Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Midiyalılar,madalılar, və ya medlər — e.ə. IX–VII əsr aşur mənbələrinə görə İran yaylasının Xəzər dənizindən cənubda – təqribən, indiki Zəncan–Həmədan, Qəzvin–Tehran zonasında, həmçinin şərqə və cənub-şərqə doğru uzanan rayonlarda məskunlaşmış xalq. Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində, indiki Azərbaycan, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.
Midiyalılar haqqında ilk məlumat e.ə 9 əsrin 30-cu illərinə aiddir. Müxtəlif dövr mənbələrində onlar amadai, madai, matai (aşur), maday (qədim yəhudi), maktape ( yeni elam) mada (qədim fars) medoi (qədim yunan medoi; müqaysə et. Kipr mənbələrindəki "madoi"la) medi (latın), mark (qədimi erməni) adları ilə məlumdurlar. Bu adların hamısı nəticə etibarilə Midiyanın etnonimi "mada"dan yaranmışdır. Etimoligiyası dəqiqləşdirilməsə də yəqin ki, mütəxəssislərin hesab etdiyi kimi həmin ad İran mənşəlidir.
Midiya tayfaları İran yaylasına e.ə.2- ci minilliyin sonu-1-ci minilliyin əvvəllərindən gec olmayaraq köçüb gəlmişlər. Herodomun (e.ə 5 əsr) mə1lumatına görə Midiyalılar altı tayfadan (buslar, paretakenlər, struxatlar, arizantlar, budilər və maqlar) ibarət idilər. Ehtimal ki, Midiya tayfaları daha çox olub.
Herodotun yazdığına görə Midiyalılar da farslar kimi ari adlanırdılar. Hələ qədimdən Hind- İran dialektlərində danışanlar özlərini belə adlandırırdılar. E. ə. 3əsr yaşanmış Eramosfenə istinad edən Straban göstərir ki, "Ariana Fars və Midiyanın bir hissəsinə, həmçinin Baktriya və Soqdiananın şimalm hissəsinə aid edilir" və bu ərazilərin sakinləri "demək olar ki, bir dildə danışırlar" (yə"ni İran dillərindən birində). Antik dövrdə Midya dili kimi tanınan dilin şəksiz İran mənşəli olmasını təkcə antik müəlliflərin və digər mənbələrin verdiyi ayrı-ayrı sözlər yox, həm də qonşu, xüsusən qədimi fars, erməni və s. dillərin Midiya dillindən (Orta Midiya adlanan dildən) qəbul etdiyi sözlər də sübut edir. Midiya dilində yazılı mətinlərin olmasına baxmayaraq, bütün bu materiallar Midiya dilinin İran dillərinin qərb Qrupuna aid olmasını hesab etməyə əsas verir. Midiya imperiyasını quran midiyalılar İrandilli xalqlardan biri olmuşlar.
Strabona görə midiyalıların adət ənənələri əsasən ermənilər ilə eynidir.
Strabon yazır ki, ən qorxmaz şəxsi özlərinə çar seçmək midiyalıların adətidir. Çarlar çoxarvadlı olurlar. Dağda yaşayan midiyalılarda 5 arvad almağa icazə verilir. Qadınların da mümkün qədər çox əri olur, 5-dən az əri olan qadınlar özün bədbəxt hesab edir. O, midiyalıların və ermənilərin fars ənənələrinə pərəstiş etdiyini, erməni qadınların ancaq xramda uzun müddət özlərini pul ilə satdıqdan sonra ərə getdiklərini yazır və Herodotun midiyalı qadınların da pozğun həyata meylli olduğunu haqqında yazmasını bildirir.
Midiyalılar ehtimal ki, e. ə. 1-ci minilliyin əvvəllərində hərbi demokratiyadan erkən quldarlıq cəmiyyətinə keçid dövründə yaşamışlar. Onlar maldarlıq (atçılıq xüsusilə inkişaf etmişdi), əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Sonralar Midiyalılar mahir inşaatçı, zərgər, müxtəlif parça və geyim növləri hazırlayan sənətkar kimi şöhrət tapdılar. Aristofanın "Qurbağalar" əsərində göstərilir ki, Midiya parçaları üzərində at-xoruzlar, keçi- marallar və s. fantastik canlılar təsvir olunurdu.
