Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yueçji, ya da Roushi (Çincə: 月氏, yuèshì veya ròushì, oxunuşu yüe-şı və ya ro-şı; Yuezhi Çincə: 月支, yuèzhī ya da ròuzhī adıyla da bilinir; Əski Çincədə: Tokwar) və ya Yüeçi (Yüe-Cı) antik bir Orta Asiya xalqıdır.
Tarixçilərin çoxu Hind-Avropa kökenli olduqlarına və tarixi qaynaqlarda adı keçən Toxaristanlılarla (Τοχάριοι) qohum ola biləcəklərinə inanmaqdadır. Öncələri Tarım hövzəsinin qərbinə yerleşmişdilər, daha sonra Mavəraünnəhr, Baktriya və ardından Cənubi Asiyaya köç etmişlər; burada Kuşan imperiyasının qurulmasında rol oynamışdılar. Metal işlemeciliği və tarım kimi alanlarda yetkin durumda olup cam işçiliğinde hayli ileriydiler.
Kökənləri
Yueçji adına, tarixi qeydlərdə, ilk dəfə bizim eradan əvvəl III yüzildə rastlanır. Çinin şimalında hakimdilər. Ana yurdları, Orta Asiyada Tanrı dağları ilə Qansu ətrafıydı. Böyük və Kiçik Yüeçiler olmak üzərə ikiyə ayrılırdı. bizim eradan əvvəl III yüzildə Çinin Şansi (Shanxi?) və Gansu əyalətlərində, qüvvətli bir dövlət qurdular. Çinlilerle sıx münasəbətdə oldular. Çin mədəniyyətini mənimsədilər. Millî qıyafət və dilləriylə, Çinlilərə bənzədilər. Hunların meşhur imparatorlarından Mete, Yüeçileri, bizim eradan əvvəl 203-cü ildə mağlub etdi. Yüeçiler dövləti yıxıldı. Çinden çıxaraq, Orta Asiyaya köçdülər. Makedonyalı İskəndərin, Baktriya (Bəlx) bölgəsinde qurduğu Yunan hakimiyətin., bizim eradan əvvəl 166-cı ildə son verdilər.
Yerimizdən 129-cu ildə əvvəl Türkistana yerləşdilər. Türkistanda quvvət ilə döymədən istifadə etdilər. İranın şinirqini ələ Keçirərək və Parfs ilə görüşdülər. Parthlara BC. 127-ci ildə məğlub olduqda, beş ayrı bəyliklərə bölündülər. Bir əsr boyu birləşə bilmədilər. Kuşan, mərkəzi Bəlx, Yüe-çiler, e.ə. olan böyük bir Kucula sahibdir. 25-də birləşdirilmişdir. Yüe-çilər Kusanlar adlanmağa başladı. Yüe-çiler əvvəlcə Çin mədəniyyətini, daha sonra Buddist inancını mənimsədilər. Bundan sonra mənliklərini itirdilər və tarixdən itdilər.
Hunlarla savaş
Hun hökmdarı Mao-yesterin həyat hekayəsini izah edən Çinli qaynaq, burada Yuechilərdən tez-tez bəhs edir. Buna görə, Mao-dun, onu yox etmək istəyən atası tərəfindən girov göndərilir və sonra Hunlar Yuecələrə hücum edir, bu səbəbdən Yuechilərin Mao-dunı öldürməsi gözlənilir. Lakin Mao-dun qaçmağı bacarır və ölkəsinə qayıdır və atasını devirərək yabqu olur.
Hekayənin həqiqət olub-olmadığı bilinmir, amma Mao-dunun Yuechə qarşı kin-küdurəti olduğu doğrudur. Əslində, Mao-dun Altay xalqlarını bir damın altına topladıqdan sonra Yuecilərlə müharibəyə girdi və Çin ilə barışıqdan sonra bütün gücü ilə yükləndi. Müharibənin təfərrüatları barədə heç bir qeyd olmasa da, çinlilər "qərbdəki qanlı müharibələrin", xüsusən Mao-dunun hakimiyyətinin sonlarına doğru aparıldığını bildirdi. Eramızdan əvvəl 177-ci ildə Mao-dun müqaviməti qırdı və Yüechi ölkəsini işğal etdi. Bu qələbəni Çin imperatoruna təhdid edən bir məktubda izah etdi.
