Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Maqlar ([ru]. 𐎶𐎦𐎢𐏁 (maguš), q. yunan dili. Μάγοι, lat. magus) — qədim İranda, eləcə də İranla qonşu olan bir sıra ölkələrdə keşişlər və kahinlər kastasının üzvləridir. Midiya tayfalarından biri olan Herodota görə və eyni zamanda Midiya falçıları və kahinləri maqlar kimi adlanırdı. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, maqlar öz dini baxışlarında monoteizmə sitayiş etmişlər.
 | |||
| Eramızdan əvvəl VI-IV əsrlərin maqları | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Qohum xalqlar | |||
| Mannalar, Madaylar, Alanlar, Kaspilər, Massagetlər, Skiflər, Sarmatlar, Kimmerlər, Amardlar, Savromatlar, Aorslar, Saklar, Midiyalılar, Ariazantlar, Anariaklar, , Yueçji, Saspirlər, Toxarlar, Parflar, Kadusilər |
Zərdüştiliyin Qərbi İranda yayılması ilə maqlar Zərdüştün öz peyğəmbəri kimi tanıyaraq onun kahinləri kimi fəaliyyət göstərirlər (tədqiqatçılar bu hadisəni müxtəlif yollarla qeyd edirlər: eramızdan əvvəl 7-ci əsrdən 5-ci əsrin sonu - IV əsrin əvvəlinə qədər). Maqlar Qədim İranın siyasi həyatında böyük rol oynamışlar; dövlətçiliyin ilkin mərhələlərində qəbilə zadəganlarına qarşı mübarizədə ümumiyyətlə kral hakimiyyətini dəstəkləyirdilər; Sasanilər dövründə maqlar əsasən ictimai həyatın mühafizəkar normalarının əsas dayağı idi.Ellinizm dövründə və sonralar “maqlar” sözü sehrbazlar, astroloqlar və s. sözlərin kimi istifadə olunurdu.
[ru] fikrincə, "maqlar sərgiləmə adətini kaspilərdən və ya orta Asiya tayfalarından götürmüşlər. Bəzi tədqiqatçılar maqların özlərini sak mənşəli tayfa hesab edirlər".[ru] bu haqda yazırdı: “Maqlar ölülərini heyvanlar tərəfindən parçalanması üçün qoyub getmək adəti, şübhəsiz ki, Xəzər dənizinin cənub sahilində yaşamış qədim kaspilərin dəfn üsuluna gedib çıxır”.
Etimologiya
Müasir dilçilərin fikrincə, sözün etimologiyası aydın deyil. Ehtimal olunur ki, bu Midiya termininin ilkin mənası “tayfa üzvü” idi və yalnız sonralar semantik yerdəyişmə baş verdi və o, “kahin tayfasının üzvü”, yəni kahin mənasını altında istifadə edilirdi. Brockhaus və Efron Ensiklopedik lüğəti farsca maguš sözünü sanskritcə "mah", Köhnə Zend "meg, mag, mug", mixi "maquş", yunanca "μέγας", latınca "magis", rusca "qüdrətli" ilə müqayisə edib.I Daranın Behistun kitabəsində də "mag" sözü etnonim kimi qeyd edilmişdir. Artıq Herodotda mágos (tək) və ya Μάγοι (cəm) İran dininin kahinlərinin çıxdığı tayfanın adı kimi görünür. Ellinistik və Roma dövrlərində bu termin yuxuların yozucusu, falçı, sehrbaz, astroloq, həmçinin şarlatan, sehrbaz və s. kimi daha mənfi mənaları ifadə edir. Ərəb dilində məjus atəşpərəstlər və zərdüştilərlə əlaqələndirilir.
Tarixi
Magların Midiya tayfası olduğuna dair belə bir fikir var ki, bütün İran ərazisində kahinlik mülkü onlardan formalaşıb; bu, xüsusi inancları və ayinləri ilə seçilən, ortalarından midiyalılardan və qədim farslardan keşişlər toplanan tayfanın adı idi. Lakin Magi qəbiləsindən olan insanların heç də hamısı kahin deyildi. Eyni zamanda, sehrbazlar özləri keşişləri təyin etmək üçün başqa bir ad istifadə etdilər - avest (āϑravan, atravan). Maqlar qəbiləsinin kahinliyi o dövrdə irsi idi, lakin qapalı kasta xarakteri daşımırdı. Midiya və Farsda midiyalıların xüsusi nəslinə mənsub olan kahinlər kastasının nümayəndələri bütün elmi təhsili öz əllərində cəmləmişdilər; dini ayinlərə rəhbərlik edirdilər, diri mal-qara kəsir, haoma hazırlamaq ayinini yerinə yetirir, həmçinin dövlətin həyatında təsirli rol oynayırdılar.İqor Dyakonova görə, mag tayfası əvvəlcə Rai (gələcək Rey) ərazisində yaşaya bilərdi, onun başçısı, Avestaya görə, nəticədə Zərdüşt təliminin banisi Zərdüştün özü oldu. Çox güman ki, maqi tayfasının kahinləri arasında ilk dəfə Zərdüştilik dini (harada yaranmasından asılı olmayaraq) üstünlük təşkil etmişdir; bu, sonrakı dövrlərdə “maqlar” zərdüşti keşişinin sinonimi olmasını izah edir. Zərdüşt dini, görünür, Midiya padşahları tərəfindən çox erkən qəbul edilmiş, onu dövlət dini səviyyəsinə qaldırmış və Midiya qəbiləsinin mag mənsubları onu onun kahinləri kimi tanımışlar. Onların başı, ən yüksək dəstə, Midiya krallığının iyerarxiyasında birinci idi. VI əsrdə Midiya krallığının süqutundan sonra. e.ə e. onun dini və kahinliyi Persiyaya keçdi, burada maglar Əhəmənilər və onlardan sonra gələn Sasanilər dövründə bütün əhəmiyyətlərini saxladılar. Atlı dəstə səltənətin ilk hörmətli şəxsləri arasında idi. I Daranın dövründə maqlar və təqiblər dövrü getdi. Behistun kitabəsində maq Qaumata bir müddət Əhəmənilərin taxtını tuta bilən üsyançı kimi qeyd olunur. Lakin o, yalançı Smerdis kimi ifşa olundu və edam edildi. Qədim İrandan kənarda “maqlar” haqqında da məlumat var. Aşkar edilmiş Babil mixi lövhələrindən və Əhəmənilər dövrünə aid Misir papiruslarından məlum olur ki, bu dövrdə Qədim İranın maq kahinləri artıq Babil və Misirdə peyda olmuşlar. Eramızdan əvvəl 7-6-cı əsrlər dövründə midye e. mədəni və dini fəaliyyətlərin yayılması mərkəzi olmuşdur. Bu, yəqin ki, Qədim İrandan kənarda dövlət quruluşları haqqında mənbələrdə magi-kahinlərin qeyd edilməsini izah edir. Bununla belə, mümkün omonimliyə görə bu mənbələrdən ehtiyatlı olmaq lazımdır. Dandamaev M.A.-ya görə, “Midiya sehrbazları” (İran) anlayışı ilə qonşu xalqlar arasında “maqlar” sözünün sonradan “sehrbaz”, “münəccim” və s. kimi qəbul etdiyi məna arasında fərq var. kahinliyin aparıcı rol oynadığı Qədim Dünyanın bütün bölgələrində "maqlar" termininin istifadəsinə aiddir. Assur-Babil kahinlərinə "maqlar" kimi istinadlara Bibliya ənənəsində rast gəlmək olar (Yeremya XXXIX). Bununla belə, maqlar qəbiləsinin kahinlərinin simasında Qədim İranın Midiya dini ilə Babil xaldeylərinin dinini qarışdırmaq səhvinə dair bir fikir var. Bəzi mənbələrə, eləcə də Midiya-İran sehrbazlarına görə xaldeylilər bir tayfa və xaldey kahinləri kimi qeyd edilir, baxmayaraq ki, sonuncuların eyniadlı tayfaya mənsub olması mübahisəlidir.
Madaya Maktape deyirdilər. Bu adın sonu Elam dilində cəm bildirən pe şəkilçisindən ibarət olduğuna görə, kök Maktadır. İqrar Əliyev yazmışdır ki, Makta adının kökünü maq etnonimi təşkil edir. Buradan belə qənaətə gəlinir ki, Maqday kimi səslənmiş Makta, yaxud Maqta adının əsasını Manna etnonimi təşkil edir.
[ru] maqları İrandilli sayır. Əksər tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Muğan toponimi maqların adını əks etdirir. İndiki Muğan toponimi qədim fars mənbələrində 293-cü ildən çəkilir. Digər Muğan Kürdən şimalda Albaniyanın şimal qərbində gürcü mənbələrində Movakan, IX əsr ərəb coğrafiyaçısı Məsudinin əsərində Muğan adı ilə məlumdur. Şəki rayonunun Göynük kəndində Mühlər məhəlləsi, Maq dağı, Quba rayonunun Qaley Muq dağı, Dərbənd rayonunda Muqartı və Muq-Aran (kənd sözü əlavə olunmaqla bu toponim indi Məhərrəmkənd formasındadır), Dağıstanda Muğam (Ulluçayın ağzında yer adı), Şimali Qafqazda Muğal-qaya, Muğal dağı, Mukal çayı və b. toponimlər də vardır. Ehtimal ki, bəzi antik müəlliflərin Şimali Qafqazda midiyalılara qohum tayfaların yaşaması haqqındakı məlumatlar məhz maqlara aiddir.
Son aparılan tədqiqatlar nəticəsində maqların mannaların sonrakı nəsilləri olması haqqında fikir irəli sürülmüşdür. Əvvəllər Manq (ay) formasında olmuş bu etnonimin qovuşuq nq səsi q səsinə çevrilməsi ilə maq etnonimi yaranmışdır. Assur və Urartu mənbələrində manna, mana etnonimi var, maq etnonimi isə qeyd edilmir, qədim fars və antik mənbələrdə isə manna yox, hər yerdə maq etnonimi vardır.
Er. əv. 519-cu ilə aid fars manbəsində və er. əv. V əsrdə Herodotun əsərində manna etnoniminin olmamasını adətən belə izah edirlər: er. əv. VII əsr üçün mannalar artıq İrandilli midiyalılar tərəfindən assimilyasiya edilmişdi. Lakin prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu ola bilməzdi, çünki dövləti, paytaxtı olmuş bir xalqı təxminən yüz il müddətində əritmək olmazdı; əvvələn, aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, Maday xalqı İranmənşəli deyildi; ikincisi, İ. M. Dyakonov və İqrar Əliyevin özləri yazırlar ki, Midiya çarlığının mövcud olduğu dövrdə (er. əv. 673 – 550-ci illər) vahid Maday xalqı yarana bilməmişdi. Belə olduqda mannaların assimilyasiya olunması mümkün deyildi. Deməli, heç bir assimilyasiya prosesi getməmişdir, Assur mənbələrindəki mannalar qədim fars və yunan mənbələrindəki maqlardır.
Y. B. Yusifov mütəxəssislərin diqqətini aşağıdakılara cəlb etdi: er. əv. VII əsrdə Manna dövləti mövcud idi; er. əv. 615-ci ildə mannalar Asuriyanın köməyinə gəlmişdilər; er. əv. 593-cü il hadisələrilə əlaqədar Manna (Minni şəklində) yad olunur; deməli, VI əsrin 90-cı illərinədək Manna müstəqilliyini saxlamışdı. Y. B. Yusifov belə nəticəyə gəlir ki, er. əv. III-I minilliklərdə Urmiya gölü hövzəsində (Mannada) və daha geniş ərazidə çoxlu etnoslar yaşayırdı. Onun fikrincə, Manna adı mixi yazılarda səciyyəvi idi, antik dövrdə isə bu ölkə tədricən Midiya anlayışı altında tanınmağa başlayır. Midiyada hakimiyyət er. əv. 550-ci ildə farslara keçdikdən sonra da maqlar (ondan əvvəlki mannalar) böyük qüvvə olaraq qalmış və hətta fars hakimiyyətinə qarşı er. əv. 522-ci ildə Qaumatanın başçılığı ilə üsyan etmişdilər.
Ehtimal ki, Maqtape elamlıların əvvəlcə Manna dövlətinə və manqlara (maqlara) verdikləri addır, çünki Maday dövlətindən əvvəl Manna dövləti vardı. Midiya dövləti yaranandan sonra mannalara verilmiş adı elamlılar Madaya da şamil etmişlər, çünki Manna və Midiya birləşdirilmişdi. Maktape, yaxud Maqtape isə mannaların əsl adı olan manq (maq) etnonimindən ibarətdir.
Azərbaycan tarixində maqlar böyük rol oynamışlar. Er. əv. 521-ci ildə fars hakimiyyətinə qarşı Qaumatın üsyanı və Babəkin başçılığı ilə ərəb işğalçılarına qarşı uzun müddətli mübarizə (ərəb mənbələrində xürrəmilərin maqlar olması göstərilir; məsələn, İbn Əl-Əsir yazır ki, xürrəmilər Məcus, yəni Maq tayfasının bir dəstəsidir) məhz maqlarla bağlıdır.
İstinadlar
- Muhammad A. Dandamayev - MAGI 2022-09-02 at the Wayback Machine
- Геродот I. Клио. — Ленинград: «Наука», 1972. — С. 101.
- Дьяконов И. М. История Мидии. От древнейших времен до конца IV века до н. э. II том. С. 374—375.
- Рак И. В. Мифы древнего и раннесредневекового Ирана // «Нева». — Санкт-Петербург-Москва: Летний Сад, 1998. Глава "Ранние модификации зороастризма: «семиглав» и «религия магов»
- Дорошенко, Елена Алексеевна. Зороастрийцы в Иране: (Историко-этнографический очерк) 2022-05-30 at the Wayback Machine — М., Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1982., — 17 — 133 с.
- Под ред. Е. М. Жукова. Маги // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973—1982. // Советская историческая энциклопедия
- Юрий Рапопорт. Из истории религии древнего Хорезма (оссуарии) 2021-11-30 at the Wayback Machine. — Наука, 1971. — С. 24. — 142 с
- Струве В. В. Родина зороастризма // Советское востоковедение. Т. V. — Москва: Академия наук СССР, 1948. — С. 31. — 338 с.
- Kent, Roland G. (1950) Old Persian: grammar, texts, lexicon. New Haven: American Oriental Society
- Boyce, Mary (1975), A History of Zoroastrianism, Vol. I. Leiden: Brill, pp. 10–11
- ЭСБЕ:Волхвы
- Геродот I. Клио. — Ленинград: «Наука», 1972. — С. 101.
- Дьяконов И.М. . "История Мидии. От древнейших времен до конца IV века до н. э."II том. — С. 375—376.
- Дьяконов И.М. «История Мидии: От древнейших времен до конца IV в до н. э.». — С. 376.
- Дьяконов И. М. «История Мидии: От древнейших времен до конца IV в до н. э.» с.148
- Дьяконов И. М. «История Мидии. От древнейших времен до конца IV века до н. э.» II том, с. 375—376.
