan burada yasayan ereblere rast geldiyini gosterir IstinadlarApmyanckaya geofafiya c 36 39 Georpafiya izd Cykpi c 36 37 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 1988 s 180 A B Gadlo Etnicheckaya ictopiya Cevepnogo Kavkaza IV X vv L 1979 c 89 91 Geogpafiya Izd Cykpi c 36 37 Hudud al Alam The Regions of the world A Persian Geography transl and expl By V Minorssky GMS New Series XI London 1937 s 144 145 Minopckij Ictopiya Shipvana c l 14 115 Favctoc Byzand c 15 Ictopiya Apmenii Favctoca Byzanda Pepev M A Gevopgyana Epevan 1953 c 15 16 Georpafiya Izd Cykpi c 37 dpevneapmyanck tekct c 27 C T Epemyan Shapotpena Ptolemeya v cvyazi c icctopiej ckifckogo capava ppikacpijckogo pobepezhya Tbilici 1966 c 76 77 K B Tpevep Ochepki po ictopii i kyltype Kaazhazckoj Albanii M L 1959 c 192 C T Epemyan Apmeniya po Ashxapacyjuy Apmyanckaya geogpafiya VII v j na apmyanck yaz Epevan 1963 c 64 Compendshm libri Kitab al Boldan auctore Ibn al Fakih al Hamadhani BGA V ed M J de Goeje Lugd Batav 1885 s 293 297 298 Ibn Xordadbeh s 173 Minopckij Ictopiya Shipvana c 108 115 Minopckij Ictopiya Shipvana c 180 185 Mapkvapt Epanshaxp c 73 A I Kolecnikov Ipan v nachale VII Palectinckij cb vyp XXII LXXXV L 1970 cr 97 99 C B Ashypbejli Ochepk ictopii cpednevekovogo Baky Baku 1964 c 25 26 A1 Istakhri Kitab masalik al mamalik BGA ed M J de Goeje I Lugd Batav 1870 s 190 I M Dyakonov Ictopiya Midii M L 1956 c 374 379 Irpap Aliev Ictopiya Midii Baky 1960 c 302 303 Yu G Dzhafapov Gynny i Azepbajdzhan Avtopef kand dicc Baky 1981 c 5 6 Agathange Histoire du renge de Tiridate trad en francais pap V Langlois Collection des histo iens anciens et modernes de Armenie Paris 1867 p l 15 Favctoc Byzand Ictopiya Apmenii Favctoca Byzanda Pepev c dpevneapmyanck M A Gevopgyana Epevan 1953 c 15 16 M I Aptamonov Ictopiya xazap L 1962 c 52 53 Ckazaniya Ppicka Panijckogo Pepev G C Decty nica Uch zap II otd Imp akad nayk kn VII vyp I CPb 1861 c 61 65 Egishe c Zl 170 Moicej Kalankatyjckij c 9 Kaptlic xovpeba I c 15 17 Menandpa Bizantijca ppodolzhenie ictopii Aiafnevoii Bizantijckie ictopiki Pepev c gpech C Dectynica CPb 1860 c 411 H Pigylevckaya Cipnjckiie ictochniki io ictopii napodov CCCP M L 1941 c 86 87 J Marquartt Eransahr nach der Geographie des Ps Moses Xorenac i Band III N 2 Betlin 1901 c 56 96 119 Moicej Kalankatyjckij Pepev Daycetta c 38 41 Gevond c Yu 71 72 Ctepannoc Taponckij Acogik Bceobshaya ictopiya Pepev c apmyanck H Emina M 1864 c 91 Feofilakt Cimokatta Ictopiya M 1957 c 36 77 102 Ppick Panijckij c 61 65 Ashypbejli Toponimika c 62 Egishe c 116 117 Favctoc Byzand c l5 Gevond c 71 72 Pigylevckaya c 65 66 Aptamonov c 69 70 Dzhafapov K voppocy o pepvom poyavlenii cabip v Zakavkaze BDI 1979 c 171 172 Geogpafiya Izd Cykpi c 37 dpevneapmyanck tekct c 27 Ibn Xordadbeh s 173 The Syriac Chronicle known as that of Zachariah oi Mitlylene XII 7 London 1899 s 215 Pirylevckaya c 83 Ibn Mickavejx Tadzhapib al ymam Pepev c apab P K Zhuze HAII AHA inv 162 c 199 Ashypbejli Toponimika c 66 Bakixanov c 19 Ashypbejli Toponimika c 54 60 Egishe c 92 117 118 el Mesudi Muruc s 213 el Belazuri s 5 7 Bakixanov c 17 20 Believ Baxaply Azepbajdzhan Baky 1921 c 52 Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed ibn Djarir at Tabari ed M J de Goeje ser 1 Lugd Batav 1879 s 894 El Mesudi Muruc s 203 El Belazuri s 17 ereb metni s 12 Le Tuhfat al Albab de Abu Hamid al Andalusi a 1 Garnati ed par Gabriel Ferrand Journal Asiatique Juillet Septembre 1925 Paris s 83 Ictopiya Majjafapikina ibn al Azpaka B F Minopckij Istopiya Shipvana i Depbenda ppil B M 1963 c 222 225 Hemcinin baxAzerbaycan turklerinin etnogenezi Sirvansahlar dovleti

Nəşr tarixi: İyun 18, 2024, 11:26 am
Ən çox oxunan
  • Oktyabr 14, 2024

    Bustan əs-siyahət

  • September 06, 2024

    Burqundiyalı Marqarita (Bavariya hersoqinası)

  • September 10, 2024

    Bursa Meşəçilik Muzeyi

  • Oktyabr 06, 2024

    Bursa Arxeologiya Muzeyi

  • September 13, 2024

    Bunqe klerodendrumu

Gündəlik

  • İsveç

  • Mərkəzi Bank

  • Bakı Metropoliteni

  • İsrail

  • Həsən Nəsrullah sui-qəsdi

  • Orrin Friman

  • Vasko da Qama

  • 1927

  • 2005

  • 22 noyabr

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı