Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xızı şəhəri — Azərbaycan Respublikasının Xızı rayonunun inzibati mərkəzi. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 25 may 1991-ci il tarixli, 123-XII saylı Qərarı ilə Xızı rayonunun Xızı kəndi şəhər tipli qəsəbələr kateqoriyasına aid edilmiş, Xızı kənd Soveti ləğv edilərək, Xızı şəhər tipli qəsəbəsi mərkəz olmaqla Xızı qəsəbə Soveti yaradılmışdır.
| Şəhər | |
| Xızı | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 745 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Xızı Quba – Xaçmaz turizm regionunda yerləşən və əsas hissəsi meşə ilə əhatəli olan rayonun şərq tərəfi Xəzər sahilidir. Azərbaycanın dağ rayonları içərisində Bakıya ən yaxın olanı Xızıdır. Xızının Bakı ilə məsafəsi 70 km-dir. İqlimi mülayim, havası qurudur. Böyük Qafqaz silsiləsinin dağ ətəyi cənub yamacından Samur – Dəvəçi ovalığına kimi uzanan çoxtəpəli yaylada yerləşir. Xızı rayonunda yerləşən lay-lay dağlar nəhəng əqiq – sardoniks illüziyasını yaradır. Dağlar yüksək deyildir, ən yüksək nöqtələr dəniz səviyyəsindən 958 metr yüksəklik Saraku dağının və 2203 metr yüksəklik Dübrar dağının payına düşür. Bir neçə hissədə dağın bir yamacı qış otlağı kimi, digəri isə yay otlağı kimi istifadə olunur. Geoloji süxurların müxtəlif laylarının təpələrdə üzə çıxması rənginə görə özünəməxsus landşaft yaradır. Mütəxəssislər iddia edir ki, oxşar geoloji hadisəni Yer kürəsində yalnız bir yerdə – ABŞ-nin Ölüm Vadisində müşahidə etmək olar. Mərkəzdən 1–2 km məsafədə Azərbaycan dramaturgiyasının yaradıcısı Cəfər Cabbarlının ev-muzeyinin və qranitdən heykəlinin ucaldığı Xızı kəndi yerləşir. Bundan əlavə, Xızı Azərbaycan ədəbiyyatının daha bir görkəmli nümayəndəsinin, şair Mikayıl Müşfiqin vətənidir və onun da ev-muzeyi hazırda heç bir yaşayış olmayan tarixi Sayadlı kəndində qonaqların üzünə həmişə açıqdır.
Tarixi
Xızı rayonunda Şəhər tipli qəsəbə. Eyniadlı rayonun mərkəzi. Xızı platosundadır. Kəndin əhalisinin erkən orta əsrlərdə Sasanilərin Şimal sərhədlərini qorumaq üçün İranın Xuzistan əyalətindən buraya köçürüldüyü güman edilir. Ehtimal ki, toponim həmin əyalətin adı ilə bağlıdır. Ərəb işğallarına qədər Xızı Xizan Şahlığın mərkəzi olmuşdur. IX əsr ərəb mənbələrində Xizan qalasının və xizan tayfasının adı çəkilir. Xarabalıqları hazırda Dizəvər ("qala yeri") adı ilə məlumdur. Bəzi tədqiqatçılar Xızı toponimini türk dillərindəki xız/qız (od, istilik) sözü ilə bağlayırlar. Digər bir məlumata görə isə "XIZI" toponimi "Xəzər" sözündən əmələ gəlmişdir. Tarixçi S. S. Baquş bu barədə yazır; Əsrlər boyu Xəzərlər Xəzər, Qara və Baltik dənizləri ətraflarında hökmranlıq ediblər. VII əsr ərəb tarixçisi İbn Fadl'ın yazdıqlarına əsasən -"türkdilli Xəzərlərin "müsəlman" hissəsi Xızı tayfası adı altında birləşib, Qafqaz Albaniyasının şimal hissəsində e.ə VII əsrdən etibarən yaşayıblar. Bu tayfanın sakinləri bir olan Tanrıya və Peyğəmbər İlyasa iman gətirirdilər" — İbn Fadl yazırdı. Strabon bildirirdi ki, Şimali Hindistana gedən yol Qafqaz Albaniyasından keçir, həmçinin Xızı Bərmək Mahalından hansı ki Böyük İpək Yolunun bir hissəsini təşkil edirdi. Əslində Xızının kəndlərinin sayı 70-dən çox olub. Bu kəndlərdən: Xızı (mərkəz olaraq) — əsasən Şıx Xızılı və Səyyad Xızılı tayfalarının məskunlaşdığı kənddir. Şıx Xızılıların kökü ərəblərə dayanır, Səyyad Xızılıların kökü isə bəzi tədqiqatçılara görə Skiflərə, bəzi tədqiqatçılara görə isə (e.ə. 2700–539) dayanır. Ağdərə, Tudar — türkmən Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kəndləridir. Xələnc — türklərin Qarluq boyundan olan Qaraxanlıların məskunlaşdığı (XI əsr) kənddir. Əngəlan, Baxışlı — Anadolu türklərinin məskunlaşdığı kənddir.