- Дьяконов И. М. "История Мидии. От древнейших времен до конца IV века до н. э."II том, с. 378
- Дандамаев М. А., Глуконин В. Г. «Культура и экономика древнего Ирана». с. 318—319
- Дьяконов И. М. «История Мидии. От древнейших времен до конца IV века до н. э.» II том, с. 376—377
- Религии мира: словарь-справочник под редакцией Григоренко А. Ю. с.103
- Геродот III-67,79
- Дандамаев М. А., Глуконин В. Г «Культура и экономика древнего Ирана». С.314
- Страбон XII, Глава III-19
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 93
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 93
- Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, səh 181
- Vəlixanlı N. M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaşünas – səyyahları Azərbaycan haqında. Bakı, 1974, səh 61
- Пагиреев Д. Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте-Кавказского края. Тифлис, 1913 , səh 179
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960,97
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956 , səh 65
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 107
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 92
- Юсифов Ю. Б. Киммеры, скифы и саки в древнем Азербайджане "Кавказско-ближневосточный сборник". VIII, Тбилиси, 1988, səh 181
- Юсифов Ю. Б. Ранние контакты Месопотамии с северо-восточными странами (Приурмийская зона). ВДИ, 1987, № 1
- Бартольд. Сочинение, т. V. М., 1968, səh 109
- Молчанова О, Т. Элемент "тай" в топономии Средней Азии и смежных территорий. "Ономастика Средней Азии". М., 1978, səh 82
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 92
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 89
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 148
- Rəşid Əsgərov, Həməşərə şəhəri və Ziviyə cami. Elm və həyat jurnalı, 1989, № 12, səh. 14.
- Nəfisi S. Babək. Bakı, 1990.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Maqlar ru 𐎶𐎦𐎢𐏁 magus q yunan dili Magoi lat magus qedim Iranda elece de Iranla qonsu olan bir sira olkelerde kesisler ve kahinler kastasinin uzvleridir Midiya tayfalarindan biri olan Herodota gore ve eyni zamanda Midiya falcilari ve kahinleri maqlar kimi adlanirdi Bezi tedqiqatcilarin fikrince maqlar oz dini baxislarinda monoteizme sitayis etmisler Maqlar Manqlar Eramizdan evvel VI IV esrlerin maqlariYasadigi erazilerAtropatena Baktriya IsquzDiliMidiya diliDiniZerdustlukQohum xalqlarMannalar Madaylar Alanlar Kaspiler Massagetler Skifler Sarmatlar Kimmerler Amardlar Savromatlar Aorslar Saklar Midiyalilar Ariazantlar Anariaklar Yuecji Saspirler Toxarlar Parflar Kadusiler Zerdustiliyin Qerbi Iranda yayilmasi ile maqlar Zerdustun oz peygemberi kimi taniyaraq onun kahinleri kimi fealiyyet gosterirler tedqiqatcilar bu hadiseni muxtelif yollarla qeyd edirler eramizdan evvel 7 ci esrden 5 ci esrin sonu IV esrin evveline qeder Maqlar Qedim Iranin siyasi heyatinda boyuk rol oynamislar dovletciliyin ilkin merhelelerinde qebile zadeganlarina qarsi mubarizede umumiyyetle kral hakimiyyetini destekleyirdiler Sasaniler dovrunde maqlar esasen ictimai heyatin muhafizekar normalarinin esas dayagi idi Ellinizm dovrunde ve sonralar maqlar sozu sehrbazlar astroloqlar ve s sozlerin kimi istifade olunurdu ru fikrince maqlar sergileme adetini kaspilerden ve ya orta Asiya tayfalarindan goturmusler Bezi tedqiqatcilar maqlarin ozlerini sak menseli tayfa hesab edirler ru bu haqda yazirdi Maqlar olulerini heyvanlar terefinden parcalanmasi ucun qoyub getmek adeti subhesiz ki Xezer denizinin cenub sahilinde yasamis qedim kaspilerin defn usuluna gedib cixir EtimologiyaMuasir dilcilerin fikrince sozun etimologiyasi aydin deyil Ehtimal olunur ki bu Midiya termininin ilkin menasi tayfa uzvu idi ve yalniz sonralar semantik yerdeyisme bas verdi ve o kahin tayfasinin uzvu yeni kahin menasini altinda istifade edilirdi Brockhaus ve Efron Ensiklopedik lugeti farsca magus sozunu sanskritce mah Kohne Zend meg mag mug mixi maqus yunanca megas latinca magis rusca qudretli ile muqayise edib I Daranin Behistun kitabesinde de mag sozu etnonim kimi qeyd edilmisdir Artiq Herodotda magos tek ve ya Magoi cem Iran dininin kahinlerinin cixdigi tayfanin adi kimi gorunur Ellinistik ve Roma dovrlerinde bu termin yuxularin yozucusu falci sehrbaz astroloq hemcinin sarlatan sehrbaz ve s kimi daha menfi menalari ifade edir Ereb dilinde mejus atesperestler ve zerdustilerle elaqelendirilir TarixiMaglarin Midiya tayfasi olduguna dair bele bir fikir var ki butun Iran erazisinde kahinlik mulku onlardan formalasib bu xususi inanclari ve ayinleri ile secilen ortalarindan midiyalilardan ve qedim farslardan kesisler toplanan tayfanin adi idi Lakin Magi qebilesinden olan insanlarin hec de hamisi kahin deyildi Eyni zamanda sehrbazlar ozleri kesisleri teyin etmek ucun basqa bir ad istifade etdiler avest aϑravan atravan Maqlar qebilesinin kahinliyi o dovrde irsi idi lakin qapali kasta xarakteri dasimirdi Midiya ve Farsda midiyalilarin xususi nesline mensub olan kahinler kastasinin numayendeleri butun elmi tehsili oz ellerinde cemlemisdiler dini ayinlere rehberlik edirdiler diri mal qara kesir haoma hazirlamaq ayinini yerine yetirir hemcinin dovletin heyatinda tesirli rol oynayirdilar Iqor Dyakonova gore mag tayfasi evvelce Rai gelecek Rey erazisinde yasaya bilerdi onun bascisi Avestaya gore neticede Zerdust teliminin banisi Zerdustun ozu oldu Cox guman ki maqi tayfasinin kahinleri arasinda ilk defe Zerdustilik dini harada yaranmasindan asili olmayaraq ustunluk teskil etmisdir bu sonraki dovrlerde maqlar zerdusti kesisinin sinonimi olmasini izah edir Zerdust dini gorunur Midiya padsahlari terefinden cox erken qebul edilmis onu dovlet dini seviyyesine qaldirmis ve Midiya qebilesinin mag mensublari onu onun kahinleri kimi tanimislar Onlarin basi en yuksek deste Midiya kralliginin iyerarxiyasinda birinci idi VI esrde Midiya kralliginin suqutundan sonra e e e onun dini ve kahinliyi Persiyaya kecdi burada maglar Ehemeniler ve onlardan sonra gelen Sasaniler dovrunde butun ehemiyyetlerini saxladilar Atli deste seltenetin ilk hormetli sexsleri arasinda idi I Daranin dovrunde maqlar ve teqibler dovru getdi Behistun kitabesinde maq Qaumata bir muddet Ehemenilerin taxtini tuta bilen usyanci kimi qeyd olunur Lakin o yalanci Smerdis kimi ifsa olundu ve edam edildi Qedim Irandan kenarda maqlar haqqinda da melumat var Askar edilmis Babil mixi lovhelerinden ve Ehemeniler dovrune aid Misir papiruslarindan melum olur ki bu dovrde Qedim Iranin maq kahinleri artiq Babil ve Misirde peyda olmuslar Eramizdan evvel 7 6 ci esrler dovrunde midye e medeni ve dini fealiyyetlerin yayilmasi merkezi olmusdur Bu yeqin ki Qedim Irandan kenarda dovlet quruluslari haqqinda menbelerde magi kahinlerin qeyd edilmesini izah edir Bununla bele mumkun omonimliye gore bu menbelerden ehtiyatli olmaq lazimdir Dandamaev M A ya gore Midiya sehrbazlari Iran anlayisi ile qonsu xalqlar arasinda maqlar sozunun sonradan sehrbaz muneccim ve s kimi qebul etdiyi mena arasinda ferq var kahinliyin aparici rol oynadigi Qedim Dunyanin butun bolgelerinde maqlar termininin istifadesine aiddir Assur Babil kahinlerine maqlar kimi istinadlara Bibliya enenesinde rast gelmek olar Yeremya XXXIX Bununla