E.ə. 1-ci minilliyin əvvəllərinə aid Aşşur təsvirlərindən məlum olur ki, Midiyalılar üstdən heyvan dərisi bərkidilmiş qısa qollu uzun köynək geyir, saçlarını lent ilə bağlayırdılar. Bu geyimin bəzi detalları Midiyalılar tərəfindən Zaqroşyanı zonada yaşamış aborigenlərdən hələ e.ə 3-cü minilliyin sonlarında, bəlkə də daha erkən dövrdə götürülmüşdür. Daha sonralar antik yazıçıların əsərləində "Midiya libası kimi tanınan geyim enli köynək çaxçurdan və qısa bürünəcəkdən ibarət idi. E.ə.6-5 əsrlərdə Midiya əsilzadələrinin baş geyimi hələ e.ə. 3-cü minilliyin sonlarından məlum olan və yerli ənənələrdən doğan tiara olmuşdur. Midiyada yayılmış digər baş geyimi başlıq-türban tipik İran geyimi idi.
E.ə. 1-ci minilliyin 2-ci qərinəsinin əvvəllərində geniş tarixi səhnəyə çıxan Midiyalılar Qərbi Asyada mühüm rol oynamışdır. Midiyalılar zəngin maddi mənəvi mədəniyyət, incəsənət, dini tə"limlər və s. yaratmışdılar. Ehtimal ki, Midiya mazdaizmin vətəni, qədim mərkəzi olmuşdur. Midiya (xüsusilə Atorpatena) ərazisində yaşayan, həmçinin Ön Asiyanın digər qədim xalqlarınn gələcək nəsillərin (fars, erməni və b xalqların) mədəniyyət və ideologiyasına güclü təsir göstərmişlər. E.ə 7-ci əsrin sonu 6 əsrin əvvəllərində işğalçılıq müharibələri dövründə Midiyalıların müvəffəqiyyətləri qədim dünyanı onları tanımağa məcbur etdi. Midiyalılar barəsində yunanlar məlumat verməyə başladı. Midiyalıların Avropada da , ilk növbədə Qədim Yunanıstanda müəyyən təsiri nəzərə çarpır. Bəzi alimlərin göstərdiyi kimi Midiya tayfasının adı olan "maq" Avropanın bir çox xalqlarında kahin, münəccim, sehrbaz sözlərinin sinoniminə çevirildi. "Magiya" sözü də həmin tayfanın adındandır. "Satrap", "paradiz" ("çar bağı","ov qoruğu", "bağ" "cənnət"), "sarapi" (müqaysə et yunanca sarapis, farsca seqara, türkcə saqara, qədim rusca "sarapanq") və s. kimi sözlər də Midiyalılara məxsusdur. Slavyan dillərindək mis mənasını bildirən "med" sözü də ehtimal ki, "Midiya" sözündən yaranmışdır. Atorpatenanın yerli tayfaları ilə qaynayıb-qarışmış Midiyalılar bir qisimi qədim azərbaycanlıların etongenizdə müəyyən rol oynamışlar.Midiyalılar Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri olmuşlar. Mənbələrdə Midiyalılardan hətta erkən orta əsrlərdə belə mövcud bir xalq kimi bəhs olunur.
İstinadlar
- Мидијалылар // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976–1987.
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
- Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
- Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"
- Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001.
- John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002.
- "Encyclopedia Britannica. Media". 2015-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-24.
- History of Herodotus (7.62) "Предводителем мидян был Тигран из [рода] Ахеменидов. В древности все называли их ариями."
- John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
- Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278
- Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999
- Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
- Страбон. География. Книга XI. с. 496 "Обычаи мидийцев большей частью те же, что и у армян, по причине сходства их стран."