Təkəli — Səfəvi türkmən kəndidir; Upa (Molla Kamallı), Aşağı Dizəvər — Xızının Səyyad tayfasından ayrılmış kəndləridir. Xanəgah kəndi dərvişlərin məkanı kimi tanınır. Fındığan və daha 4 naməlum kənd — Bərməkilərin III Dara zamanında məskunlaşdığı kəndlərdir. Gədi mahalı — İrandilli tayfalara məxsusdur; Gövxanı mahalı — Türkdilli və İrandilli qövmlərin məskunlaşdığı mahaldır. Quşçu kəndi (Dağ Quşçu, Köhnə Quşçu) — adını Kuşanlar sülaləsindən almışdır. Xızı ilə əlaqədar olan digər Ərəb mənbələri Xızıda yaşayanları "Əhli Xizon", yəni Xızı əhalisi adlandırır. Orta əsr tarixçiləri Xızı əhalisini eyni zamanda Bərməklilər, onun ərazisini Bərmək mahalı adlandırırlar. Tarixçilərdən başqa ədəbiyyatşünasların da tədqiqatlarında Xızı haqqında verilən məlumatlara rast gəlirik. Görkəmli folklorşünas alim, professor Məmmədhüseyn Təhmasibin "Xalq dastanları" adlı monoqrafiyasında, Qafqaz dastanı olan "Nərd" dastanında (bu dastanın mövcudluğu e.ə. XIII əsrə təsadüf edilir) Xızı və Xızıqala haqqında məlumat verilir.
Xızı-Bərmək mahalı adını burada yaşayan Bərmək tayfasından alıb. Xızılılar e.ə. II minillikdə bu mahalda yaşayıblar. Mahal İpək Yolu ticarətində iştirak edib. Hətta Dədə Qorqudun Xızı – Bərmək mahalından olduğunu iddia edirlər. Xızı – Bərmək mahalında olmuş Alman səyyahı Adam Oleari Dədə Qorqud haqqında yerli camaatdan eşidib və yazıb ki, "Dərbəndlilər onun qəbrinin şəhər qəbiristanlığında olduğunu söyləyirlər." Qəbri ziyarət edən Adam Oleari yazır: "İmam Qorqudun qəbri dağda idi. Qorqud haqda söyləyirlər ki, o, Məhəmmədin dostu olub, onun ayaqları yanında oturub, ondan dərs alıb və onun ölümündən sonra 300 il yaşayıb qəbri qayalıq bir dağda mağara içindədir."Dədə Qorqud dastanında" Xızı – Bərmək mahalından, Oğuz yaylağından, Cığatay düzündən, Boybəyim dağından bəhs edilib bir çox digər faktlarda nəzərə alıb. Belə iddia edirlər ki, Qorqud Dədə Xızı – Bərmək mahalından olub. Oradan Dərbənd şəhərinə gedib.
Xızı – Bərmək mahalının ərazisi hələ e.ə. 5-ci yüzillikdən mövcud olan türkdilli sak massagetlərin dövlətinə mənsub idi. Bərmək – bər məhsul, mak – kahin yəni "məhsuldar kahin" deməkdir. Çox bilikli olan bərməklər, mixi yazılardan istifadə edirdilər. Strabon Albaniyada "böyük və sıx məskunlu müqəddəs vilayətin" olması barədə məlumat verib. Burada Heliya (Günəşə) sitayiş edirdilər. Günəş Allahının Albanca adı bəlli deyil. Həmin yer Bərmək dağı idi. Dağın ətrafında yaşayanlar Alinlər (dağlılar) günəşə sitayiş ediblər. Xızı – Bərmək mahalı dağlılarının günəşə sitayiş əlamətləri VII əsrə qədər qalıb. Bununla yanaşı, Bərməkilər tayfası atəşpərəst idi. Onlar əkinçiliyi müqəddəs peşə hesab edirdilər. Bərmək dağının ətəyində təbii qazların yanmasından yaranmış Atəşgah var idi. III – VI əsrlərdə Xizanşahlıqda Atəşpərəstlik dövlət dini idi. Xızı – Bərmək dağlıları VII əsrin əvvələrindən İslam dinini qəbul edib. Deyilənlərə görə romalıların hərbi dəstələri imperator Sezar Avqustun 12-ci legeonu Abşerona gəldi. Legeon Bərmək mahalının dənizkənarı yerlərini də təsiri altına aldı. Bu yerlərdə qışladıqdan sonra çıxıb getdilər. Bizim eranın I əsrindən Hun, Sabir, Xəzər türk tayfaları Dərbənddən keçərək Albaniya çölündə, o cümlədən Bərmək mahalında yerləşməyə başladılar. IX – XII əsrlərdən başlayaraq Bərmək mahalından keçən İpək yolu vasitəsilə Avropa və Asiyanın bir çox şəhərləri ilə ticarət əlaqəsi olub. Xızının Bərmək mahalı Bakı – Dağıstan, şimali Qafqaz və cənubi Rusiya torpaqları ilə birləşdirən ticarət yolu üzərində yerləşirdi. Orta əsrlərdə burada Xızanşahlıq (Xızı şahlığı) dövləti olub. 1804 – 1813-cü ildə Rusiya – İran müharibəsindən sonra Quba xanlığı ilə birlikdə Rusiya hakimiyyətinin altına keçib. Tarixi faktlara nəzər saldıqda, tarixçilərdən mənbələr içərisində A. Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərinin adını xüsusilə çəkmək lazımdır. Onun əsərində Quba xanlığının "Xızı Bərmək" mahalı haqqında dəyərli məlumatlar verilir. Tarixçi Qiyasəddin Qeybullayevin "Azərbaycanın etnik tarixinə dair" monoqrafiyasında və digər əsərlərində 644-cü ildə aran dövlətinə xizonşahlıq (Xızı şahlığı) Xızı məmləkəti arasında bağlanan müqavilədən bəhs olunur. Ərəblərin Xizonşahlığa gəlmələri haqda maraqlı materiallara akademik Ziya Bünyadovun "Azərbaycan VII–IX əsrlərdə" adlı monoqrafiyasında rast gəlmək olur.
Xızı rayonu 1928-ci ilə kimi Bakı sovetinin tərkibində olmuş sonra müstəqil rayon kimi fəaliyyətə başlamışdır. Rayonun 72 kəndi, 24 minə yaxın əhalisi olmuşdur. Sonradan rayonlaşmalarla əlaqədar 1940-cı illərdə Siyəzən rayonu təşkil olunanda rayonun Giləzi, Ağ siyəzən, Zərgərli və s. sovetlikləri Siyəzən rayonunun tərkibinə daxil olmuşdur. Həmin dövrdən Dağ Quşçu, Ərziküş, Qızılqazma və 60 kənd, 53 kolxoz, 14 sovetlik olmuşdur. Əhalisi isə 14647 nəfər idi. Rayon 1956-cı ilə qədər fəaliyyət göstərib. 1956-cı ilin axırında Sumqayıta birləşib. 1963-cü ildə Abşeron rayonu təşkil olunub. Xızı zonası həmin rayonun tərkibinə daxil edilib.
1990-cı ilin avqustunda Xızı rayonu yenidən bərpa olundu. Mərkəz Xızı qəsəbəsində yerləşir. Hal-hazırda mövcud olan kəndlərin sayı 24-dür. 12 nümayəndəlik, 13 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Rayonda 2 mədəniyyət evi fəaliyyət göstərir. Xızı rayonu mədəniyyət evi 1926-cı ildən 1956-cı ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1993-cü ilə qədər fəaliyyətini dayandırmışdır. Onun fəaliyyəti 1993-cü ildən yenidən bərpa olunub.
Mədəniyyəti
Xızı xalçaçılıq ilə məşhurdur. Xızı xalçaları Azərbaycan xalçalarının Bakı qrupuna aid edilir. Xızının Gədi, Giləzi, Baxışlı, Yanıq Ələs, Tıxlı, Divəzər, Fındığan və digər kəndləri öz xalçaları ilə nəinki rayonun özündə, həmçinin bütün ölkədə tanınırlar. Bu bölgənin xovsuz xalçaları daha məşhurdur. Xızıda toxunan zililər özəl kompozisiya quruluşuna və naxışlara malikdir. Adətən, ara sahə böyük damalar şəklində qəfəslərə bölünür və kompozisiya yelənlə əhatə edilir. Zili üzərində həyat ağacı və həndəsi naxışlar bütünlüklə abstrakt zoomorf təsvirlərlə toxunur.
Rayondakı tarixi abidələr bunlardır:
- VIII əsrin ortalarında inşa edilmiş Beşbarmaq qalası. Qala rayon mərkəzindən 9 km məsafədədir.
- Xızı şəhərində Azərbaycanın görkəmli dramaturqu C. Cabbarlının 100 illik yubleyi ilə əlaqədar ucaldılmış abidə və "C. Cabbarlı bağı" — 1999-cu il
- Xızı rayonu Sayadlı kəndində Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə "Müşfiq ocağı" və "M. Müşfiqin büstü" −1988-ci il
- Xələnc kəndində "Dəyirman" – XIX əsr
- Xələnc qəbristanlığında "Ağ pir"
- Tudar kəndində "Şəhidlər piri"
- Ağdərə kəndində "Ağabdal piri"
- Ağdərə kəndində "Xəlifə Ağabdal Piri"
- Qarabulaq kəndində "Seyidbacı Piri"
- Fındığan kəndində "Göyöskürək Piri"
- Xızı kəndində şərq üslubunda tikilmiş abidə "Hamam"--- 1936-cı il
- Altıağac qəsəbəsində məskunlaşmış Malakanlara məxsus "Zəng" (kolokolçik) — XVII–XVIII əsrlə
- Altıağac qəsəbəsində Malakan və rus uşaqlarının xaç suyuna salındığı "Boqomolnı" bulağı
- Altıağac qəsəbəsində 1941–1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
- Tıxlı kəndində 1941–1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə—1974–1976-cı illər
- Giləzi qəsəbəsində 1941–1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
- Kimçi kəndində 1941–1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
- V əsrin qədim şəhərinin xarabalıqları 8 km, Alaşirin kəndində Şeyx Heydərin məqbərəsi isə rayon mərkəzindən 5 km məsafədədir.