bele maqlar qebilesinin kahinlerinin simasinda Qedim Iranin Midiya dini ile Babil xaldeylerinin dinini qarisdirmaq sehvine dair bir fikir var Bezi menbelere elece de Midiya Iran sehrbazlarina gore xaldeyliler bir tayfa ve xaldey kahinleri kimi qeyd edilir baxmayaraq ki sonuncularin eyniadli tayfaya mensub olmasi mubahiselidir Madaya Maktape deyirdiler Bu adin sonu Elam dilinde cem bildiren pe sekilcisinden ibaret olduguna gore kok Maktadir Iqrar Eliyev yazmisdir ki Makta adinin kokunu maq etnonimi teskil edir Buradan bele qenaete gelinir ki Maqday kimi seslenmis Makta yaxud Maqta adinin esasini Manna etnonimi teskil edir ru maqlari Irandilli sayir Ekser tedqiqatcilar qeyd edirler ki Mugan toponimi maqlarin adini eks etdirir Indiki Mugan toponimi qedim fars menbelerinde 293 cu ilden cekilir Diger Mugan Kurden simalda Albaniyanin simal qerbinde gurcu menbelerinde Movakan IX esr ereb cografiyacisi Mesudinin eserinde Mugan adi ile melumdur Seki rayonunun Goynuk kendinde Muhler mehellesi Maq dagi Quba rayonunun Qaley Muq dagi Derbend rayonunda Muqarti ve Muq Aran kend sozu elave olunmaqla bu toponim indi Meherremkend formasindadir Dagistanda Mugam Ullucayin agzinda yer adi Simali Qafqazda Mugal qaya Mugal dagi Mukal cayi ve b toponimler de vardir Ehtimal ki bezi antik muelliflerin Simali Qafqazda midiyalilara qohum tayfalarin yasamasi haqqindaki melumatlar mehz maqlara aiddir Son aparilan tedqiqatlar neticesinde maqlarin mannalarin sonraki nesilleri olmasi haqqinda fikir ireli surulmusdur Evveller Manq ay formasinda olmus bu etnonimin qovusuq nq sesi q sesine cevrilmesi ile maq etnonimi yaranmisdir Assur ve Urartu menbelerinde manna mana etnonimi var maq etnonimi ise qeyd edilmir qedim fars ve antik menbelerde ise manna yox her yerde maq etnonimi vardir Er ev 519 cu ile aid fars manbesinde ve er ev V esrde Herodotun eserinde manna etnoniminin olmamasini adeten bele izah edirler er ev VII esr ucun mannalar artiq Irandilli midiyalilar terefinden assimilyasiya edilmisdi Lakin prof Q Qeybullayev qeyd edir ki bu ola bilmezdi cunki dovleti paytaxti olmus bir xalqi texminen yuz il muddetinde eritmek olmazdi evvelen aparilan tedqiqatlar gostermisdir ki Maday xalqi Iranmenseli deyildi ikincisi I M Dyakonov ve Iqrar Eliyevin ozleri yazirlar ki Midiya carliginin movcud oldugu dovrde er ev 673 550 ci iller vahid Maday xalqi yarana bilmemisdi Bele olduqda mannalarin assimilyasiya olunmasi mumkun deyildi Demeli hec bir assimilyasiya prosesi getmemisdir Assur menbelerindeki mannalar qedim fars ve yunan menbelerindeki maqlardir Y B Yusifov mutexessislerin diqqetini asagidakilara celb etdi er ev VII esrde Manna dovleti movcud idi er ev 615 ci ilde mannalar Asuriyanin komeyine gelmisdiler er ev 593 cu il hadiselerile elaqedar Manna Minni seklinde yad olunur demeli VI esrin 90 ci illerinedek Manna musteqilliyini saxlamisdi Y B Yusifov bele neticeye gelir ki er ev III I minilliklerde Urmiya golu hovzesinde Mannada ve daha genis erazide coxlu etnoslar yasayirdi Onun fikrince Manna adi mixi yazilarda seciyyevi idi antik dovrde ise bu olke tedricen Midiya anlayisi altinda taninmaga baslayir Midiyada hakimiyyet er ev 550 ci ilde farslara kecdikden sonra da maqlar ondan evvelki mannalar boyuk quvve olaraq qalmis ve hetta fars hakimiyyetine qarsi er ev 522 ci ilde Qaumatanin basciligi ile usyan etmisdiler Ehtimal ki Maqtape elamlilarin evvelce Manna dovletine ve manqlara maqlara verdikleri addir cunki Maday dovletinden evvel Manna dovleti vardi Midiya dovleti yaranandan sonra mannalara verilmis adi elamlilar Madaya da samil etmisler cunki