Mao-dunın varisi olan Lao-Şanxay da müharibəni sona qədər apardı. Zamanında onsuz da köhnəlmiş Yüechlərə son zərbə vuruldu. Tarim hövzəsi Hunlar tərəfindən ələ keçirildi və yabgu Yuechi hökmdarının kəlləsindən şərab stəkanı düzəltdilər.
Usunlarla Savaş
Yuecelerin Hunlara qarşı uğursuz olmasının səbəblərindən biri, eyni zamanda qərbdə döyüşmələri ola bilər. Əslində Mao-dun Hunlara rəhbərlik etdiyi zaman, çölün qərbindəki Yüeçi bütün gücləri ilə Usunlara yüklənmişdi. Usun hökmdarı Nandoumi'nin (Nandi bəy?) Yuechilər tərəfindən öldürüldüyü, bir yaşındakı oğlunun vəhşi heyvanların içərisinə atıldığı, ancaq canavarlar tərəfindən xilas edildikdən sonra Mao-dunya aparıldığı bir hekayə var. Hekayəni nəzərə alaraq, Vusunların Yüeçlər tərəfindən məğlub olduğunu düşünə bilər, lakin sonra Hunlarla birləşərək Yüeçləri hər iki tərəfdən mühasirəyə aldılar. Həqiqətən, Yüeçilər məhv edildikdən sonra Vusun hökmdarının Hun yabquslarına sədaqət göstərdiyini görürük.
Yueçji köçü
Hunların qarşısında yenilər Yüeçi, vətənlərini tərk edərək qərbə doğru geri çəkilməyə başladılar. Ancaq bu, son dərəcə çətin bir səyahət idi. İki qola (Böyük Yüeçi, Kiçik Yüeçi) ayrılan Yüeçi, Tanrı dağlarına qalxan İskit torpedalarına girərək əzərək bölgəsində onları qarət etdi. Kişilərin təcavüzünə davam gətirə bilmədikləri təqdirdə, e.ə. 155-ci ildə cənuba doğru getdilər və əkinçiliklə yaşayan xalqların yaşadıqları zəngin Dayan (Fərqanə) ölkəsini qarət etdilər. Eramızdan əvvəl 145-ci ildə Yuechilərin Yunanistan torpaqlarına girdiyini və Mavəraünnəhranın döyüşə girdiyini görürük.
Hellenes tipli Baktriya krallığını istila edən Yüeçi, bununla da Yunan mədəniyyətinin təsiri altına girdi. Hindistana doğru sürüşərək Buddizmlə də tanış oldular. Nəticədə, şərqlə qərb arasında bir körpü olan bu xalq, hər iki mədəniyyətin birləşdiyi hibrid formasiyada iştirak etdi.
Kuşanlar
Qərblə təmasda olan Yueçjilər, aşağıdakı qaynaqda fərqli adlar aldılar. Şərqdəki "Serica" ölkəsinin xalqının Roma bölgələrindəki Yüeçi olduğuna inanılır. Romalılar bu insanların mavi gözlü və qırmızı saçlı olduğunu söyləyirlər, bu Yuechilər üçün doğrudur.
Sonrakı dövrlərdə təsbit edilən Toksarların da Yüeçi olduğuna dair güclü dəlillər var.
Transoksianiyada məskunlaşan Yüeçi tayfalarından biri də Kuşanlar idi. Silahlı qüvvələr, digər qəbilələri vaxtında özlərinə tabe edərək yeni bir Yüeçi dövləti qurmağı bacardılar.
Yuechjilin Hunlara qarşı məğlubiyyəti Orta Asiya çölündə dönüş nöqtəsi oldu. Beləliklə, Hind-Avropa ilə Ural-Altaylılar arasında davam edən rəqabət sona çatdı və Orta Asiyada davam edən Ural-Altay hökmranlığı başladı.