- Rayon mərkəzlərindən 8 km aralıda yerləşən V əsrə aid itmiş şəhərin qalıqları.
- Xanagah kəndində yerləşən 1247-ci ilə aid Pir Əli Ziyarətgahı
- Qululu kəndində 1868-ci ilə aid olan məscid
Coğrafiyası və iqlimi
Rayonun ərazisi şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Abşeron ilə həmsərhəddir. Rayonda inzibati ərazi bölgüsünə görə 29 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Xızı rayonu ilə Bakı arasında olan məsafə 104 km dir. Azərbaycanın dağ rayonları arasında Bakıya ən yaxın olan Xızıdır. Buranın iqlimi mülayim, havası qurudur. Rayon ərazisinin xeyli hissəsi meşə ilə örtülmüşdür. Rayon şərqdən Xəzər dənizinə qovuşur. Xızı rayonun ərazisində təbiətin yaratdığı ən ifadəli abidələrdən biri – ecazkar formalı Beşbarmaq qayası yerləşir. Qədim karvan yolu üzərində qorxunc bir tərzdə uzadılmış daş əli xatırladan qayanın qeyri-adi cizgilər yolçuları uzaqdan valeh edir. Bu dağın "Beşbarmaq" adlanması da bununla bağlıdır. Bu dağ ilə çoxlu rəvayətlər və əfsanələr bağlıdır. Dağın lap zirvəsində qayalar arasında "Xıdır Zində" ("Ölməz Xıdır") ziyarətgahı yerləşir. Azərbaycanın ən səfalı güşələrindən biri olan Altıağac qəsəbəsi Xızı rayonunda yerləşir. Şirvanşahlar dövründə Altıağacdan keçərək Şamaxıdan Qubaya gedən dəvə karvanları üçün burada yol salınmışdır. Altıağac yolçuların və sarvanlarının düşərgə salıb dincəldikləri yer idi. Əvvəllər "ağac" sözü uzunluq ölçüsü kimi işlədilirdi. Bu ağac 7 kilometrə bərabər idi, Şamaxıdan Altıağaca qədər olan məsafə isə 42 km-dir.
Əhalisi
Bir sıra tədqiqatlara görə İran dilli tayfalar E. Ə I minilliyin əvvələrində İran ərazisinə gəlmişlər. Bunlardan bir tayfası indiki Bərməkilərin əcdadları idi. Onların bir hissəsi indiki Beş-barmaq dağının Xıdır Zində piri yerləşən qayanın həndəvərində yerləşmişdilər. Bu Bərməkilərin ilk gəlişləri olmuşdur.
XIX əsr rus şərqşünası N. V. Xanıkov yazıb ki, X əsrin ortalarında Ərəb coğrafiyaşünası İstdxri "İqlimlər kitabında" qeyd edib ki, Xuzistanda Ərəb və Fars dilləri ilə yanaşı Xuzi dili də var idi. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Xuzi dili Xızılıların danışdığı qədim dil olmuşdur. Xuzi dili fars dili olmasa da, həmin dil qrupuna aiddir. Çox qədimdən Xızı mahalının əhalisinin tərkibi Xuzi dilli bərməkilərdən ibarət idi. Bərməkilər üçüncü dəfə Bağdaddan gəldiyinə görə onlar ərəb dilini də yaxşı bilirdilər. Xuzi dilli bərməkilər Azərbaycan xalqının formalaşmasında mühüm rol oynamışlar.
Xızı-Bərmək mahalında toponimlər fars və ərəb mənşəlidir. İctimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar yaranan adlar birbaşa tarixi mənbə rolunu oynayır. Yer və kənd adlarının öyrənilməsi həmçinin xalq təsərrüfatı üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.
Tanınmış şəxsləri
- Dağlı Cavanşir
- Cəfər Cabbarlı — Azərbaycan dramaturqu, şairi və nasiri, teatrşünas, kinoşünas, tərcüməçi, kinossenarist, jurnalist, aktyor, rejissor, əməkdar incəsənət xadimi.
- Mikayıl Müşfiq — yazıçı-şair, tərcüməçi.
- Cabir Novruz — Azərbaycanın xalq şairi, əməkdar incəsənət xadimi.
- Nizami Rəmzi — "Meyxana" folklor ansamblının yaradıcısı.
- Məmməd Arif — tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, pedaqoq, nasir.