Manna ve Midiya birlesdirilmisdi Maktape yaxud Maqtape ise mannalarin esl adi olan manq maq etnoniminden ibaretdir Azerbaycan tarixinde maqlar boyuk rol oynamislar Er ev 521 ci ilde fars hakimiyyetine qarsi Qaumatin usyani ve Babekin basciligi ile ereb isgalcilarina qarsi uzun muddetli mubarize ereb menbelerinde xurremilerin maqlar olmasi gosterilir meselen Ibn El Esir yazir ki xurremiler Mecus yeni Maq tayfasinin bir destesidir mehz maqlarla baglidir IstinadlarMuhammad A Dandamayev MAGI 2022 09 02 at the Wayback Machine Gerodot I Klio Leningrad Nauka 1972 S 101 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e II tom S 374 375 Rak I V Mify drevnego i rannesrednevekovogo Irana Neva Sankt Peterburg Moskva Letnij Sad 1998 Glava Rannie modifikacii zoroastrizma semiglav i religiya magov Doroshenko Elena Alekseevna Zoroastrijcy v Irane Istoriko etnograficheskij ocherk 2022 05 30 at the Wayback Machine M Glavnaya redakciya vostochnoj literatury izdatelstva Nauka 1982 17 133 s Pod red E M Zhukova Magi Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya M Sovetskaya enciklopediya 1973 1982 Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya Yurij Rapoport Iz istorii religii drevnego Horezma ossuarii 2021 11 30 at the Wayback Machine Nauka 1971 S 24 142 s Struve V V Rodina zoroastrizma Sovetskoe vostokovedenie T V Moskva Akademiya nauk SSSR 1948 S 31 338 s Kent Roland G 1950 Old Persian grammar texts lexicon New Haven American Oriental Society Boyce Mary 1975 A History of Zoroastrianism Vol I Leiden Brill pp 10 11 ESBE Volhvy Gerodot I Klio Leningrad Nauka 1972 S 101 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e II tom S 375 376 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV v do n e S 376 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV v do n e s 148 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e II tom s 375 376 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e II tom s 378 Dandamaev M A Glukonin V G Kultura i ekonomika drevnego Irana s 318 319 Dyakonov I M Istoriya Midii Ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e II tom s 376 377 Religii mira slovar spravochnik pod redakciej Grigorenko A Yu s 103 Gerodot III 67 79 Dandamaev M A Glukonin V G Kultura i ekonomika drevnego Irana S 314 Strabon XII Glava III 19 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 93 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 93 Grantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 seh 181 Velixanli N M IX XII esr ereb cografiyasunas seyyahlari Azerbaycan haqinda Baki 1974 seh 61 Pagireev D D Alfavitnyj ukazatel k pyativerstnoj karte Kavkazskogo kraya Tiflis 1913 seh 179 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 97 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 65 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 107 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 92 Yusifov Yu B Kimmery skify i saki v drevnem Azerbajdzhane Kavkazsko blizhnevostochnyj sbornik VIII Tbilisi 1988 seh 181 Yusifov Yu B Rannie kontakty Mesopotamii s severo vostochnymi stranami Priurmijskaya zona VDI 1987 1 Bartold Sochinenie t V M 1968 seh 109 Molchanova O T Element taj v toponomii Srednej Azii i smezhnyh territorij Onomastika Srednej Azii M 1978 seh 82 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 92 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 89 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 148 Resid Esgerov Hemesere seheri ve Ziviye cami Elm ve heyat jurnali 1989 12 seh 14 Nefisi S Babek Baki 1990 Hemcinin baxManna Midiya Madaylar