- Страбон. География. Книга XI. с. 497 "Выбирать царем самого храброго человека — также мидийский обычай; но этот обычай свойствен не всем мидийцам, а только горным. Более общим является обычай многоженства царей. У горных мидийцев этот обычай распространяется на всех, и им не разрешается иметь меньше 5 жен. Так же и женщины, как говорят, считают за честь иметь как можно больше мужей и полагают несчастьем, если у них меньше 5 мужей"
- Страбон. География. Книга XI. "Мидийцы и армяне почитают все священные обряды персов. В особом почете культ Анаитиды у армян, которые в честь этой богини построили святилища в разных местах, в том числе и в Акилисене. Они посвящают здесь на служение богине рабов и рабынь. В этом нет ничего удивительного. Однако знатнейшие люди племени также посвящают богине своих дочерей еще девушками. У последних в обычае выходить замуж только после того, как в течение долгого времени они отдавались за деньги в храме богини, причем никто не считает недостойным вступать в брак с такой женщиной. Нечто подобное рассказывает Геродот о мидийских женщинах. По его словам, все они предаются разврату. При этом они так ласково обращаются со своими любовниками, что не только оказывают им гостеприимство и обмениваются подарками, но нередко дают больше, чем получают, так как они происходят из богатых семей, снабжающих их для этого средствами. Впрочем, они принимают любовниками не первых встречных из чужеземцев, но преимущественно равных себе по общественному положению."
- "Encyclopædia Britannica, Azerbaijani". 2014-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-03-05.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Midiyalilar madalilar ve ya medler e e IX VII esr asur menbelerine gore Iran yaylasinin Xezer denizinden cenubda teqriben indiki Zencan Hemedan Qezvin Tehran zonasinda hemcinin serqe ve cenub serqe dogru uzanan rayonlarda meskunlasmis xalq Midiyalilarin olkesi Iranin simal qerbinde indiki Azerbaycan Kurdistan ve Kermansahin bir hissesinde yerlesirdi Midiyalilar haqqinda ilk melumat e e 9 esrin 30 cu illerine aiddir Muxtelif dovr menbelerinde onlar amadai madai matai asur maday qedim yehudi maktape yeni elam mada qedim fars medoi qedim yunan medoi muqayse et Kipr menbelerindeki madoi la medi latin mark qedimi ermeni adlari ile melumdurlar Bu adlarin hamisi netice etibarile Midiyanin etnonimi mada dan yaranmisdir Etimoligiyasi deqiqlesdirilmese de yeqin ki mutexessislerin hesab etdiyi kimi hemin ad Iran menselidir Midiya tayfalari Iran yaylasina e e 2 ci minilliyin sonu 1 ci minilliyin evvellerinden gec olmayaraq kocub gelmisler Herodomun e e 5 esr me1lumatina gore Midiyalilar alti tayfadan buslar paretakenler struxatlar arizantlar budiler ve maqlar ibaret idiler Ehtimal ki Midiya tayfalari daha cox olub Qedim midiyali zadeganlarin geyimleri bedii tesvir Herodotun yazdigina gore Midiyalilar da farslar kimi ari adlanirdilar Hele qedimden Hind Iran dialektlerinde danisanlar ozlerini bele adlandirirdilar E e 3esr yasanmis Eramosfene istinad eden Straban gosterir ki Ariana Fars ve Midiyanin bir hissesine hemcinin Baktriya ve Soqdiananin simalm hissesine aid edilir ve bu erazilerin sakinleri demek olar ki bir dilde danisirlar ye ni Iran dillerinden birinde Antik dovrde Midya dili kimi taninan dilin seksiz Iran menseli olmasini tekce antik muelliflerin ve diger