- Seyfəddin Dağlı — ssenarist, dramaturq, yazıçı, şair.
- Ata Atakişiyev — klarnet ifaçısı
- Bəybala Abbasov — Azərbaycan Respublikasının əməkdar həkimi, əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, professor.
- Rəşad Dağlı — "Meyxana" sənəti ilə tanınır. Nizami Rəmzi ustadı olub.
- Elnur Ağaəhmədov — Vətən müharibəsi şəhidi.
- Alik İsayev — Vətən müharibəsi şəhidi
İstinadlar
- "Azərbaycan Respublikasının Abşeron, Ağstafa, Balakən, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Qobustan, Qubadlı, Zaqatala, İsmayıllı, Yevlax, Kəlbəcər, Masallı, Xızı, Şamaxı rayonlarının və DQMV Hadrut rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 25 may 1991-ci il tarixli, 123-XII saylı Qərarı". 27 August 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 28 August 2022.
- (#empty_citation)Xızı rayonu haqqında, Xızı rayon icra hakimiyyəti
- "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti". İki cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, səh.355
Həmçinin bax
 | Xızı rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xizi seheri Azerbaycan Respublikasinin Xizi rayonunun inzibati merkezi Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin 25 may 1991 ci il tarixli 123 XII sayli Qerari ile Xizi rayonunun Xizi kendi seher tipli qesebeler kateqoriyasina aid edilmis Xizi kend Soveti legv edilerek Xizi seher tipli qesebesi merkez olmaqla Xizi qesebe Soveti yaradilmisdir SeherXizi40 54 40 sm e 49 04 10 s u Olke AzerbaycanTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 745 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 1 588 nef Xizi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Xizi Quba Xacmaz turizm regionunda yerlesen ve esas hissesi mese ile ehateli olan rayonun serq terefi Xezer sahilidir Azerbaycanin dag rayonlari icerisinde Bakiya en yaxin olani Xizidir Xizinin Baki ile mesafesi 70 km dir Iqlimi mulayim havasi qurudur Boyuk Qafqaz silsilesinin dag eteyi cenub yamacindan Samur Deveci ovaligina kimi uzanan coxtepeli yaylada yerlesir Xizi rayonunda yerlesen lay lay daglar neheng eqiq sardoniks illuziyasini yaradir Daglar yuksek deyildir en yuksek noqteler deniz seviyyesinden 958 metr yukseklik Saraku daginin ve 2203 metr yukseklik Dubrar daginin payina dusur Bir nece hissede dagin bir yamaci qis otlagi kimi digeri ise yay otlagi kimi istifade olunur Geoloji suxurlarin muxtelif laylarinin tepelerde uze cixmasi rengine gore ozunemexsus landsaft yaradir Mutexessisler iddia edir ki oxsar geoloji hadiseni Yer kuresinde yalniz bir yerde ABS nin Olum Vadisinde musahide etmek olar Merkezden 1 2 km mesafede Azerbaycan dramaturgiyasinin yaradicisi Cefer Cabbarlinin ev muzeyinin ve qranitden heykelinin ucaldigi Xizi kendi yerlesir Bundan elave Xizi Azerbaycan edebiyyatinin daha bir gorkemli numayendesinin sair Mikayil Musfiqin vetenidir ve onun da ev muzeyi hazirda hec bir yasayis olmayan tarixi Sayadli kendinde qonaqlarin uzune hemise aciqdir TarixiXizi rayonunda Seher tipli qesebe Eyniadli rayonun merkezi Xizi platosundadir Kendin ehalisinin erken orta esrlerde Sasanilerin Simal serhedlerini qorumaq ucun Iranin Xuzistan eyaletinden buraya kocurulduyu guman edilir Ehtimal ki toponim hemin eyaletin adi ile baglidir Ereb isgallarina qeder Xizi Xizan Sahligin merkezi olmusdur IX esr ereb menbelerinde Xizan qalasinin ve xizan tayfasinin adi cekilir Xarabaliqlari hazirda Dizever qala yeri adi ile melumdur Bezi tedqiqatcilar Xizi toponimini turk dillerindeki xiz qiz od istilik sozu ile baglayirlar Diger bir melumata gore ise XIZI toponimi Xezer sozunden emele gelmisdir Tarixci S S Baqus bu barede yazir Esrler boyu Xezerler Xezer Qara ve Baltik denizleri etraflarinda hokmranliq edibler VII esr ereb tarixcisi Ibn Fadl in yazdiqlarina esasen turkdilli Xezerlerin muselman hissesi Xizi tayfasi adi altinda birlesib Qafqaz Albaniyasinin simal hissesinde e e VII esrden etibaren yasayiblar