İstinadlar
- "They are, by almost unanimous opinion, Indo-Europeans, probably the most oriental of those who occupied the steppes." Roux, p.90
- Mallory (2006), The Oxford introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European world, s. 35
- "According to some, they were the Tocharians, "Tokharoi", of Classical Antiquity", Roux, p.90
Xarici keçidlər
- The Western Regions according to the Hou Hanshu, trans. John Hill
- Linguistic analysis of the connection between Yuezhi and Kushan
- Overview of Xiongnu history and their wars with the Yuezhi
- Craig Benjamin on Yuezhi migrations
- Kasim Abdullaev on Yuezhi migrations in Central Asia
- Lokesh Chandra 2004-04-04 at the Wayback Machine on Yuezhi translators
- *
- Л.Боровкова. Царства "западного края" во II—I веках до н. э.(Восточный Туркестан и Средняя Азия по сведениям из "Ши цзи" и "Хань шу"). М. 2001 2011-03-18 at the Wayback Machine
- В.Вертоградова. Неизвестное письмо в многоалфавитном пространстве Древней Бактрии. 2011-03-18 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yuecji ya da Roushi Cince 月氏 yueshi veya roushi oxunusu yue si ve ya ro si Yuezhi Cince 月支 yuezhi ya da rouzhi adiyla da bilinir Eski Cincede Tokwar ve ya Yueci Yue Ci antik bir Orta Asiya xalqidir M O 176 M S 30 iller arasinda Orta Asiyadaki Yuecji kocleri Tarixcilerin coxu Hind Avropa kokenli olduqlarina ve tarixi qaynaqlarda adi kecen Toxaristanlilarla Toxarioi qohum ola bileceklerine inanmaqdadir Onceleri Tarim hovzesinin qerbine yerlesmisdiler daha sonra Maveraunnehr Baktriya ve ardindan Cenubi Asiyaya koc etmisler burada Kusan imperiyasinin qurulmasinda rol oynamisdilar Metal islemeciligi ve tarim kimi alanlarda yetkin durumda olup cam isciliginde hayli ileriydiler KokenleriM O 3 yuzilde Cin ve Orta Asiya Yuecji adina tarixi qeydlerde ilk defe bizim eradan evvel III yuzilde rastlanir Cinin simalinda hakimdiler Ana yurdlari Orta Asiyada Tanri daglari ile Qansu etrafiydi Boyuk ve Kicik Yueciler olmak uzere ikiye ayrilirdi bizim eradan evvel III yuzilde Cinin Sansi Shanxi ve Gansu eyaletlerinde quvvetli bir dovlet qurdular Cinlilerle six munasebetde oldular Cin medeniyyetini menimsediler Milli qiyafet ve dilleriyle Cinlilere benzediler Hunlarin meshur imparatorlarindan Mete Yuecileri bizim eradan evvel 203 cu ilde maglub etdi Yueciler dovleti yixildi Cinden cixaraq Orta Asiyaya kocduler Makedonyali Iskenderin Baktriya Belx bolgesinde qurdugu Yunan hakimiyetin bizim eradan evvel 166 ci ilde son verdiler Yerimizden 129 cu ilde evvel Turkistana yerlesdiler Turkistanda quvvet ile doymeden istifade etdiler Iranin sinirqini ele Kecirerek ve Parfs ile gorusduler Parthlara BC 127 ci ilde meglub olduqda bes ayri beyliklere bolunduler Bir esr boyu birlese bilmediler Kusan merkezi Belx Yue ciler e e olan boyuk bir Kucula sahibdir 25 de birlesdirilmisdir Yue ciler Kusanlar adlanmaga basladi Yue ciler evvelce Cin medeniyyetini daha sonra Buddist inancini menimsediler Bundan sonra menliklerini itirdiler ve tarixden itdiler Hunlarla savasHun hokmdari Mao yesterin heyat hekayesini izah eden Cinli qaynaq burada Yuechilerden tez tez behs edir Buna gore Mao dun onu yox etmek isteyen atasi terefinden girov gonderilir ve sonra Hunlar Yuecelere hucum edir bu sebebden Yuechilerin Mao duni oldurmesi gozlenilir Lakin Mao dun qacmagi bacarir ve olkesine qayidir ve atasini devirerek yabqu olur Hekayenin heqiqet olub olmadigi bilinmir amma Mao dunun Yueche qarsi kin kudureti oldugu dogrudur Eslinde Mao dun Altay xalqlarini bir damin altina topladiqdan sonra Yuecilerle muharibeye girdi ve Cin ile barisiqdan sonra butun gucu ile yuklendi Muharibenin teferruatlari barede hec bir qeyd olmasa da cinliler qerbdeki qanli muharibelerin xususen Mao dunun hakimiyyetinin sonlarina dogru aparildigini bildirdi Eramizdan evvel 177 ci ilde Mao dun muqavimeti qirdi ve Yuechi olkesini isgal etdi Bu qelebeni Cin imperatoruna tehdid eden bir mektubda izah etdi Mao dunin varisi olan Lao Sanxay da muharibeni sona qeder apardi Zamaninda onsuz da kohnelmis Yuechlere son zerbe vuruldu Tarim hovzesi Hunlar terefinden ele kecirildi ve yabgu Yuechi hokmdarinin kellesinden serab stekani duzeltdiler Usunlarla SavasYuecelerin Hunlara qarsi ugursuz olmasinin sebeblerinden biri eyni zamanda qerbde doyusmeleri ola biler Eslinde Mao dun Hunlara rehberlik etdiyi zaman colun qerbindeki Yueci butun gucleri ile Usunlara yuklenmisdi Usun hokmdari Nandoumi nin Nandi bey Yuechiler terefinden oldurulduyu bir yasindaki oglunun vehsi heyvanlarin icerisine atildigi ancaq canavarlar terefinden xilas edildikden sonra Mao dunya aparildigi bir hekaye var Hekayeni nezere alaraq Vusunlarin Yuecler terefinden meglub oldugunu dusune biler lakin sonra Hunlarla birleserek Yuecleri her iki terefden muhasireye aldilar Heqiqeten Yueciler mehv edildikden sonra Vusun hokmdarinin Hun yabquslarina sedaqet gosterdiyini goruruk Yuecji kocuHunlarin qarsisinda yeniler Yueci vetenlerini terk ederek qerbe dogru geri cekilmeye basladilar Ancaq bu son derece cetin bir seyahet idi Iki qola Boyuk Yueci Kicik Yueci ayrilan Yueci Tanri daglarina qalxan Iskit torpedalarina girerek ezerek bolgesinde onlari qaret etdi Kisilerin tecavuzune davam getire bilmedikleri teqdirde e e 155 ci ilde cenuba dogru getdiler ve ekincilikle yasayan xalqlarin yasadiqlari zengin Dayan Ferqane olkesini qaret etdiler Eramizdan evvel 145 ci ilde Yuechilerin Yunanistan torpaqlarina girdiyini ve Maveraunnehranin doyuse girdiyini goruruk Hellenes tipli Baktriya kralligini istila eden Yueci bununla da Yunan medeniyyetinin tesiri altina girdi Hindistana dogru suruserek Buddizmle de tanis oldular Neticede serqle qerb arasinda bir korpu olan bu xalq her iki medeniyyetin birlesdiyi hibrid formasiyada istirak etdi KusanlarQerble temasda olan Yuecjiler asagidaki qaynaqda ferqli adlar aldilar Serqdeki Serica olkesinin xalqinin Roma bolgelerindeki Yueci olduguna inanilir Romalilar bu insanlarin mavi gozlu ve qirmizi sacli oldugunu soyleyirler bu Yuechiler ucun dogrudur Sonraki dovrlerde tesbit edilen Toksarlarin da Yueci olduguna dair guclu deliller var Transoksianiyada meskunlasan Yueci tayfalarindan biri de Kusanlar idi Silahli quvveler diger qebileleri vaxtinda ozlerine tabe ederek yeni bir Yueci dovleti qurmagi bacardilar Yuechjilin Hunlara qarsi meglubiyyeti Orta Asiya colunde donus noqtesi oldu Belelikle Hind Avropa ile Ural Altaylilar arasinda davam eden reqabet sona catdi ve Orta Asiyada davam eden Ural Altay hokmranligi basladi Istinadlar They are by almost unanimous opinion Indo Europeans probably the most oriental of those who occupied the steppes Roux p 90 Mallory 2006 The Oxford introduction to Proto Indo European and the Proto Indo European world s 35 According to some they were the Tocharians Tokharoi of Classical Antiquity Roux p 90Xarici kecidlerThe Western Regions according to the Hou Hanshu trans John Hill Linguistic analysis of the connection between Yuezhi and Kushan Overview of Xiongnu history and their wars with the Yuezhi Craig Benjamin on Yuezhi migrations Kasim Abdullaev on Yuezhi migrations in Central Asia Lokesh Chandra 2004 04 04 at the Wayback Machine on Yuezhi translators L Borovkova Carstva zapadnogo kraya vo II I vekah do n e Vostochnyj Turkestan i Srednyaya Aziya po svedeniyam iz Shi czi i Han shu M 2001 2011 03 18 at the Wayback Machine V Vertogradova Neizvestnoe pismo v mnogoalfavitnom prostranstve Drevnej Baktrii 2011 03 18 at the Wayback MachineHemcinin baxKusan imperiyasi Hunlar Toxarlar