menbelerin verdiyi ayri ayri sozler yox hem de qonsu xususen qedimi fars ermeni ve s dillerin Midiya dillinden Orta Midiya adlanan dilden qebul etdiyi sozler de subut edir Midiya dilinde yazili metinlerin olmasina baxmayaraq butun bu materiallar Midiya dilinin Iran dillerinin qerb Qrupuna aid olmasini hesab etmeye esas verir Midiya imperiyasini quran midiyalilar Irandilli xalqlardan biri olmuslar Strabona gore midiyalilarin adet eneneleri esasen ermeniler ile eynidir Strabon yazir ki en qorxmaz sexsi ozlerine car secmek midiyalilarin adetidir Carlar coxarvadli olurlar Dagda yasayan midiyalilarda 5 arvad almaga icaze verilir Qadinlarin da mumkun qeder cox eri olur 5 den az eri olan qadinlar ozun bedbext hesab edir O midiyalilarin ve ermenilerin fars enenelerine perestis etdiyini ermeni qadinlarin ancaq xramda uzun muddet ozlerini pul ile satdiqdan sonra ere getdiklerini yazir ve Herodotun midiyali qadinlarin da pozgun heyata meylli oldugunu haqqinda yazmasini bildirir Midiyalilar ehtimal ki e e 1 ci minilliyin evvellerinde herbi demokratiyadan erken quldarliq cemiyyetine kecid dovrunde yasamislar Onlar maldarliq atciliq xususile inkisaf etmisdi ekincilik ve senetkarliqla mesgul olmuslar Sonralar Midiyalilar mahir insaatci zerger muxtelif parca ve geyim novleri hazirlayan senetkar kimi sohret tapdilar Aristofanin Qurbagalar eserinde gosterilir ki Midiya parcalari uzerinde at xoruzlar keci marallar ve s fantastik canlilar tesvir olunurdu E e 1 ci minilliyin evvellerine aid Assur tesvirlerinden melum olur ki Midiyalilar ustden heyvan derisi berkidilmis qisa qollu uzun koynek geyir saclarini lent ile baglayirdilar Bu geyimin bezi detallari Midiyalilar terefinden Zaqrosyani zonada yasamis aborigenlerden hele e e 3 cu minilliyin sonlarinda belke de daha erken dovrde goturulmusdur Daha sonralar antik yazicilarin eserleinde Midiya libasi kimi taninan geyim enli koynek caxcurdan ve qisa burunecekden ibaret idi E e 6 5 esrlerde Midiya esilzadelerinin bas geyimi hele e e 3 cu minilliyin sonlarindan melum olan ve yerli enenelerden dogan tiara olmusdur Midiyada yayilmis diger bas geyimi basliq turban tipik Iran geyimi idi E e 1 ci minilliyin 2 ci qerinesinin evvellerinde genis tarixi sehneye cixan Midiyalilar Qerbi Asyada muhum rol oynamisdir Midiyalilar zengin maddi menevi medeniyyet incesenet dini te limler ve s yaratmisdilar Ehtimal ki Midiya mazdaizmin veteni qedim merkezi olmusdur Midiya xususile Atorpatena erazisinde yasayan hemcinin On Asiyanin diger qedim xalqlarinn gelecek nesillerin fars ermeni ve b xalqlarin medeniyyet ve ideologiyasina guclu tesir gostermisler E e 7 ci esrin sonu 6 esrin evvellerinde isgalciliq muharibeleri dovrunde Midiyalilarin muveffeqiyyetleri qedim dunyani onlari tanimaga mecbur etdi Midiyalilar baresinde yunanlar melumat vermeye basladi Midiyalilarin Avropada da ilk novbede Qedim Yunanistanda mueyyen tesiri nezere carpir Bezi alimlerin gosterdiyi kimi Midiya tayfasinin adi olan maq Avropanin bir cox xalqlarinda kahin muneccim sehrbaz sozlerinin sinonimine cevirildi Magiya sozu de hemin tayfanin adindandir Satrap paradiz car bagi ov qorugu bag cennet sarapi muqayse et yunanca sarapis farsca seqara turkce saqara qedim rusca sarapanq ve s kimi sozler de Midiyalilara mexsusdur Slavyan dillerindek mis menasini bildiren med sozu de ehtimal ki Midiya sozunden yaranmisdir Atorpatenanin yerli tayfalari ile qaynayib qarismis Midiyalilar bir qisimi qedim azerbaycanlilarin etongenizde mueyyen rol oynamislar Midiyalilar Azerbaycanlilarin etnogenezinde istirak eden xalqlardan biri olmuslar Menbelerde Midiyalilardan hetta erken orta esrlerde bele movcud bir xalq kimi behs olunur IstinadlarMidiјalylar Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 1987 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 II cild Amelie Kuhrt The Persian Empire Volume 1 Chp 2 Medes Routledge 2007 excerpt from pg 19 The early history of the western Iranians Medes and Persian is a thorny problem Encyclopedia of Indo European Culture or EIEC edited by J P Mallory and Douglas Q Adams published in 1997 by Fitzroy Dearborn pg 30 and the Medes Iranians of what is now north west Iran Gwendolyn Leick Who s Who in the Ancient Near East Routledge Published 2001 John Prevas Xenophon s March Into the Lair of the Persian Lion Da Capo Press 2002 Encyclopedia Britannica Media 2015 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 24 History of Herodotus 7 62 Predvoditelem midyan byl Tigran iz roda Ahemenidov V drevnosti vse nazyvali ih ariyami John Curtis British Museum 2000 2nd edition pg 34 They were an Indo European people who like the related Persians spoke an Iranian language Andrew Dalby Dictionary of Languages the definitive reference to more than 400 languages Columbia University Press 2004 pg 278 Ian Shaw Robert Jameson A Dictionary of Archaeology Blackwell Publishing 1999 Sabatino Moscati Face of the Ancient Orient Courier Dover Publications Published 2001 pg 67 Strabon Geografiya Kniga XI s 496 Obychai midijcev bolshej chastyu te zhe chto i u armyan po prichine shodstva ih stran Strabon Geografiya Kniga XI s 497 Vybirat carem samogo hrabrogo cheloveka takzhe midijskij obychaj no etot obychaj svojstven ne vsem midijcam a tolko gornym Bolee obshim yavlyaetsya obychaj mnogozhenstva carej U gornyh midijcev etot obychaj rasprostranyaetsya na vseh i im ne razreshaetsya imet menshe 5 zhen Tak zhe i zhenshiny kak govoryat schitayut za chest imet kak mozhno bolshe muzhej i polagayut neschastem esli u nih menshe 5 muzhej Strabon Geografiya Kniga XI Midijcy i armyane pochitayut vse svyashennye obryady persov V osobom pochete kult Anaitidy u armyan kotorye v chest etoj bogini postroili svyatilisha v raznyh mestah v tom chisle i v Akilisene Oni posvyashayut zdes na sluzhenie bogine rabov i rabyn V etom net nichego udivitelnogo Odnako znatnejshie lyudi plemeni takzhe posvyashayut bogine svoih docherej eshe devushkami U poslednih v obychae vyhodit zamuzh tolko posle togo kak v techenie dolgogo vremeni oni otdavalis za dengi v hrame bogini prichem nikto ne schitaet nedostojnym vstupat v brak s takoj zhenshinoj Nechto podobnoe rasskazyvaet Gerodot o midijskih zhenshinah Po ego slovam vse oni predayutsya razvratu Pri etom oni tak laskovo obrashayutsya so svoimi lyubovnikami chto ne tolko okazyvayut im gostepriimstvo i obmenivayutsya podarkami no neredko dayut bolshe chem poluchayut tak kak oni proishodyat iz bogatyh semej snabzhayushih ih dlya etogo sredstvami Vprochem oni prinimayut lyubovnikami ne pervyh vstrechnyh iz chuzhezemcev no preimushestvenno ravnyh sebe po obshestvennomu polozheniyu Encyclopaedia Britannica Azerbaijani 2014 10 06 tarixinde Istifade tarixi 2011 03 05