Bu tayfanin sakinleri bir olan Tanriya ve Peygember Ilyasa iman getirirdiler Ibn Fadl yazirdi Strabon bildirirdi ki Simali Hindistana geden yol Qafqaz Albaniyasindan kecir hemcinin Xizi Bermek Mahalindan hansi ki Boyuk Ipek Yolunun bir hissesini teskil edirdi Eslinde Xizinin kendlerinin sayi 70 den cox olub Bu kendlerden Xizi merkez olaraq esasen Six Xizili ve Seyyad Xizili tayfalarinin meskunlasdigi kenddir Six Xizililarin koku ereblere dayanir Seyyad Xizililarin koku ise bezi tedqiqatcilara gore Skiflere bezi tedqiqatcilara gore ise e e 2700 539 dayanir Agdere Tudar turkmen Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu kendleridir Xelenc turklerin Qarluq boyundan olan Qaraxanlilarin meskunlasdigi XI esr kenddir Engelan Baxisli Anadolu turklerinin meskunlasdigi kenddir Tekeli Sefevi turkmen kendidir Upa Molla Kamalli Asagi Dizever Xizinin Seyyad tayfasindan ayrilmis kendleridir Xanegah kendi dervislerin mekani kimi taninir Findigan ve daha 4 namelum kend Bermekilerin III Dara zamaninda meskunlasdigi kendlerdir Gedi mahali Irandilli tayfalara mexsusdur Govxani mahali Turkdilli ve Irandilli qovmlerin meskunlasdigi mahaldir Quscu kendi Dag Quscu Kohne Quscu adini Kusanlar sulalesinden almisdir Xizi ile elaqedar olan diger Ereb menbeleri Xizida yasayanlari Ehli Xizon yeni Xizi ehalisi adlandirir Orta esr tarixcileri Xizi ehalisini eyni zamanda Bermekliler onun erazisini Bermek mahali adlandirirlar Tarixcilerden basqa edebiyyatsunaslarin da tedqiqatlarinda Xizi haqqinda verilen melumatlara rast gelirik Gorkemli folklorsunas alim professor Memmedhuseyn Tehmasibin Xalq dastanlari adli monoqrafiyasinda Qafqaz dastani olan Nerd dastaninda bu dastanin movcudlugu e e XIII esre tesaduf edilir Xizi ve Xiziqala haqqinda melumat verilir Xizi Bermek mahali adini burada yasayan Bermek tayfasindan alib Xizililar e e II minillikde bu mahalda yasayiblar Mahal Ipek Yolu ticaretinde istirak edib Hetta Dede Qorqudun Xizi Bermek mahalindan oldugunu iddia edirler Xizi Bermek mahalinda olmus Alman seyyahi Adam Oleari Dede Qorqud haqqinda yerli camaatdan esidib ve yazib ki Derbendliler onun qebrinin seher qebiristanliginda oldugunu soyleyirler Qebri ziyaret eden Adam Oleari yazir Imam Qorqudun qebri dagda idi Qorqud haqda soyleyirler ki o Mehemmedin dostu olub onun ayaqlari yaninda oturub ondan ders alib ve onun olumunden sonra 300 il yasayib qebri qayaliq bir dagda magara icindedir Dede Qorqud dastaninda Xizi Bermek mahalindan Oguz yaylagindan Cigatay duzunden Boybeyim dagindan behs edilib bir cox diger faktlarda nezere alib Bele iddia edirler ki Qorqud Dede Xizi Bermek mahalindan olub Oradan Derbend seherine gedib Xizi Bermek mahalinin erazisi hele e e 5 ci yuzillikden movcud olan turkdilli sak massagetlerin dovletine mensub idi Bermek ber mehsul mak kahin yeni mehsuldar kahin demekdir Cox bilikli olan bermekler mixi yazilardan istifade edirdiler Strabon Albaniyada boyuk ve six meskunlu muqeddes vilayetin olmasi barede melumat verib Burada Heliya Gunese sitayis edirdiler Gunes Allahinin Albanca adi belli deyil Hemin yer Bermek dagi idi Dagin etrafinda yasayanlar Alinler daglilar gunese sitayis edibler Xizi Bermek mahali daglilarinin gunese sitayis elametleri VII esre qeder qalib Bununla yanasi Bermekiler tayfasi atesperest idi Onlar ekinciliyi muqeddes pese hesab edirdiler Bermek daginin eteyinde tebii qazlarin yanmasindan yaranmis Atesgah var idi III VI esrlerde Xizansahliqda Atesperestlik dovlet dini idi Xizi Bermek daglilari VII esrin evvelerinden Islam dinini qebul edib Deyilenlere gore romalilarin herbi desteleri imperator Sezar Avqustun 12 ci legeonu Abserona geldi Legeon Bermek mahalinin denizkenari yerlerini de tesiri altina aldi Bu yerlerde qisladiqdan sonra cixib getdiler Bizim eranin I esrinden Hun Sabir Xezer turk tayfalari Derbendden kecerek Albaniya colunde o cumleden Bermek mahalinda yerlesmeye basladilar IX