Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Midiya (Qədim Fars dilində: Māda, Orta Farsca: Mad), Güney Azərbaycanın (indiki iranda) orta və cənub bölgəsindəydi və Midiya Dövlətinin siyasi və mədəni mərkəzi olaraq tanınırdı.Əhəmənlər dövründə indiki Azərbaycan, Cənubi Azərbaycanı, Urmiya və Rəşt, Sari, Simnan əhatə edirdi.Əhəmənlər hakimiyyəti altındakı Satrap olaraq, şimalda Dağıstanın cənubuna qədər uzanan daha geniş bir bölgəni əhatə edərdi. Ancaq Böyük İsgəndərin müharibələrindən sonra şimal hissələr ayrıldı və Atropaten adlandırıldı, qalan bölgəsiysə Kiçik Midiya olaraq tanındı.
 | |||
| Bistunun qayasında madayların təsviri | |||
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| ? | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Qohum xalqlar | |||
Madaylar, mataylar, madalılar və ya midiyalılar ( Māda-, q.yun. Μῆδοι, ivr. מָדַי, translit Maday) – mannalardan sonra Azərbaycanda ikinci dövlət qurumunun əsasını qoymuş müasir Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış tayfalardan biridir. Azərbaycan xalqının formalaşması prosesində madaylar başqa türk etnosları ilə qaynayıb qarışdı. Onların birbaşa varisləri Cənubi Azərbaycanda türk dilində danışan Madabad, Madi, Mahnabad, Mehni (fars dilinin təsiri ilə d səsi h səsinə keçmişdir) və başqa kəndlərdə yaşamaqdadır . Savalanda indi əhalisi türkdilli Madya kəndi vardır.
Etimologiyası
Madayların adı tarixi mənbələrdə ilk dəfə Mādāi – Mātāi şəklində Assur və Urartu mətnlərində xatırlanmışdır. Əksər iranşünaslar madayları irandilli xalq hesab edirlər. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bəzi müəlliflər isə midiyalı və maday anlayışlarını qarışdıraraq bütün midiyalıların İrandillilər olmasını yazmışlar. Hətta qədim fars dilində İrandilli tayfaların dialektlərinə mənsub olan, lakin o zamankı rəsmi fars dilindən fərqlənən dialekt sözlərini midizmlər adlandıraraq madayların İrandilli olmasını göstərən faktlar kimi göstərmişlər. Bununla da Maday etnosunu Azərbaycan türklərinin soykökündən ayırmış, nəticədə Midiya dövləti İran mənşəli etnosun dövləti kimi səciyyələndirilmişdir. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu fikirdə dolaşıqlıq açıq – aşkar görünür: "Midiyalılar deyilərkən Midiya imperiyasında yaşayan əhali nəzərdə tutulursa, əlbəttə, orada İrandillilər – müasir farsların, kürdlərin, talışların, giləklərin, tatların və b. ulu əcdadları da vardı. Lakin bütün dövrlərdə türkmənşəli Midiya dövlətinin, farsmənşəli Əhəmənilər və Sasanilər dövlətlərinin ərazilərində heç vaxt İrandilli əhali əksəriyyət təşkil etməmişdir. Əgər İrandillilər mənasında ― Midiyalı dedikdə, Maday etnik adını daşıyanları nəzərdə tuturlarsa, bu doğru deyil və real tarixi faktlar qarşısında qondarma fikir kimi görsənir."
Madayların Azərbaycanda həm etnik, həm də mədəni cəhətdən mannaların varisi olmaları danılmazdır. Manna ərazisində bəzi türkmənşəli şəxs adlarının İran dilləri əsasında izah edilməsi nəticəsində belə nəticə çıxarmışlar ki, artıq er. əv. IX əsrdə Mannada İrandilli əhali də yaşayırdı. İqrar Əliyev Atropatenanın tarixinə dair əsərində E.A. Qrantovskiyə istinad edərək Mannada kifayət qədər İrandilli ünsürlərin olduğunu yazmışdır. Onun fikrincə Atropatenanın əhalisi əsasən İrandilli idi. Odur ki, S.Qasımova III – VII əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda "qədim İran Midiya dialektləri" ifadəsini işlətmişdir. Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalinin İrantipli azəri dilində danışması fikri də bununla bağlıdır.
X əsr ərəb müəllifi Yəqubinin Azərbaycanda yaşaması haqqında məlumata əsaslanırlar: "Azərbaycanın şəhər və mahallarının əhalisi əcəm azəriləri ilə Babəkin olduğu əl – Bəzz şəhərinin sahibləri qədim Cavidanilərin qarışığıdır". Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda atropatenlilərin hamısının azəri dilində danışması göstərilmir. Sübut olunmuşdur ki, azəri dilinə aid materiallar Cənubi Azərbaycanın şimal – şərq kuncünə – aiddir. Həm də qeyd olunur ki, bu dildə məlumatlar XIV əsrə qədər gəlir, halbuki XIV əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalinin İranmənşəli dildə danışdığını demək yalnız elmi naşılıqdır. Heç olmasa ona görə ki, artıq bu zaman Azərbaycan ədəbi dili mövcud idi.
Tarixi
Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində, indiki İran Azərbaycanı, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.Assur mənbələrində Maday və Matay kimi bu etnosun adı ilk dəfə er. əv 843-cü ildə çəkilir. Maday və Matay müəyyən bir etnosun həqiqi və köklü adıdır. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı da bu xalqın adını Maday kimi yazmışdır.. Er. əv. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısının mixi əlifba ilə farsca mətnində Mada (sonda – y səsini ifadə edən mixi işarə yox idi) kimidir.
Qədim yunanlar bu xalqın adını Medo, latınlar Mido kimi tələffüz etdiklərinə və belə də yazdıqlarına görə, Maday etnosunun və onun adı ilə adlanmış Maday ölkəsinin adı tarixə təhrif olunmuş şəkildə – Midiya kimi daxil olmuşdur.
Maday, Matay etnosunun er. əv. IX əsrə (dəqiqi er. əv. 835-ci il) aid asur mənbələrində farslarla (Parsua, Parsumaş) eyni vaxtda çəkilməsi əsasən belə bir fikir yaranmışdır ki, onların hər ikisi Ari mənşəli idi və er. əv. II minilliyin sonlarında İran ərazisinə gəlmişlər.
İlk vaxtlarda əsasən Kizilbunda (Cənubi Azərbaycan ərazisində indiki Qızıl-Üzən) çayının hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr qanlı toqquşmalardan sonra, er. əv. 673-cü ildə öz dövlətini yaratmışdır. Er. əv. 612-ci ildə çar Kiaksarın vaxtında Maday dövləti skiflərin köməyi ilə təcavüzkar Asur dövlətinə son qoymuş, ərazisini özünə qatmış və bu münasibətlə tarixdə ilk dəfə ikibaşlı qara qartal emblemini öz ağ bayrağı üzərində həkk etmişdir.
Paytaxtı Akbatan (indiki Həmədan ərazisində) adlanmış bu dövlət Yaxın Şərq ölkələrinin tarixində böyük rol oynamışdır: Maday dövləti er. əv. 624-cü ildə farsların ölkəsini tutmuş, qəsbkar Assuriya və Urartu dövlətlərinə də həmişəlik son qoymuş və imperiyaya çevrilmişdir. Eradan əvvəl 550-ci ildə yerli sülalə süqut etmiş və hakimiyyət farslara keçmişdir.
Tarixşünaslıqda əvvəllər hakim olmuş baxışa görə midiyalılar Ari mənşəli olmaqla er. əv. II minilliyin axırlarında ya Orta Asiya, ya Qafqaz tərəfdən İran yaylasına gəlib məskunlaşmışlar. Buna görə də Maday etnonimini və Midiya tayfalarının adlarını, Manna və Midiya ərazisində bəzi toponimləri və şəxs adlarının Avesta, və dilləri əsasında izahına təşəbbüs göstərilmişdir.
Maday (Matay) əvvəlcə müstəqil bir böyük tayfanın, sonra tayfa ittifaqının və er. əv. 673-cü ildən dövlətin və ölkənin adıdır. Deməli, Maday həm etnonim, həm də etnotoponimdir. Midiya dövləti yaranandan sonra Maday etnonimi bu dövlətin əhatə etdiyi ərazidə həm madayların, həm də başqa dillərdə danışan tayfaların ümumiləşdirilmiş midiyalı adına çevrilmişdir. Son araşdırmalar Maday, Matay etnosunun iranmənşəli yox, türkmənşəli olduğunu göstərmişdir.
Maday etnik adını daşıyanların türkmənşəli olması fikrini təsdiqləyən faktlardan biri indiyədək Qazaxıstanda Matay, Atalıq-Matay, Kapçaqay Matay,Göncə-Matay, Tuvada hələ XIII əsrdə Madı (türk dillərində a-ы əvəzlənməsi səciyyəvi haldır), Madı-qoşun və Mat , Sibirdə və Altayda Maadı, Madar və Maxtar (Mada, Mata və türkmənşəli tayfaların, məsələn, avşar, avar, bolqar, qacar, kəngər, xəzər və b. adları üçün səciyyəvi ar,ər- kişi, igid, döyüşçü sözlərindən) tayfalarının mövcud olmasıdır.
Elam dilində bu etnonim və etnotoponim həm Matape (Matay etnonimindən və elamca cəm bildirən – pe şəkilçisindən), həm də Maktape (Maqtay adından və pe-şəkilçisindən) adlanmışdır və deməli, müvafiq olaraq bu adlar Mata (y)lar və Maktaylar, yaxud Maqtaylar deməkdir.
Mənbələrdə madaylar və farsların fərqləndirilməsi
Madayların mənşəyini subut edən başqa faktlar da vardır. Bu antik mənbələrdə Maday və Pars (fars) etnosları arasında etnik fərqlərə aid məlumatlardır.
Bir asur mənbəyində qüdrətli madaylar ifadəsi işlədilir və onlar arilərdən fərqləndirilir.
Herodotun əsərində və Bisütun qaya yazısında Maday və Pars etnosları qarşı-qarşıya qoyulur və bir-birinə düşmən etnoslar kimi göstərilir. Herodot yazır ki, Midiya çarı Deyokun oğlu Fraorta parsların üstünə getmiş və düşmənini özünə tabe etmişdir. Həmin məlumatda Herodot yazır ki, Midiya çarı Fraorta atası Deyokdan sonra təkcə midiyalılar üzərində hakimiyyətlə kifayətlənmədi və farsların üstünə hücum edərək onları tabe etdi. Bu iki xalqa (madaylar və farslar müstəqil xalqlar kimi qeyd olunur) yiyələndikdən sonra çar Asiyanın başqa xalqlarının üstünə getdi.
Midiya tayfalarından biri olan maqlar sonuncu Midiya çarı Astiaqa demişlər: Əgər o (yəni, Maday dövləti) bu fars oğluna (Persia əyalətinin hakimi Kir nəzərdə tutulur) keçsə biz midiyalılar da qul olacayıq, farslar bizə yadellilər kimi alçaq nəzərlə baxacaqlar.
Fars əyanlarından biri Qobriiy deyir: İndi farsların üzərində hökmdar midiyalı maqdır.
Herodot yazır ki, fars çarları öz bacılarına da evlənirlər. Məsələn, fars çarı bacıları Roksana və Atossa ilə evlənmişdi. Herodot oradaca qeyd edir ki, bu farsların dini əqidəsindən irəli gəlir. Lakin Manna və Maday çarlarında bu adətə meyl heç bir mənbədə qeyd olunmur. Ümumiyyətlə, türk xalqlarında qədimdən nikah ciddi ekzoqam idi.
Herodot yazır ki, midiyalıların farslardan fərqli öz paltar formaları var və farslar da bu paltarı onlardan qəbul etmişlər.
Herodot Pars çarı Afinaya hücumundan danışarkən yazır ki, ordunun silahı Midiya silahlarıdır, fars yox. Prof. Q. Qeybullayev isə vurğulayır ki, buradan aydın olur ki, farslar və midiyalılar silah növlərinə görə də fərqlənirdilər.
Herodot yazır ki, Əhəmənilər dövlətində farslar vergilərdən azaddır, lakin məsələn, X satraplığa aid akbatanlılar (midiyalılar) və saklar ildə 450 talant vergi verirlər.
Herodot qeyd edir ki, farslar ölüləri quşlara və heyvanlara qoyurlar. Bu adətin madaylarda olmaması onları arilərdən fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biridir.
Yunan müəllifi (er. əv. V əsr) yazır ki, farslar midiyalılardakı geyim, paltar və xalçalardan istifadə adirlər. Qeyd edilməlidir ki, xalça toxuculuğu mənşəcə qədim türklərə mənsubdur.Altayda xalça qalıqları er. əv. I minilliyə aid kurqanlardan aşkar edilmişdir. Cənubi Azərbaycanda Təbriz xalçaları İran xalçası adı ilə məşhurdur.
Strabon yazır: "Deyildiyinə görə, midiyalılar ermənilərin və elə ondan əvvəl fars hökmdarlarının və adətlərinin baniləridir". Başqa yerdə həmin müəllif qeyd edir ki, farsların işğalı (yəni Midiyada hakimiyyəti ələ almaları) nəticəsində farsların adətləri ilə midiyalıların adətləri eynidir. Daha sonra bu müəllif belə bir məlumat verir: "Ən cəsur adamın çar seçilməsi qədim Midiya adətidir".Farslar və madaylar eyni etnosun hissələri olmamasını göstərən faktlardan biri də Strabonun farslarda dövləti idarə qaydalarının Midiya mənşəli olmasını qeyd etməsidir.
Alban tarixçisi Musa Kalankatlı Yafətin nəslinin şəcərəsini verdikdə Yafətin oğlanları içərisində Qomer (yəni kimmerlər, dəqiqi qamərlər), Maday (madaylar), Maqoq (işkuzlar), Yavan, Tubal, Meşek, Tiras və Het adlarını çəkir, lakin nə Ari, nə Pars adını göstərmir. Deyilənlərdən görünür ki, Maday etnik adını daşıyanlar Pars (Ari) etnik adını daşıyanlardan etnik mənsubiyyətcə fərqli idilər. Əlbəttə, ümumi mənada Midiya dövlətində yaşayan İranmənşəli hər bir adam, o cümlədən fars da midiyalı idi, çünki Midiya ərazisində yaşayırdı.
Toponimləri
Midiya toponimlərinin çoxu er. əv. IX əsrin 80-ci illərindən er. əv. VII əsrdə Midiya dövlətinin yaranmasına qədər qonşu Assuriya çarlarının Manna və Midiya tayfalarının ərazilərinə vaxtaşırı qarətçi hərbi səfərləri haqqında yazdırdıqları salnamələrdə çəkilir. Semit mənşəli assur dilinin qrammatika qaydalarına uyğun surətdə yazıldıqlarına görə (məsələn, k, n, r, ş səslərinin qoşalaşdırılması, adların sonunda adlıq hal şəkilçisi kimi u səsinin əlavə edilməsi, v səsinin olmadığına görə onun m səsi ilə, ç və c səslərinin olmadığına görə onların s və z səsləri ilə verilməsi, adların sonlarındakı y səsinin düşümü və s.) toponimlərin yerli tələffüz formalarını dəqiq bərpa etmək çətin olmuşdur.
Midiya toponimlərinin çoxu Qərbi Avropanın bir sıra iranşünaslarının, Azərbaycanda İ. H. Əliyevin, Gürcüstanda Q. A. Melikişvilinin, Rusiyada İ. M. Dyakonovun və E. A. Qrantovskinin əsərlərində İran dilləri əsasında şərh olunmuşdur. Lakin sonrakı dövrlərdə aparılan hərtərəfli elmi tədqiqatlardan sonra mannalar və onların birbaşa etnik və mədəni varisi olan madayların türk mənşəli olması fikri irəli sürülmüşdür. İlk dəfə Y. B. Yusifov tərəfindən söylənilmiş bu fikir daha sonra prof. Q. Qeybullayev tərəfindən müdafiə olunmuşdur.
Manna və Midiyada er. əv. I minillikdə çəkilən toponimlərin bəziləri indiyədək az fonetik dəyişikliklərlə qalmaqdadır: Uşkaya – Üskiyə; Kullar – Kullar; Urimzan – Urmu; Kizilbunda – Qızılözən; Sanqi – Səhəng; Kundur – Qotur; Astabene – Üştibin, Uauş – Yaş və b.
Şəxs adları
Manna və Midiya dövlətləri yaranmazdan əvvəl onların ərazilərində xırda çarlıqlar mövcud idi. Er. əvvəl IX əsrdən başlayaraq Assur çarlarının bu ölkələrə qarşı qarətçi hərbi səfərləri barədəki salnamələrində çoxlu şəxs adları qeyd olunmuşdur. Midiyalıların İrandilli olması konsepsiyasına uyğun olaraq bir sıra Qərbi Avropa və rus tarixçiləri bu adların əksəriyyətini İran dilləri vasitəsilə izah etməyə çalışmışlar. Lakin sonradan aparılan araşdırmalar Midiya adlarının əsasən türkmənşəli olduğunu göstərmişdir. Maraqlıdır ki, Manna və Midiya adlarının bir hissəsi Şumer dili əsasında izah olunur. Bu heç də həmin xalqların sonrakı şumerlər olduğu demək olmasa da bəzi şumer allahlarının adlarının mannalı və midiyalı şəxs adlarında iştirak etməsi də faktdır.
Q a u m a t a (er. əv. 519-cü il). Fars hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırılmış və çarlığı ələ almış midiyalı maqın adı. qaya yazısının qədim farsca variatında Qaumata, babilcə variatında Qumata kimi qeyd olunmuşdur. Adın qədim farsca yazılışında həmin dilin qrammatik qanunlarına uyğun "u" səsi əlavə olunmalıdır. Məsələn, həmin qaya yazısında Midiya toponimləri olan Payşibat və Sakabat qalalarının adları Payşiyaubad və Sakayaubat kimi yazılmış və deməli, hər iki toponimdə "u" səsi artırılmışdır. Deməli, Qaumata kimi yazılmış ad əslində Qamata olmaqla türkcə qam – şaman, həkim, qabaqcadan xəbər verən, yozucu və ata – nəsildə və ailədə başçı sözlərindəndir. Ad şamanların başçısı , şaman ata mənasındadır.Adın bu etimologiyasını ilk dəfə prof. F.Cəlilov təklif etmişdir. V əsrin erməni tarixçisi Moisey Xorenli I əsr hadisələrindən danışarkən Ermənistanda Paskam (yazılışı ermənicədir) şəxs adını çəkir. Bu ad türkcədir, ona görə ki, həmin müəllif Paskamın nəslindən Türk (ermənicə yazılışda Tork) adlı şəxsi qeyd edir və onu kobud cizgili, hündür boylu, yöndəmsiz, yastı burunlu, batıq gözlü, dəhşətli baxışlı, nəhəng bədənli, və qüvvətli kimi xarakterizə edir. Bu da monqoloid irqə mənsub adamın xarici görünüşünün təsviridir. Ona görə Paskam türkcə Baş qam mənasını verir. Hunlarda Eşkam (Dost qam), Krımda er.əv. III əsrdə üsyan qaldırmış skif Samvak (yazılışı qədim yununcadır, türkcə kam, qam – şaman və bak – bəy, tayfa başçısı sözlərindən; azərbaycanlılarda Qambay şəxs adı bu sıraya aid edilə bilməz, çünki mənşəcə himayəçi, hami, müdafiəçi mənalarında monqollarda Qombo şəxs adının fonetik formasıdır), Kitabi Dədə Qorqudda Qamxan, orta əsrlərdə Türkmənistanda sufi şeyx Seyid- Ata şəxs adları ilə muqayisə olunur.
Herodotun əsərində Midiya yer və şəxs adlarının hamısı təhrifə uğramış formalardadır. Herodot yazır ki, onun məlumatçıları (informantları) farslar olmuşlar.. Deməli, farsca olmayan adlar fars dilinə uyğunlaşdırılmış şəkildə tələffüz olunmalı, Herodot isə farsın tələffüzündə eşitdiyi adları yunan dilinə uyğun tərzdə yazmalı idi.
D e y o k (er. əv. VIII əsr) Asur mənbəyində Dayaukku. Asur dilində "k" səsi qoşalaşdırılmışdır. Əsl forması Dayauk olmuşdur. İ. M. Dyakonov bu adın qədim farsca dahuyi – ölkə, tayfa ittifaqi (fars dilində dəh – kənd sözünün qədim forması) və -k şəkilçisindən ibarət olduğunu yazmışdır, lakin düşünməmişdir ki, ölkə, tayfa ittifaqı sözü heç vaxt şəxs adına çevrilə bilməz. Ad şumercə da – (Allahın) qərarı ilə və uku – övlad, varis (qədim türkcədə də uk – varis, oğul, nəsil sözlərindən ibarətdir. Ad Allahın qərarı ilə doğulmuş övlad mənasındadır.
K i a k s a r Midiya çarı (er. əv. 625-584). Kiaksar Manna və Midiya ərazisinə arasıkəsilməz basqınlar və qarətçi – hərbi səfərlər keçirmiş təcavüzkar Assur çarlığına son qoymuş şəxsdir. Kiaksar şəxs adının əsl formasını bərpa etmək çətinlik yaratmışdır. Herodot fars məlumatçısından eşitdiyi adı qədim yunan dilinə uyğun surətdə yazmışdır. Er.əv. 519-cü ilə aid qaya yazısında bu ad Huvaxştra Asur mənbələrində bir neçə midiyalının adında satar komponenti nəzərə çarpır: Satarpay, Satarpanu, Sataret və b. Ona görə də Kuvaksatar şəxs adındakı satar komponentinin türkcə şat – vəliəhd, şahzadə və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindən ibarət olduğunu güman edilir . XVIII əsrdə Xivə xanlığının aid arxiv sənədlərində qaraqalpaqlarda 9 nəfər Sadır şəxs adı çəkilir. İ.M.Dyakonov və E.A.Qrantovski adlarda satar sözünü qədim fars mənşəli hşatra – hakimiyyət sözünün asurca yazılışı sayır və bunun əsasında Maday etnosunun Ari mənşəli (fars mənşəli) olduğunu yazırlar. Lakin yuxarıda deyilənlər bu fikrin yanlış olduğunu göstərmişdir.Orta Asiyada sak çarlarından biri Saksatar (bu adı er.əvvəl II əsr müəllifi çəkir) şəxs adı məlumdur. Adın birinci komponenti Şərqi hun xaqanı oğlu Kiek (yazılışı çincədir, Kuyak, Kuvak kimi də oxuna bilər) və Çingiz xanın nəvəsi Quyuk xanın (1205- 1248) adlarında da vardır. Kiaksar (Huvaxştra) şəxs adının dəqiq mənasını müəyyən edilməmişdir. Əgər bu ad məhz Herodotun yazdığını kimi səslənmişsə, onu şumer dilində kiak – sevimli sözündən və Sar (Şar) – Aşur allahının adından ibarət olduğunu və (allahı) sevimlidir mənasını verdiyini ehtimal etmək olar. Belə halda Kiaksar Midiyada teofor adlardandır.
A s t i a q. Midiyanın axırıncı çarı Astiaq madayların tarixində qara səhifə açmış şəxslərdəndir. Onun öz sərkərdəsi Harpaqa (əslində Arpaq) qarşı ədalətsiz münasibəti (oğlunu öldürüb ətini atasına yedizdirməsi) Harpaqın Astiaqa qarşı vuruşan fars ordusunun tərəfinə keçməsinə və bununla da Herodotun rəşadətli kişilər adlandırdığı midiyalılardan hakimiyyətin farslara keçməsinə səbəb olmuşdur. Herodotun Astiaq kimi yazdığı ad er. əv. 519-cu ilə aid Bisütun qaya yazısının farsca versiyasında İştivequ, versiyasında İştimequ (bu dildə v səsi yox idi) formalarındadır. İ. H. Əliyev bu adı mənşəli saymış və elamca İştu allahının adının əks etdirdiyini yazmışdır. Həqiqətən də Midiyada ondan əvvəl İşteluku və İştesuku şəxs adları məlumdur. Lakin o, adın ikinci hissəsini izah edə bilməmişdir. Qeyd edilməlidir ki, qaya yazısının farsca versiyasında da adın sonunda u səsinin yazılması göstərir ki, bu səs, adətən, asur dilində adların sonuna əlavə olunan u adlıq hal şəkilçisi deyil. Ehtimal ki, ad Elam mənşəli İştu allahının adından və şumercə be şəkilçisindən və gu – mənimdir sözlərindən ibarət olmaqla İştu (allahı) mənimdir mənasındadır. Bəlkə də Elam mənşəli İştu (yaxud hurritcə İştu parlaq) allahının adından, şumercə be – hökmdar, bəy, cənab və ku – mənimdir sözlərindən ibarətdir. Ad hökmdar İştu allahım mənasındadır.
H a r p a q Çar Astiaqın qohumu, Maday ordusunun komandanı. Adın əvvəlinə h səsi əlavə olunmuşdur. Şumercə ara, ərə – qul (məbəd təsərrüfatında işləri qul), ba – bağışlamaq və ku – qismət, pay sözlərindən ibarət teofor ad olub (Allah) qul payı bağışladı mənasındadır. Er. əv. 713-cü ilə aid asur mənbəyində çəkilən midiyalı Arbaku adının eynidir.
M a z a r e sHarpaqdan qabaq Midiya ordusunun komandanı olmuş Midiyalı şəxsin adı. Şumercə mez – ər, kişi, və ere – qul sözlərindən ibarət olmaqla (Allahın qulu, kişisi) mənasındadır. Sondakı s yunan dilində əlavə olunmuş şəkilçidir.
M a n d a n a Çar Kiaksarın qızının adı. Şumercə Man – mən, da – (Allahın) qərarı ilə və Ana (Göy allahı) sözlərindən ibarət teofor addır. Mən Göy allahının qərarı ilə mənasındadır.
A r t e m b e r. Midiyalı bir zadəganın adıdır. Əksər tədqiqatçılar art komponentinə görə, İranmənşəli ad sayırlar. Ehtimal ki, hürritcə ardi – pay, qismət, pay, şumercə am – bu, budur və par – parladı, işıqlandı sözlərindən ibarət olmaqla teofor addır. Təxminən Bu (yəni doğulmuş körpə allah tərəfindən verilmiş) paylayan paydır mənasındadır.
Manna və Midiyada şəxs adlarının çoxusu şumer mənşəlidir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bunun səbəbini izah etmək çətindir. Müxtəlif mülahizələr irəli sürmək olar. Birincisi, çoxminillik qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində şumerin teofor şəxs adları mannalara və madaylara da keçmişdir; Qeyd edilməlidir ki, bu adlar , elamlarda və urartulularda da bu və ya digər dərəcədə vardır. İkincisi, mannaların və madayların ulu əcdadları olan kutilər və lulubelər mənşəcə şumerlərlə eyni etnik kökə mənsubdur. Üçüncüsü, şumerlərin bir hissəsi mannaların və madayların əcdadlarına qarışmışdır. Ümumi nəticə budur ki, şumerlər, kutilər, lulubelər, nisbətən sonra gəlmiş kaslar və kaspilər türk mənşəli etnoslar idilər.
İstinadlar
- Encyclopædia Britannica Online Media (ancient region, Iran) 2015-05-09 at the Wayback Machine
- Bruno Jacobs, "ACHAEMENID RULE IN Caucasus" in Encyclopædia Iranica. January 9, 2006. Excerpt: "Achaemenid rule in the Caucasus region was established, at the latest, in the course of the Scythian campaign of in 513-12 BCE. The Persian domination of the cis-Caucasian area (the northern side of the range) was brief, and archeological findings indicate that the Great Caucasus formed the northern border of the empire during most, if not all, of the Achaemenid period after Darius"
- Günəş ilahisi Şamaşın orakuluna siyasi işlər üzrə sorğular "[Madayların qoşunundan, Sa]pardayaların qoşunlarından, ya hansı bir ayrı [düşməndən] qaçıb, xilas olacaqlarmı? Sağ-salamat gəlib, salamat çatacaqlarını Assuriya torpağına?"... "Bit-Karide olan qoşunu ilə Madaylar ölkəsinə atlardan ibarət vergini yığmaq üçün girəndə, xilas olacaqlarmı [madayların qoşunundan], İşquzayla[rın qoşunundan, ya hansı bir ayrı düşmən qoşunundan....]?"... "Madaylıların şəhər başçısı Mamitiarş Assuriya çarı [Aşşuraheiddinaya qarşı] düşmənçilik edirmi, müsbət halda [əmrinlə və qərarınla...]?"
- Ninəvada yerləşən çar arxivindən Aşşuruşallimin məktubu "Urartu, Mannalılar ölkəsi, Madaylar ölkəsi (və) Hubuskinin müdafiə tikintiləri ətrafında təşkil edilmiş keşikçilik haqqında çarın, mənim hökmdarımın, yazdığı kimi: "Onlara əmr ver, gözlərinin arası ölçülüb. Keşikçiliyinizi unutmayın, qoy onların diqqəti ətraflardakı qaçqınlarda olsun."
- III Adad-nerari (e.ə. 810 – 782) Kalxudan (Nimrud) daş lövhə yazısı "Mən Gündoğan tərəfdəki Siluna dağından Namri, Ellipi, Xarxar, Araziaş, Mesu, Maday, Gizilbundanın hüdudlarına kimi, Munna, Parsua, Allabriya, Abdadanu ölkələrinə, bütün Nairiyə, uzaq olan Andiunu, bütün Badxu dağına -Böyük gündoğan dənizinə qədər olan ölkələrə qalib gələn."
- III Tiqlatpalasar (TukuIti-apal-Eşarra, e.ə. 745-727) Salnamədən "...Hakimliyimin doqquzuncu ilində Aşşurun, mənim ağamın köməyi ilə Bit-Kapsi, Bit-Sanqibuti, Bit-Tazzakki, Maday, Bit-Zualzaş, Bit-Matti (və) Tupliaş ölkələrinə qarşı çıxış etdim. Bit-İştar, Kindi-Kanqi, Kindiqiasu, Kinqi-alkasiş, Kubuş-Hatidiş şəhərlərini, şölkəsini, Ahsipuna, Qirqira, Kihbazhati şəhərlərini ətraflarındakı məskənlərlə birlikdə zəbt etdim, onların qənimətini ələ keçirdim, sökdüm, dağıtdım, od vurdum."
- Kalxuda (Nimrud) tapılmış daş üzərindəki yazıdan "...Bit-Hamban, Sumurzu, Bit-Barrua, Bit-Zualzaş, Bit-Matti ölkələrini, TupliaĢlı Nikunun şəhərini, Til-Taranzay, Parsua, Bit-Kibsi ölkələrini və Güclu Madayların Zakruti şəhərinə kimi öz hakimiyyətimə tabe etdim. İki məmurumu onlara hakim qoydum. Bikni dağına kimi bütün Maday başçılarmdan vergilərini aldım."
- Kalxuda (Nimrud) tapılmış daş üzərindəki yazıdan "Bikni dağına kimi bütün dağ başçılarından vergilərini aldım. Öz məmurumu, Aşşur-Daninannini şərqə, güclü madaylara qarşı göndərdim. 0, 5000 at, adam, hesabsız mal-qara zəbt etdi."
- II Sarqon (Şarrumken, e.ə.721- 705) Dur-Şarrukin (Xorsabad) sarayının 2 və 5-ci zallarının divar yazılarından "Mən güclü madayalar ölkəsinin 28 başçısından vergi aldım və öz heykəlimi Kar-Şarrukində ucaltdım."
- II Sarqon (Şarrumken, e.ə.721- 705) Dur-Şarrukin (Xorsabad) sarayının 2 və 5-ci zallarının divar yazılarından "...Hakimiyyətimin səkkizinci ilində mən Mannalılar ölkəsinə və Madaylar ölkəsinə yürüş etdim; Mannalılar ölkəsindən, Ellipidən və dağ məskənlərinin başçılarından bac aldım; Gizilbunda ölkəsinin məskən başçıları Zizi və Zaladan bac aldım; məndən öncə olan hökmdarlardan heç biri buradan bac almamışdı [ ]. Zikirtalı Mitatiyə qırğın törətdim, onun 3 möhkəmləndirilmiş şəhərini, ətraflarındakı 24 kəndlə birlikdə zəbt etdim və əsir apardım."
- Tang-i Var yazısı "...Elamlı Humbanikaşın (qoşununu) səpələyən, Ka[ral]lu ölkəsini, Şurda ölkəsini, Ki[şes]im şəhərini, Harhar şəhərini, Madaylar ölkəsini, Elli[pi] ölkəsini dağıdan" ... "Bütün Qutium ölkələrini, uzaq Madaylar ölkəsini, [....El]lipi ölkəsini, [Elam ölkəsinin] sərhədindəki Raşi ölkəsini..."
- V Şamşi-Adad (e.ə. 823 – 810) Kalxuda (Nimrud) tapılan daşüstü yazıdan "Mataylar ölkəsinə yürüş etdim. Aşşurun dəhşətli silahından və mənim güclu döyüşümün aramsız hücümündan qorxub, onlar öz məskənlərini tərk edib sıldırım dağlara qalxdılar. Mən onları izlədim."
- Mannukı-Ninuanın məktubu "Mən [dedim onlara ne]cə ki çar, mənim hökmdarım mənə [yazm]ışdı: "Çar sizin şəhər başçınızı tutub [....] Mataylar onun haqda fikir [....] Zab[qaqa...]. Mən verəcəyəm sənə [....] qaytar onu [....] Mən [onlarla] danışandan sonra onl[ar dedilər]: "[....] çıxın Kulumandan [....] Asrukanunun və [...]-irin, Sikris şəhərindən [....]. Sülhə görə onlar öldürmədi məlumatçıları [... ]dan mənim yanıma."
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, I cild
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, məqalə "Midiyalılar"
- Z. Bünyadov, Y. Yusifov – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2007
- F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006
- "Encyclopædia Britannica, Azerbaijani". 2014-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-04-23.
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, səh 65
- F. cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 161 – "Hər hansı bir ərazidə formalaşan xalq əvvəllər həmin ərazidə yaşamış tayfaların birbaşa və ya dolayı xələfidir. Mada əhalisi istər türk olsun, istər qeyri-türk, bugünkü Azərbaycan türklərinin soykökünü təşkil edən tayfalardandır. Mada dövləti, onun etnik tərkibi və mədəniyəti Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin müəyən mərhələsinin ayrılmaz parçasıdır. Ona görə də, Azərbaycan türklərinin islama qədərki tarixində müəyyən dövrü əhatə edən Mada layına biganəlik ən azı metodoloji baxımdan yanlış mövqedir."
- Əhməd Kəsrəvi. Namha şəhrha və dihhaye İran. Tehran 1937 (farsca), səh 27
- Əhməd Kəsrəvi. Namha şəhrha və dihhaye İran. Tehran 1937 (farsca)
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 270
- İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 249
- John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
- Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278
- Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999
- Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
- Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку, 1992, səh 39- 40
- Q. Qeybullayev, Bakı, 1994
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
- Юсифов Ю. Б. Топонимы и этническая история древнего Азербайджапа. "Материалы конференции о проблемах Азербайджанского ономастики". Баку, 1986
- Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989 , səh 22
- Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку, 1989
- Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку, 1992, səh 181
- Əl Yəqubi, I, 34
- Миллер Б. В. К вопросу о языке населения Азербайджана до отюречения этой области. Уч. записки. ИЭНК, вып. I, М., 1930 , səh 208
- Azərbaycan ədəbi dili tarixi, 4 cilddə, I cild, Bakı, 2007, səh 214
- Caspian Sea, Terky, Derbent, Astracan. 2020-10-01 at the Wayback Machine davidrumsey.com
- Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
- Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"
- Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001.
- John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002.
- "Encyclopedia Britannica. Media". 2015-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-04-23.
- S. Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə, Bakı, 32007, səh 67
- Alban tarixi, I kitab 2-ci fəsil
- Алиев И. Г. О проникновении на территорию Азербайджана ира-ноязычных племен в конце II—начале I тыс. до н. э. Известия АН Азерб. ССР. Серия истории, философии и права. 1987, № 2.
- Грантовский Э. А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. М., 1970, səh 340
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 274.
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 252
- История Тувы. М., 1964, səh 201 – 215
- История Тувы. М., 1964, səh 242-243
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 168
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960, səh 130
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 220
- Herodot, I, 101
- Herodot, I, 102
- Herodot, I, 114.
- Herodot, III, 73
- Herodot, III, 31
- В. И. Авдиев – История Древнего Востока, Москва, "Наука", 1989, стр. 486 – "Madalılar, mannalar, sak və yaxın qohumla evlənmək qadağan olduğu halda, farslarda ata – qız, ana – oğul, qardaş – bacı ilə evlənməsi qəbahət hesab olunmurdu. Əhəməni sülaləsinin hakimiyyətinə düşmüş xalqlar, farsların bu adəti ilə qətiyyən uyuşmur, onlara nifrət bəsləyirdi. Əhəməni sülaləsi farslara qarşı nifrətin qarşısını almaq üçün Avestaya bu etnik əxlaqsızlığı qanuniləşdirmək üçün maddə əlavə etdilər."
- Herodot, III, 81
- Herodot, VII, 62
- Herodot, III, 97
- Herodot, III, 92
- Herodot, I, 140
- L. Kərimov – Azərbaycan xalçası, I cild, Bakı, 1961, səh 126
- Strabon, XII, 13, 9
- Strabon, XI, 13, 11
- Alban tarixi, I kitab, 1-ci fəsil
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 64
- Юсифое Ю. Б. О некоторых компонентах неизвестного происхождения. V Всесоюзная сессия по Древнему Востоку. (Тезисы докла-дов). Тбилиси, 1971
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Cəlilov F. A. Azərbaycan dilinin morfologiyası,Bakı 1988, səh 262
- История Армении Моисея Хоренского. Пер. Н. Эмина. М., 1893
- История Туркменской ССР, том 1, Ашхабад, 1955, səh 373
- Herodot, I, 95
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 178
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 582
- Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956
- Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 81
- Herodot, I, 153
- Herodot, I, 96
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, 18
- Алиев И. Г. Мидия—древнейшее государство на территории Азер-байджана. "Очерки но древней истории Азербайджана". Баку, 1956, səh 78
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı, 1994
- Herodot, I, 162
- Herodot, I, 137
- Herodot, I, 107
- Herodot, I, 114
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Midiya Midiya Qedim Fars dilinde Mada Orta Farsca Mad Guney Azerbaycanin indiki iranda orta ve cenub bolgesindeydi ve Midiya Dovletinin siyasi ve medeni merkezi olaraq taninirdi Ehemenler dovrunde indiki Azerbaycan Cenubi Azerbaycani Urmiya ve Rest Sari Simnan ehate edirdi Ehemenler hakimiyyeti altindaki Satrap olaraq simalda Dagistanin cenubuna qeder uzanan daha genis bir bolgeni ehate ederdi Ancaq Boyuk Isgenderin muharibelerinden sonra simal hisseler ayrildi ve Atropaten adlandirildi qalan bolgesiyse Kicik Midiya olaraq tanindi Madaylar Bistunun qayasinda madaylarin tesviriUmumi sayi Yasadigi erazilerAzerbaycanDiliMaday diliDiniPoliteizm ZerdustlukQohum xalqlarMannalar Maqlar Madaylar mataylar madalilar ve ya midiyalilar Mada q yun Mῆdoi ivr מ ד י translit Maday mannalardan sonra Azerbaycanda ikinci dovlet qurumunun esasini qoymus muasir Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum rol oynamis tayfalardan biridir Azerbaycan xalqinin formalasmasi prosesinde madaylar basqa turk etnoslari ile qaynayib qarisdi Onlarin birbasa varisleri Cenubi Azerbaycanda turk dilinde danisan Madabad Madi Mahnabad Mehni fars dilinin tesiri ile d sesi h sesine kecmisdir ve basqa kendlerde yasamaqdadir Savalanda indi ehalisi turkdilli Madya kendi vardir EtimologiyasiMadaylarin adi tarixi menbelerde ilk defe Madai Matai seklinde Assur ve Urartu metnlerinde xatirlanmisdir Ekser iransunaslar madaylari irandilli xalq hesab edirler Prof Q Qeybullayev qeyd edir ki bezi muellifler ise midiyali ve maday anlayislarini qarisdiraraq butun midiyalilarin Irandilliler olmasini yazmislar Hetta qedim fars dilinde Irandilli tayfalarin dialektlerine mensub olan lakin o zamanki resmi fars dilinden ferqlenen dialekt sozlerini midizmler adlandiraraq madaylarin Irandilli olmasini gosteren faktlar kimi gostermisler Bununla da Maday etnosunu Azerbaycan turklerinin soykokunden ayirmis neticede Midiya dovleti Iran menseli etnosun dovleti kimi seciyyelendirilmisdir Lakin Q Qeybullayev qeyd edir ki bu fikirde dolasiqliq aciq askar gorunur Midiyalilar deyilerken Midiya imperiyasinda yasayan ehali nezerde tutulursa elbette orada Irandilliler muasir farslarin kurdlerin talislarin gileklerin tatlarin ve b ulu ecdadlari da vardi Lakin butun dovrlerde turkmenseli Midiya dovletinin farsmenseli Ehemeniler ve Sasaniler dovletlerinin erazilerinde hec vaxt Irandilli ehali ekseriyyet teskil etmemisdir Eger Irandilliler menasinda Midiyali dedikde Maday etnik adini dasiyanlari nezerde tuturlarsa bu dogru deyil ve real tarixi faktlar qarsisinda qondarma fikir kimi gorsenir Madaylarin Azerbaycanda hem etnik hem de medeni cehetden mannalarin varisi olmalari danilmazdir Manna erazisinde bezi turkmenseli sexs adlarinin Iran dilleri esasinda izah edilmesi neticesinde bele netice cixarmislar ki artiq er ev IX esrde Mannada Irandilli ehali de yasayirdi Iqrar Eliyev Atropatenanin tarixine dair eserinde E A Qrantovskiye istinad ederek Mannada kifayet qeder Irandilli unsurlerin oldugunu yazmisdir Onun fikrince Atropatenanin ehalisi esasen Irandilli idi Odur ki S Qasimova III VII esrlerde Cenubi Azerbaycanda qedim Iran Midiya dialektleri ifadesini isletmisdir Cenubi Azerbaycan erazisinde ehalinin Irantipli azeri dilinde danismasi fikri de bununla baglidir X esr ereb muellifi Yequbinin Azerbaycanda yasamasi haqqinda melumata esaslanirlar Azerbaycanin seher ve mahallarinin ehalisi ecem azerileri ile Babekin oldugu el Bezz seherinin sahibleri qedim Cavidanilerin qarisigidir Q Qeybullayev qeyd edir ki bu melumatda atropatenlilerin hamisinin azeri dilinde danismasi gosterilmir Subut olunmusdur ki azeri diline aid materiallar Cenubi Azerbaycanin simal serq kuncune aiddir Hem de qeyd olunur ki bu dilde melumatlar XIV esre qeder gelir halbuki XIV esrde Cenubi Azerbaycan erazisinde ehalinin Iranmenseli dilde danisdigini demek yalniz elmi nasiliqdir Hec olmasa ona gore ki artiq bu zaman Azerbaycan edebi dili movcud idi TarixiEramizdan evvel VI IV esrler Azerbaycan xeritesinde madaylarin yasadigi erzilerXVIII esrin xeritesinde en Herman Moll Midiyalilarin olkesi Iranin simal qerbinde indiki Iran Azerbaycani Kurdistan ve Kermansahin bir hissesinde yerlesirdi Assur menbelerinde Maday ve Matay kimi bu etnosun adi ilk defe er ev 843 cu ilde cekilir Maday ve Matay mueyyen bir etnosun heqiqi ve koklu adidir Alban tarixcisi Musa Kalankatli da bu xalqin adini Maday kimi yazmisdir Er ev 519 cu ile aid Bisutun qaya yazisinin mixi elifba ile farsca metninde Mada sonda y sesini ifade eden mixi isare yox idi kimidir Qedim yunanlar bu xalqin adini Medo latinlar Mido kimi teleffuz etdiklerine ve bele de yazdiqlarina gore Maday etnosunun ve onun adi ile adlanmis Maday olkesinin adi tarixe tehrif olunmus sekilde Midiya kimi daxil olmusdur Maday Matay etnosunun er ev IX esre deqiqi er ev 835 ci il aid asur menbelerinde farslarla Parsua Parsumas eyni vaxtda cekilmesi esasen bele bir fikir yaranmisdir ki onlarin her ikisi Ari menseli idi ve er ev II minilliyin sonlarinda Iran erazisine gelmisler Ilk vaxtlarda esasen Kizilbunda Cenubi Azerbaycan erazisinde indiki Qizil Uzen cayinin hovzelerinde yasamis Maday tayfasi Assuriya ile bir nece esr qanli toqqusmalardan sonra er ev 673 cu ilde oz dovletini yaratmisdir Er ev 612 ci ilde car Kiaksarin vaxtinda Maday dovleti skiflerin komeyi ile tecavuzkar Asur dovletine son qoymus erazisini ozune qatmis ve bu munasibetle tarixde ilk defe ikibasli qara qartal emblemini oz ag bayragi uzerinde hekk etmisdir Paytaxti Akbatan indiki Hemedan erazisinde adlanmis bu dovlet Yaxin Serq olkelerinin tarixinde boyuk rol oynamisdir Maday dovleti er ev 624 cu ilde farslarin olkesini tutmus qesbkar Assuriya ve Urartu dovletlerine de hemiselik son qoymus ve imperiyaya cevrilmisdir Eradan evvel 550 ci ilde yerli sulale suqut etmis ve hakimiyyet farslara kecmisdir Tarixsunasliqda evveller hakim olmus baxisa gore midiyalilar Ari menseli olmaqla er ev II minilliyin axirlarinda ya Orta Asiya ya Qafqaz terefden Iran yaylasina gelib meskunlasmislar Buna gore de Maday etnonimini ve Midiya tayfalarinin adlarini Manna ve Midiya erazisinde bezi toponimleri ve sexs adlarinin Avesta ve dilleri esasinda izahina tesebbus gosterilmisdir Maday Matay evvelce musteqil bir boyuk tayfanin sonra tayfa ittifaqinin ve er ev 673 cu ilden dovletin ve olkenin adidir Demeli Maday hem etnonim hem de etnotoponimdir Midiya dovleti yaranandan sonra Maday etnonimi bu dovletin ehate etdiyi erazide hem madaylarin hem de basqa dillerde danisan tayfalarin umumilesdirilmis midiyali adina cevrilmisdir Son arasdirmalar Maday Matay etnosunun iranmenseli yox turkmenseli oldugunu gostermisdir Maday etnik adini dasiyanlarin turkmenseli olmasi fikrini tesdiqleyen faktlardan biri indiyedek Qazaxistanda Matay Ataliq Matay Kapcaqay Matay Gonce Matay Tuvada hele XIII esrde Madi turk dillerinde a y evezlenmesi seciyyevi haldir Madi qosun ve Mat Sibirde ve Altayda Maadi Madar ve Maxtar Mada Mata ve turkmenseli tayfalarin meselen avsar avar bolqar qacar kenger xezer ve b adlari ucun seciyyevi ar er kisi igid doyuscu sozlerinden tayfalarinin movcud olmasidir Elam dilinde bu etnonim ve etnotoponim hem Matape Matay etnoniminden ve elamca cem bildiren pe sekilcisinden hem de Maktape Maqtay adindan ve pe sekilcisinden adlanmisdir ve demeli muvafiq olaraq bu adlar Mata y lar ve Maktaylar yaxud Maqtaylar demekdir Menbelerde madaylar ve farslarin ferqlendirilmesi Madaylarin menseyini subut eden basqa faktlar da vardir Bu antik menbelerde Maday ve Pars fars etnoslari arasinda etnik ferqlere aid melumatlardir Bir asur menbeyinde qudretli madaylar ifadesi isledilir ve onlar arilerden ferqlendirilir Herodotun eserinde ve Bisutun qaya yazisinda Maday ve Pars etnoslari qarsi qarsiya qoyulur ve bir birine dusmen etnoslar kimi gosterilir Herodot yazir ki Midiya cari Deyokun oglu Fraorta parslarin ustune getmis ve dusmenini ozune tabe etmisdir Hemin melumatda Herodot yazir ki Midiya cari Fraorta atasi Deyokdan sonra tekce midiyalilar uzerinde hakimiyyetle kifayetlenmedi ve farslarin ustune hucum ederek onlari tabe etdi Bu iki xalqa madaylar ve farslar musteqil xalqlar kimi qeyd olunur yiyelendikden sonra car Asiyanin basqa xalqlarinin ustune getdi Midiya tayfalarindan biri olan maqlar sonuncu Midiya cari Astiaqa demisler Eger o yeni Maday dovleti bu fars ogluna Persia eyaletinin hakimi Kir nezerde tutulur kecse biz midiyalilar da qul olacayiq farslar bize yadelliler kimi alcaq nezerle baxacaqlar Fars eyanlarindan biri Qobriiy deyir Indi farslarin uzerinde hokmdar midiyali maqdir Herodot yazir ki fars carlari oz bacilarina da evlenirler Meselen fars cari bacilari Roksana ve Atossa ile evlenmisdi Herodot oradaca qeyd edir ki bu farslarin dini eqidesinden ireli gelir Lakin Manna ve Maday carlarinda bu adete meyl hec bir menbede qeyd olunmur Umumiyyetle turk xalqlarinda qedimden nikah ciddi ekzoqam idi Midiya eyanlarinin sonradan farslar terefinden menimsenilmis paltar tipleri Herodot yazir ki midiyalilarin farslardan ferqli oz paltar formalari var ve farslar da bu paltari onlardan qebul etmisler Herodot Pars cari Afinaya hucumundan danisarken yazir ki ordunun silahi Midiya silahlaridir fars yox Prof Q Qeybullayev ise vurgulayir ki buradan aydin olur ki farslar ve midiyalilar silah novlerine gore de ferqlenirdiler Herodot yazir ki Ehemeniler dovletinde farslar vergilerden azaddir lakin meselen X satrapliga aid akbatanlilar midiyalilar ve saklar ilde 450 talant vergi verirler Herodot qeyd edir ki farslar oluleri quslara ve heyvanlara qoyurlar Bu adetin madaylarda olmamasi onlari arilerden ferqlendiren xususiyyetlerden biridir Yunan muellifi er ev V esr yazir ki farslar midiyalilardaki geyim paltar ve xalcalardan istifade adirler Qeyd edilmelidir ki xalca toxuculugu mensece qedim turklere mensubdur Altayda xalca qaliqlari er ev I minilliye aid kurqanlardan askar edilmisdir Cenubi Azerbaycanda Tebriz xalcalari Iran xalcasi adi ile meshurdur Strabon yazir Deyildiyine gore midiyalilar ermenilerin ve ele ondan evvel fars hokmdarlarinin ve adetlerinin banileridir Basqa yerde hemin muellif qeyd edir ki farslarin isgali yeni Midiyada hakimiyyeti ele almalari neticesinde farslarin adetleri ile midiyalilarin adetleri eynidir Daha sonra bu muellif bele bir melumat verir En cesur adamin car secilmesi qedim Midiya adetidir Farslar ve madaylar eyni etnosun hisseleri olmamasini gosteren faktlardan biri de Strabonun farslarda dovleti idare qaydalarinin Midiya menseli olmasini qeyd etmesidir Alban tarixcisi Musa Kalankatli Yafetin neslinin seceresini verdikde Yafetin oglanlari icerisinde Qomer yeni kimmerler deqiqi qamerler Maday madaylar Maqoq iskuzlar Yavan Tubal Mesek Tiras ve Het adlarini cekir lakin ne Ari ne Pars adini gostermir Deyilenlerden gorunur ki Maday etnik adini dasiyanlar Pars Ari etnik adini dasiyanlardan etnik mensubiyyetce ferqli idiler Elbette umumi menada Midiya dovletinde yasayan Iranmenseli her bir adam o cumleden fars da midiyali idi cunki Midiya erazisinde yasayirdi ToponimleriEsas meqale Midiya toponimleri Midiya toponimlerinin coxu er ev IX esrin 80 ci illerinden er ev VII esrde Midiya dovletinin yaranmasina qeder qonsu Assuriya carlarinin Manna ve Midiya tayfalarinin erazilerine vaxtasiri qaretci herbi seferleri haqqinda yazdirdiqlari salnamelerde cekilir Semit menseli assur dilinin qrammatika qaydalarina uygun suretde yazildiqlarina gore meselen k n r s seslerinin qosalasdirilmasi adlarin sonunda adliq hal sekilcisi kimi u sesinin elave edilmesi v sesinin olmadigina gore onun m sesi ile c ve c seslerinin olmadigina gore onlarin s ve z sesleri ile verilmesi adlarin sonlarindaki y sesinin dusumu ve s toponimlerin yerli teleffuz formalarini deqiq berpa etmek cetin olmusdur Midiya toponimlerinin coxu Qerbi Avropanin bir sira iransunaslarinin Azerbaycanda I H Eliyevin Gurcustanda Q A Melikisvilinin Rusiyada I M Dyakonovun ve E A Qrantovskinin eserlerinde Iran dilleri esasinda serh olunmusdur Lakin sonraki dovrlerde aparilan herterefli elmi tedqiqatlardan sonra mannalar ve onlarin birbasa etnik ve medeni varisi olan madaylarin turk menseli olmasi fikri ireli surulmusdur Ilk defe Y B Yusifov terefinden soylenilmis bu fikir daha sonra prof Q Qeybullayev terefinden mudafie olunmusdur Manna ve Midiyada er ev I minillikde cekilen toponimlerin bezileri indiyedek az fonetik deyisikliklerle qalmaqdadir Uskaya Uskiye Kullar Kullar Urimzan Urmu Kizilbunda Qizilozen Sanqi Seheng Kundur Qotur Astabene Ustibin Uaus Yas ve b Sexs adlariTebriz xalcaciliq mektebine mexsus Azerbaycan adli xalcanin merkezinde maday zadeganlari tesvir edilmisdirEsas meqale Madaylarin sexs adlari Manna ve Midiya dovletleri yaranmazdan evvel onlarin erazilerinde xirda carliqlar movcud idi Er evvel IX esrden baslayaraq Assur carlarinin bu olkelere qarsi qaretci herbi seferleri baredeki salnamelerinde coxlu sexs adlari qeyd olunmusdur Midiyalilarin Irandilli olmasi konsepsiyasina uygun olaraq bir sira Qerbi Avropa ve rus tarixcileri bu adlarin ekseriyyetini Iran dilleri vasitesile izah etmeye calismislar Lakin sonradan aparilan arasdirmalar Midiya adlarinin esasen turkmenseli oldugunu gostermisdir Maraqlidir ki Manna ve Midiya adlarinin bir hissesi Sumer dili esasinda izah olunur Bu hec de hemin xalqlarin sonraki sumerler oldugu demek olmasa da bezi sumer allahlarinin adlarinin mannali ve midiyali sexs adlarinda istirak etmesi de faktdir Q a u m a t a er ev 519 cu il Fars hakimiyyetine qarsi usyan qaldirilmis ve carligi ele almis midiyali maqin adi qaya yazisinin qedim farsca variatinda Qaumata babilce variatinda Qumata kimi qeyd olunmusdur Adin qedim farsca yazilisinda hemin dilin qrammatik qanunlarina uygun u sesi elave olunmalidir Meselen hemin qaya yazisinda Midiya toponimleri olan Paysibat ve Sakabat qalalarinin adlari Paysiyaubad ve Sakayaubat kimi yazilmis ve demeli her iki toponimde u sesi artirilmisdir Demeli Qaumata kimi yazilmis ad eslinde Qamata olmaqla turkce qam saman hekim qabaqcadan xeber veren yozucu ve ata nesilde ve ailede basci sozlerindendir Ad samanlarin bascisi saman ata menasindadir Adin bu etimologiyasini ilk defe prof F Celilov teklif etmisdir V esrin ermeni tarixcisi Moisey Xorenli I esr hadiselerinden danisarken Ermenistanda Paskam yazilisi ermenicedir sexs adini cekir Bu ad turkcedir ona gore ki hemin muellif Paskamin neslinden Turk ermenice yazilisda Tork adli sexsi qeyd edir ve onu kobud cizgili hundur boylu yondemsiz yasti burunlu batiq gozlu dehsetli baxisli neheng bedenli ve quvvetli kimi xarakterize edir Bu da monqoloid irqe mensub adamin xarici gorunusunun tesviridir Ona gore Paskam turkce Bas qam menasini verir Hunlarda Eskam Dost qam Krimda er ev III esrde usyan qaldirmis skif Samvak yazilisi qedim yununcadir turkce kam qam saman ve bak bey tayfa bascisi sozlerinden azerbaycanlilarda Qambay sexs adi bu siraya aid edile bilmez cunki mensece himayeci hami mudafieci menalarinda monqollarda Qombo sexs adinin fonetik formasidir Kitabi Dede Qorqudda Qamxan orta esrlerde Turkmenistanda sufi seyx Seyid Ata sexs adlari ile muqayise olunur Herodotun eserinde Midiya yer ve sexs adlarinin hamisi tehrife ugramis formalardadir Herodot yazir ki onun melumatcilari informantlari farslar olmuslar Demeli farsca olmayan adlar fars diline uygunlasdirilmis sekilde teleffuz olunmali Herodot ise farsin teleffuzunde esitdiyi adlari yunan diline uygun terzde yazmali idi D e y o k er ev VIII esr Asur menbeyinde Dayaukku Asur dilinde k sesi qosalasdirilmisdir Esl formasi Dayauk olmusdur I M Dyakonov bu adin qedim farsca dahuyi olke tayfa ittifaqi fars dilinde deh kend sozunun qedim formasi ve k sekilcisinden ibaret oldugunu yazmisdir lakin dusunmemisdir ki olke tayfa ittifaqi sozu hec vaxt sexs adina cevrile bilmez Ad sumerce da Allahin qerari ile ve uku ovlad varis qedim turkcede de uk varis ogul nesil sozlerinden ibaretdir Ad Allahin qerari ile dogulmus ovlad menasindadir K i a k s a r Midiya cari er ev 625 584 Kiaksar Manna ve Midiya erazisine arasikesilmez basqinlar ve qaretci herbi seferler kecirmis tecavuzkar Assur carligina son qoymus sexsdir Kiaksar sexs adinin esl formasini berpa etmek cetinlik yaratmisdir Herodot fars melumatcisindan esitdiyi adi qedim yunan diline uygun suretde yazmisdir Er ev 519 cu ile aid qaya yazisinda bu ad Huvaxstra Asur menbelerinde bir nece midiyalinin adinda satar komponenti nezere carpir Satarpay Satarpanu Sataret ve b Ona gore de Kuvaksatar sexs adindaki satar komponentinin turkce sat veliehd sahzade ve er kisi igid doyuscu sozlerinden ibaret oldugunu guman edilir XVIII esrde Xive xanliginin aid arxiv senedlerinde qaraqalpaqlarda 9 nefer Sadir sexs adi cekilir I M Dyakonov ve E A Qrantovski adlarda satar sozunu qedim fars menseli hsatra hakimiyyet sozunun asurca yazilisi sayir ve bunun esasinda Maday etnosunun Ari menseli fars menseli oldugunu yazirlar Lakin yuxarida deyilenler bu fikrin yanlis oldugunu gostermisdir Orta Asiyada sak carlarindan biri Saksatar bu adi er evvel II esr muellifi cekir sexs adi melumdur Adin birinci komponenti Serqi hun xaqani oglu Kiek yazilisi cincedir Kuyak Kuvak kimi de oxuna biler ve Cingiz xanin nevesi Quyuk xanin 1205 1248 adlarinda da vardir Kiaksar Huvaxstra sexs adinin deqiq menasini mueyyen edilmemisdir Eger bu ad mehz Herodotun yazdigini kimi seslenmisse onu sumer dilinde kiak sevimli sozunden ve Sar Sar Asur allahinin adindan ibaret oldugunu ve allahi sevimlidir menasini verdiyini ehtimal etmek olar Bele halda Kiaksar Midiyada teofor adlardandir A s t i a q Midiyanin axirinci cari Astiaq madaylarin tarixinde qara sehife acmis sexslerdendir Onun oz serkerdesi Harpaqa eslinde Arpaq qarsi edaletsiz munasibeti oglunu oldurub etini atasina yedizdirmesi Harpaqin Astiaqa qarsi vurusan fars ordusunun terefine kecmesine ve bununla da Herodotun resadetli kisiler adlandirdigi midiyalilardan hakimiyyetin farslara kecmesine sebeb olmusdur Herodotun Astiaq kimi yazdigi ad er ev 519 cu ile aid Bisutun qaya yazisinin farsca versiyasinda Istivequ versiyasinda Istimequ bu dilde v sesi yox idi formalarindadir I H Eliyev bu adi menseli saymis ve elamca Istu allahinin adinin eks etdirdiyini yazmisdir Heqiqeten de Midiyada ondan evvel Isteluku ve Istesuku sexs adlari melumdur Lakin o adin ikinci hissesini izah ede bilmemisdir Qeyd edilmelidir ki qaya yazisinin farsca versiyasinda da adin sonunda u sesinin yazilmasi gosterir ki bu ses adeten asur dilinde adlarin sonuna elave olunan u adliq hal sekilcisi deyil Ehtimal ki ad Elam menseli Istu allahinin adindan ve sumerce be sekilcisinden ve gu menimdir sozlerinden ibaret olmaqla Istu allahi menimdir menasindadir Belke de Elam menseli Istu yaxud hurritce Istu parlaq allahinin adindan sumerce be hokmdar bey cenab ve ku menimdir sozlerinden ibaretdir Ad hokmdar Istu allahim menasindadir H a r p a q Car Astiaqin qohumu Maday ordusunun komandani Adin evveline h sesi elave olunmusdur Sumerce ara ere qul mebed teserrufatinda isleri qul ba bagislamaq ve ku qismet pay sozlerinden ibaret teofor ad olub Allah qul payi bagisladi menasindadir Er ev 713 cu ile aid asur menbeyinde cekilen midiyali Arbaku adinin eynidir M a z a r e sHarpaqdan qabaq Midiya ordusunun komandani olmus Midiyali sexsin adi Sumerce mez er kisi ve ere qul sozlerinden ibaret olmaqla Allahin qulu kisisi menasindadir Sondaki s yunan dilinde elave olunmus sekilcidir M a n d a n a Car Kiaksarin qizinin adi Sumerce Man men da Allahin qerari ile ve Ana Goy allahi sozlerinden ibaret teofor addir Men Goy allahinin qerari ile menasindadir A r t e m b e r Midiyali bir zadeganin adidir Ekser tedqiqatcilar art komponentine gore Iranmenseli ad sayirlar Ehtimal ki hurritce ardi pay qismet pay sumerce am bu budur ve par parladi isiqlandi sozlerinden ibaret olmaqla teofor addir Texminen Bu yeni dogulmus korpe allah terefinden verilmis paylayan paydir menasindadir Manna ve Midiyada sexs adlarinin coxusu sumer menselidir Q Qeybullayev qeyd edir ki bunun sebebini izah etmek cetindir Muxtelif mulahizeler ireli surmek olar Birincisi coxminillik qarsiliqli elaqeler neticesinde sumerin teofor sexs adlari mannalara ve madaylara da kecmisdir Qeyd edilmelidir ki bu adlar elamlarda ve urartulularda da bu ve ya diger derecede vardir Ikincisi mannalarin ve madaylarin ulu ecdadlari olan kutiler ve lulubeler mensece sumerlerle eyni etnik koke mensubdur Ucuncusu sumerlerin bir hissesi mannalarin ve madaylarin ecdadlarina qarismisdir Umumi netice budur ki sumerler kutiler lulubeler nisbeten sonra gelmis kaslar ve kaspiler turk menseli etnoslar idiler IstinadlarEncyclopaedia Britannica Online Media ancient region Iran 2015 05 09 at the Wayback Machine Bruno Jacobs ACHAEMENID RULE IN Caucasus in Encyclopaedia Iranica January 9 2006 Excerpt Achaemenid rule in the Caucasus region was established at the latest in the course of the Scythian campaign of in 513 12 BCE The Persian domination of the cis Caucasian area the northern side of the range was brief and archeological findings indicate that the Great Caucasus formed the northern border of the empire during most if not all of the Achaemenid period after Darius Gunes ilahisi Samasin orakuluna siyasi isler uzre sorgular Madaylarin qosunundan Sa pardayalarin qosunlarindan ya hansi bir ayri dusmenden qacib xilas olacaqlarmi Sag salamat gelib salamat catacaqlarini Assuriya torpagina Bit Karide olan qosunu ile Madaylar olkesine atlardan ibaret vergini yigmaq ucun girende xilas olacaqlarmi madaylarin qosunundan Isquzayla rin qosunundan ya hansi bir ayri dusmen qosunundan Madaylilarin seher bascisi Mamitiars Assuriya cari Assuraheiddinaya qarsi dusmencilik edirmi musbet halda emrinle ve qerarinla Ninevada yerlesen car arxivinden Assurusallimin mektubu Urartu Mannalilar olkesi Madaylar olkesi ve Hubuskinin mudafie tikintileri etrafinda teskil edilmis kesikcilik haqqinda carin menim hokmdarimin yazdigi kimi Onlara emr ver gozlerinin arasi olculub Kesikciliyinizi unutmayin qoy onlarin diqqeti etraflardaki qacqinlarda olsun III Adad nerari e e 810 782 Kalxudan Nimrud das lovhe yazisi Men Gundogan terefdeki Siluna dagindan Namri Ellipi Xarxar Arazias Mesu Maday Gizilbundanin hududlarina kimi Munna Parsua Allabriya Abdadanu olkelerine butun Nairiye uzaq olan Andiunu butun Badxu dagina Boyuk gundogan denizine qeder olan olkelere qalib gelen III Tiqlatpalasar TukuIti apal Esarra e e 745 727 Salnameden Hakimliyimin doqquzuncu ilinde Assurun menim agamin komeyi ile Bit Kapsi Bit Sanqibuti Bit Tazzakki Maday Bit Zualzas Bit Matti ve Tuplias olkelerine qarsi cixis etdim Bit Istar Kindi Kanqi Kindiqiasu Kinqi alkasis Kubus Hatidis seherlerini solkesini Ahsipuna Qirqira Kihbazhati seherlerini etraflarindaki meskenlerle birlikde zebt etdim onlarin qenimetini ele kecirdim sokdum dagitdim od vurdum Kalxuda Nimrud tapilmis das uzerindeki yazidan Bit Hamban Sumurzu Bit Barrua Bit Zualzas Bit Matti olkelerini TupliaGli Nikunun seherini Til Taranzay Parsua Bit Kibsi olkelerini ve Guclu Madaylarin Zakruti seherine kimi oz hakimiyyetime tabe etdim Iki memurumu onlara hakim qoydum Bikni dagina kimi butun Maday bascilarmdan vergilerini aldim Kalxuda Nimrud tapilmis das uzerindeki yazidan Bikni dagina kimi butun dag bascilarindan vergilerini aldim Oz memurumu Assur Daninannini serqe guclu madaylara qarsi gonderdim 0 5000 at adam hesabsiz mal qara zebt etdi II Sarqon Sarrumken e e 721 705 Dur Sarrukin Xorsabad sarayinin 2 ve 5 ci zallarinin divar yazilarindan Men guclu madayalar olkesinin 28 bascisindan vergi aldim ve oz heykelimi Kar Sarrukinde ucaltdim II Sarqon Sarrumken e e 721 705 Dur Sarrukin Xorsabad sarayinin 2 ve 5 ci zallarinin divar yazilarindan Hakimiyyetimin sekkizinci ilinde men Mannalilar olkesine ve Madaylar olkesine yurus etdim Mannalilar olkesinden Ellipiden ve dag meskenlerinin bascilarindan bac aldim Gizilbunda olkesinin mesken bascilari Zizi ve Zaladan bac aldim menden once olan hokmdarlardan hec biri buradan bac almamisdi Zikirtali Mitatiye qirgin toretdim onun 3 mohkemlendirilmis seherini etraflarindaki 24 kendle birlikde zebt etdim ve esir apardim Tang i Var yazisi Elamli Humbanikasin qosununu sepeleyen Ka ral lu olkesini Surda olkesini Ki ses im seherini Harhar seherini Madaylar olkesini Elli pi olkesini dagidan Butun Qutium olkelerini uzaq Madaylar olkesini El lipi olkesini Elam olkesinin serhedindeki Rasi olkesini V Samsi Adad e e 823 810 Kalxuda Nimrud tapilan dasustu yazidan Mataylar olkesine yurus etdim Assurun dehsetli silahindan ve menim guclu doyusumun aramsiz hucumundan qorxub onlar oz meskenlerini terk edib sildirim daglara qalxdilar Men onlari izledim Mannuki Ninuanin mektubu Men dedim onlara ne ce ki car menim hokmdarim mene yazm isdi Car sizin seher bascinizi tutub Mataylar onun haqda fikir Zab qaqa Men vereceyem sene qaytar onu Men onlarla danisandan sonra onl ar dediler cixin Kulumandan Asrukanunun ve irin Sikris seherinden Sulhe gore onlar oldurmedi melumatcilari dan menim yanima Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 I cild Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi meqale Midiyalilar Z Bunyadov Y Yusifov Azerbaycan tarixi Baki 2007 F Celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 Encyclopaedia Britannica Azerbaijani 2014 10 06 tarixinde Istifade tarixi 2011 04 23 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1994 seh 65 F celilov Azer xalqi II nesri Baki 2006 seh 161 Her hansi bir erazide formalasan xalq evveller hemin erazide yasamis tayfalarin birbasa ve ya dolayi xelefidir Mada ehalisi ister turk olsun ister qeyri turk bugunku Azerbaycan turklerinin soykokunu teskil eden tayfalardandir Mada dovleti onun etnik terkibi ve medeniyeti Azerbaycan medeniyyeti tarixinin mueyen merhelesinin ayrilmaz parcasidir Ona gore de Azerbaycan turklerinin islama qederki tarixinde mueyyen dovru ehate eden Mada layina biganelik en azi metodoloji baximdan yanlis movqedir Ehmed Kesrevi Namha sehrha ve dihhaye Iran Tehran 1937 farsca seh 27 Ehmed Kesrevi Namha sehrha ve dihhaye Iran Tehran 1937 farsca Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 seh 270 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad seh 249 John Curtis British Museum 2000 2nd edition pg 34 They were an Indo European people who like the related Persians spoke an Iranian language Andrew Dalby Dictionary of Languages the definitive reference to more than 400 languages Columbia University Press 2004 pg 278 Ian Shaw Robert Jameson A Dictionary of Archaeology Blackwell Publishing 1999 Sabatino Moscati Face of the Ancient Orient Courier Dover Publications Published 2001 pg 67 Kasumova S Yu Azerbajdzhan v III VII vv Baku 1992 seh 39 40 Q Qeybullayev Baki 1994 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1994 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 Yusifov Yu B Toponimy i etnicheskaya istoriya drevnego Azerbajdzhapa Materialy konferencii o problemah Azerbajdzhanskogo onomastiki Baku 1986 Aliev I G Ocherk istorii Atropateny Baku 1989 seh 22 Aliev I G Ocherk istorii Atropateny Baku 1989 Kasumova S Yu Azerbajdzhan v III VII vv Baku 1992 seh 181 El Yequbi I 34 Miller B V K voprosu o yazyke naseleniya Azerbajdzhana do otyurecheniya etoj oblasti Uch zapiski IENK vyp I M 1930 seh 208 Azerbaycan edebi dili tarixi 4 cildde I cild Baki 2007 seh 214 Caspian Sea Terky Derbent Astracan 2020 10 01 at the Wayback Machine davidrumsey com Amelie Kuhrt The Persian Empire Volume 1 Chp 2 Medes Routledge 2007 excerpt from pg 19 The early history of the western Iranians Medes and Persian is a thorny problem Encyclopedia of Indo European Culture or EIEC edited by J P Mallory and Douglas Q Adams published in 1997 by Fitzroy Dearborn pg 30 and the Medes Iranians of what is now north west Iran Gwendolyn Leick Who s Who in the Ancient Near East Routledge Published 2001 John Prevas Xenophon s March Into the Lair of the Persian Lion Da Capo Press 2002 Encyclopedia Britannica Media 2015 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2011 04 23 S Qasqay Qedim Azerbaycan tarixi mixi yazili menbelerde Baki 32007 seh 67 Alban tarixi I kitab 2 ci fesil Aliev I G O proniknovenii na territoriyu Azerbajdzhana ira noyazychnyh plemen v konce II nachale I tys do n e Izvestiya AN Azerb SSR Seriya istorii filosofii i prava 1987 2 Grantovskij E A Rannyaya istoriya iranskih plemen Perednej Azii M 1970 seh 340 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 seh 274 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 seh 252 Istoriya Tuvy M 1964 seh 201 215 Istoriya Tuvy M 1964 seh 242 243 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 seh 168 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 130 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 220 Herodot I 101 Herodot I 102 Herodot I 114 Herodot III 73 Herodot III 31 V I Avdiev Istoriya Drevnego Vostoka Moskva Nauka 1989 str 486 Madalilar mannalar sak ve yaxin qohumla evlenmek qadagan oldugu halda farslarda ata qiz ana ogul qardas baci ile evlenmesi qebahet hesab olunmurdu Ehemeni sulalesinin hakimiyyetine dusmus xalqlar farslarin bu adeti ile qetiyyen uyusmur onlara nifret besleyirdi Ehemeni sulalesi farslara qarsi nifretin qarsisini almaq ucun Avestaya bu etnik exlaqsizligi qanunilesdirmek ucun madde elave etdiler Herodot III 81 Herodot VII 62 Herodot III 97 Herodot III 92 Herodot I 140 L Kerimov Azerbaycan xalcasi I cild Baki 1961 seh 126 Strabon XII 13 9 Strabon XI 13 11 Alban tarixi I kitab 1 ci fesil Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekulu tarixinden Baki 1994 seh 64 Yusifoe Yu B O nekotoryh komponentah neizvestnogo proishozhdeniya V Vsesoyuznaya sessiya po Drevnemu Vostoku Tezisy dokla dov Tbilisi 1971 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Celilov F A Azerbaycan dilinin morfologiyasi Baki 1988 seh 262 Istoriya Armenii Moiseya Horenskogo Per N Emina M 1893 Istoriya Turkmenskoj SSR tom 1 Ashhabad 1955 seh 373 Herodot I 95 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 178 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 582 Dokumenty arhiva hivinskih hanov po istorii i etnografii karakalpakov M 1967 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 Dyakonov I M Yazyki drevnej Perednej Azii M 1967 seh 81 Herodot I 153 Herodot I 96 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 18 Aliev I G Midiya drevnejshee gosudarstvo na territorii Azer bajdzhana Ocherki no drevnej istorii Azerbajdzhana Baku 1956 seh 78 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Herodot I 162 Herodot I 137 Herodot I 107 Herodot I 114Hemcinin baxMidiya Mannalar Azerbaycan turkleri