XII esrlerden baslayaraq Bermek mahalindan kecen Ipek yolu vasitesile Avropa ve Asiyanin bir cox seherleri ile ticaret elaqesi olub Xizinin Bermek mahali Baki Dagistan simali Qafqaz ve cenubi Rusiya torpaqlari ile birlesdiren ticaret yolu uzerinde yerlesirdi Orta esrlerde burada Xizansahliq Xizi sahligi dovleti olub 1804 1813 cu ilde Rusiya Iran muharibesinden sonra Quba xanligi ile birlikde Rusiya hakimiyyetinin altina kecib Tarixi faktlara nezer saldiqda tarixcilerden menbeler icerisinde A Bakixanovun Gulustani Irem eserinin adini xususile cekmek lazimdir Onun eserinde Quba xanliginin Xizi Bermek mahali haqqinda deyerli melumatlar verilir Tarixci Qiyaseddin Qeybullayevin Azerbaycanin etnik tarixine dair monoqrafiyasinda ve diger eserlerinde 644 cu ilde aran dovletine xizonsahliq Xizi sahligi Xizi memleketi arasinda baglanan muqavileden behs olunur Ereblerin Xizonsahliga gelmeleri haqda maraqli materiallara akademik Ziya Bunyadovun Azerbaycan VII IX esrlerde adli monoqrafiyasinda rast gelmek olur Xizi rayonu 1928 ci ile kimi Baki sovetinin terkibinde olmus sonra musteqil rayon kimi fealiyyete baslamisdir Rayonun 72 kendi 24 mine yaxin ehalisi olmusdur Sonradan rayonlasmalarla elaqedar 1940 ci illerde Siyezen rayonu teskil olunanda rayonun Gilezi Ag siyezen Zergerli ve s sovetlikleri Siyezen rayonunun terkibine daxil olmusdur Hemin dovrden Dag Quscu Erzikus Qizilqazma ve 60 kend 53 kolxoz 14 sovetlik olmusdur Ehalisi ise 14647 nefer idi Rayon 1956 ci ile qeder fealiyyet gosterib 1956 ci ilin axirinda Sumqayita birlesib 1963 cu ilde Abseron rayonu teskil olunub Xizi zonasi hemin rayonun terkibine daxil edilib 1990 ci ilin avqustunda Xizi rayonu yeniden berpa olundu Merkez Xizi qesebesinde yerlesir Hal hazirda movcud olan kendlerin sayi 24 dur 12 numayendelik 13 belediyye fealiyyet gosterir Rayonda 2 medeniyyet evi fealiyyet gosterir Xizi rayonu medeniyyet evi 1926 ci ilden 1956 ci ile kimi fealiyyet gostermisdir 1993 cu ile qeder fealiyyetini dayandirmisdir Onun fealiyyeti 1993 cu ilden yeniden berpa olunub MedeniyyetiXizi xalcaciliq ile meshurdur Xizi xalcalari Azerbaycan xalcalarinin Baki qrupuna aid edilir Xizinin Gedi Gilezi Baxisli Yaniq Eles Tixli Divezer Findigan ve diger kendleri oz xalcalari ile neinki rayonun ozunde hemcinin butun olkede taninirlar Bu bolgenin xovsuz xalcalari daha meshurdur Xizida toxunan zililer ozel kompozisiya qurulusuna ve naxislara malikdir Adeten ara sahe boyuk damalar seklinde qefeslere bolunur ve kompozisiya yelenle ehate edilir Zili uzerinde heyat agaci ve hendesi naxislar butunlukle abstrakt zoomorf tesvirlerle toxunur Rayondaki tarixi abideler bunlardir VIII esrin ortalarinda insa edilmis Besbarmaq qalasi Qala rayon merkezinden 9 km mesafededir Xizi seherinde Azerbaycanin gorkemli dramaturqu C Cabbarlinin 100 illik yubleyi ile elaqedar ucaldilmis abide ve C Cabbarli bagi 1999 cu il Xizi rayonu Sayadli kendinde Mikayil Musfiqin xatiresine Musfiq ocagi ve M Musfiqin bustu 1988 ci il Xelenc kendinde Deyirman XIX esr Xelenc qebristanliginda Ag pir Tudar kendinde Sehidler piri Agdere kendinde Agabdal piri Agdere kendinde Xelife Agabdal Piri Qarabulaq kendinde Seyidbaci Piri Findigan kendinde Goyoskurek Piri Xizi kendinde serq uslubunda tikilmis abide Hamam 1936 ci il Altiagac qesebesinde meskunlasmis Malakanlara mexsus Zeng kolokolcik XVII XVIII esrle Altiagac qesebesinde Malakan ve rus usaqlarinin xac suyuna salindigi Boqomolni bulagi Altiagac qesebesinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide Tixli kendinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide 1974 1976 ci iller Gilezi qesebesinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide Kimci kendinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide V esrin qedim seherinin xarabaliqlari 8 km Alasirin kendinde Seyx Heyderin meqberesi ise rayon merkezinden 5 km mesafededir Rayon merkezlerinden 8 km aralida yerlesen V esre aid itmis seherin qaliqlari Xanagah kendinde yerlesen 1247 ci ile aid Pir Eli Ziyaretgahi Qululu kendinde 1868 ci ile aid olan mescidCografiyasi ve iqlimiRayonun erazisi serqden Xezer denizi cenubdan Abseron ile hemserheddir Rayonda inzibati erazi bolgusune gore 29 yasayis menteqesi movcuddur Xizi rayonu ile Baki arasinda olan mesafe 104 km dir Azerbaycanin dag rayonlari arasinda Bakiya en yaxin olan Xizidir Buranin iqlimi mulayim havasi qurudur Rayon erazisinin xeyli hissesi mese ile ortulmusdur Rayon serqden Xezer denizine qovusur Xizi rayonun erazisinde tebietin yaratdigi en ifadeli abidelerden biri ecazkar formali Besbarmaq qayasi yerlesir Qedim karvan yolu uzerinde qorxunc bir terzde uzadilmis das eli xatirladan qayanin qeyri adi cizgiler yolculari uzaqdan valeh edir Bu dagin Besbarmaq adlanmasi da bununla baglidir Bu dag ile coxlu revayetler ve efsaneler baglidir Dagin lap zirvesinde qayalar arasinda Xidir Zinde Olmez Xidir ziyaretgahi yerlesir Azerbaycanin en sefali guselerinden biri olan Altiagac qesebesi Xizi rayonunda yerlesir Sirvansahlar dovrunde Altiagacdan kecerek Samaxidan Qubaya geden deve karvanlari ucun burada yol salinmisdir Altiagac yolcularin ve sarvanlarinin duserge salib dinceldikleri yer idi Evveller agac sozu uzunluq olcusu kimi isledilirdi Bu agac 7 kilometre beraber idi Samaxidan Altiagaca qeder olan mesafe ise 42 km dir EhalisiBir sira tedqiqatlara gore Iran dilli tayfalar E E I minilliyin evvelerinde Iran erazisine gelmisler Bunlardan bir tayfasi indiki Bermekilerin ecdadlari idi Onlarin bir hissesi indiki Bes barmaq daginin Xidir Zinde piri yerlesen qayanin hendeverinde yerlesmisdiler Bu Bermekilerin ilk gelisleri olmusdur XIX esr rus serqsunasi N V Xanikov yazib ki X esrin ortalarinda Ereb cografiyasunasi Istdxri Iqlimler kitabinda qeyd edib ki Xuzistanda Ereb ve Fars dilleri ile yanasi Xuzi dili de var idi Bele neticeye gelmek olar ki Xuzi dili Xizililarin danisdigi qedim dil olmusdur Xuzi dili fars dili olmasa da hemin dil qrupuna aiddir Cox qedimden Xizi mahalinin ehalisinin terkibi Xuzi dilli bermekilerden ibaret idi Bermekiler ucuncu defe Bagdaddan geldiyine gore onlar ereb dilini de yaxsi bilirdiler Xuzi dilli bermekiler Azerbaycan xalqinin formalasmasinda muhum rol oynamislar Xizi Bermek mahalinda toponimler fars ve ereb menselidir Ictimai siyasi hadiselerle elaqedar yaranan adlar birbasa tarixi menbe rolunu oynayir Yer ve kend adlarinin oyrenilmesi hemcinin xalq teserrufati ucun de boyuk ehemiyyete malikdir Taninmis sexsleri Dagli Cavansir Cefer Cabbarli Azerbaycan dramaturqu sairi ve nasiri teatrsunas kinosunas tercumeci kinossenarist jurnalist aktyor rejissor emekdar incesenet xadimi Mikayil Musfiq yazici sair tercumeci Cabir Novruz Azerbaycanin xalq sairi emekdar incesenet xadimi Nizami Remzi Meyxana folklor ansamblinin yaradicisi Memmed Arif tenqidci edebiyyatsunas tercumeci pedaqoq nasir Seyfeddin Dagli ssenarist dramaturq yazici sair Ata Atakisiyev klarnet ifacisi Beybala Abbasov Azerbaycan Respublikasinin emekdar hekimi emekdar elm xadimi tibb elmleri doktoru professor Resad Dagli Meyxana seneti ile taninir Nizami Remzi ustadi olub Elnur Agaehmedov Veten muharibesi sehidi Alik Isayev Veten muharibesi sehidiIstinadlar Azerbaycan Respublikasinin Abseron Agstafa Balaken Beyleqan Berde Bilesuvar Qobustan Qubadli Zaqatala Ismayilli Yevlax Kelbecer Masalli Xizi Samaxi rayonlarinin ve DQMV Hadrut rayonunun inzibati erazi bolgusunde qismen deyisiklikler edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin 25 may 1991 ci il tarixli 123 XII sayli Qerari 27 August 2022 tarixinde Istifade tarixi 28 August 2022 empty citation Xizi rayonu haqqinda Xizi rayon icra hakimiyyeti Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti Iki cildde I cild Baki Serq Qerb 2007 seh 355Hemcinin bax Xizi rayonu ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin