Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arilər (hind. ā́rya-, avest. airya-, fars. ariya-) — e.ə. 2000-ci ilə yaxın Mərkəzi Asiyadan Hindistana yerləşmiş Hind-İran köçəri tayfalarının özlərinə verdikləri ad. Hindisumda ariler tədricən yerli əhali ilə qarışaraq onlarla birlikdə hindxalqını təşkil etdilər. İran və Azərbaycan ərazilərində yerli əhali ilə qarışan arilərdən, o cümlədən Azərbaycan ərazisində bir çox irandilli tayfalar - parfiyalılar, farslar, midiyalılar, saqartilər, kadusilər, mardlar, kirtilər və b. meydana gəlmişdilər.
Müasir İranın adı buradandır; qədim İran dilində aquapat – "arilər ölkəsi" və ya "padşahlığı" deməkdir.
İrandilli tayfa və qəbilələr indiki İran ərazisinə b.e.ə. IX əsrdə (bəzilərinin fikrincə, e.ə. XI və ya X əsrdə) gəlmişlər. Həmin tayfaların bir hissəsi IX əsrin II yarısında Elam dövlətinin (e.ə. 2500-644) Parsua adlanan ərazisində məskunlaşmış və artıq e.ə. VI əsrdə məntəqənin çoxluq təşkil edən əsas əhalisinə çevrilmişlər. Parsuada məskunlaşan irandilli əhali bir neçə tayfadan ibarət idi, bəziləri onlardan üçünün, digərləri yeddisinin daha mühüm rol oynadığını qeyd edirlər. Həmin tayfalar özlərini arya, dillərini arya dili adlandırırdılar.
Ümumi məlumat
Parsuada məskunlaşmış irandilli (arya) tayfaların tayfa ittifaqında birləşməsindən sonra qısa müddət ərzində böyük imperiya təsis etmələri tarixi qanunauyğunluq idi, çünki tarixdə bir çox xalqlar həmin mərhələdə böyük dövlətlər, imperiyalar (hunlar, germanlar, Səlcuqlar, monqollar və s.) yaratmışlar. Böyük imperiyanın təşkil edilməsi və Əhəməni dövlətinin, necə deyərlər, milli siyasəti arya xalqının formalaşması və onun etnogenetik, antropoloji xüsusiyyətinə mühüm təsir göstərirdi. Tarixi ədəbiyyatda göstərildiyi kimi, şəhərli aryalılar tam hüquqlu azad adamlar idilər, digərləri ya hüquqsuz azad, ya yarı-azad adamlar idi. Bundan əlavə aryalılar bac-xərac, vergi, rüsum ödəməkdən, icbari fiziki işlərdə (tikinti və s.) işləməkdən azad idilər.
İmperiyada bütün yüksək, sonralar hətta orta, bəzən aşağı, hərbi və mülki vəzifələrə ilk növbədə aryalar təyin edilərdi. Ona görə aryalılar böyük məmur təbəqəsi təşkil edirdilər. Aryalılar dövlətin yaradıcısı və dayağı kimi orduda xüsusi mövqeyə malik idilər. Aryalılar imperiya ordusunun və onun elitar birləşməsi olan "ölməzlərin" özəyini təşkil edirdilər. Əsas yüksək hərbi vəzifələrə də aryalılar təyin olunurdu. Əhəməni sülaləsinin milli siyasəti, qeyd edildiyi kimi, imperiyanın ölçüləri səbəbindən arya xalqının sonrakı formalaşma prosesinə özünəməxsus şəkildə təsir edirdi.
İmperiya yarandığı andan arya xalqı hakim milli azlığa çevirildi. Tarixi məlumatlara görə, Daranın hakimiyyəti illərində imperiyada birləşdirilmiş 70 tayfa, xalqın ümumi sayı 50 mln. nəfərə çatırdı. Arya xalqının sayı haqqında isə müxtəlif məlumatlar vardır. Bəziləri İran yaylasının bütün əhalisinin, digərləri yalnız aryalıların 1 mln. nəfərdən az olduğunu, üçüncülər isə aryalıların cəmi 200 min nəfər olduqlarını qeyd edirlər. Tarixi analogiya əsasında 3, 7, hətta 10 tayfanın ümumi sayının 200 min nəfər olduğunu qəbul etmək olar.
Əhəməni imperiyasının geniş əraziləri, müxtəlif inkişaf səviyyəsində olan tayfa və xalqları əhatə etməsi, arilərin hakim milli azlıq olması, dövlətin idarə sisteminin bütün həlqələrini öz əllərində saxlamaq siyasəti yeritməsinin onların etnogenetik, etnomədəni xüsusiyyətlərinin transformasiyaya uğramasına həlledici təsiri olmalı idi.
Arilərdə tayfa-qəbilə, patriarxal münasibətlər
Arilər icma-qəbilə quruluşunun dağılma mərhələsini yaşadıqlarından onların arasında tayfa-qəbilə, patriarxal münasibətlər hələ çox güclü idi və siyasi sistemdə özünüqoruma amili kimi çıxış edirdi. Arilər hələ monoqam ailə səviyyəsinə yüksəlməmiş və matriarxat qaydalarından azad ola bilməmişdilər. Belə ki, "qanunla" arilərin çoxlu arvadı və kənizi ola bilərdi. Təkcə Əhəməni sülaləsinin üzvləri deyil, bütün arilər arasında yaxın qohumlar, hətta doğma bacılar ilə evlənmə adi qayda idi, geniş yayılmışdı.
Ari qanunları qadınların yadlara görünməsini qadağan edirdi. Hökmdarın arvadı və kənizlərini heç kim görə bilməzdi, görənləri ölüm cəzası gözləyirdi. Hökmdar və əyanlar qadınları qapalı şəraitdə saxlayır və özləri ilə hər hansı bir yerə aparmalı olduqda da, qapalı, örtülü arabalarda aparırdılar. Halbuki Babilistan və Misirdə qadınlar geniş azadlıq və sərbəstliyə malik olub ictimai-iqtisadi həyatda yaxından və fəal iştirak edirdilər.
Mənbə
Bütöv Azərbaycan. Farslar etnogenetik baximdan kimdir?[ölü keçid]
Qynaqlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ariler hind a rya avest airya fars ariya e e 2000 ci ile yaxin Merkezi Asiyadan Hindistana yerlesmis Hind Iran koceri tayfalarinin ozlerine verdikleri ad Hindisumda ariler tedricen yerli ehali ile qarisaraq onlarla birlikde hindxalqini teskil etdiler Iran ve Azerbaycan erazilerinde yerli ehali ile qarisan arilerden o cumleden Azerbaycan erazisinde bir cox irandilli tayfalar parfiyalilar farslar midiyalilar saqartiler kadusiler mardlar kirtiler ve b meydana gelmisdiler B e e I yuzilliye aid Iran erazisinden arxeoloji qazintilar zamani tapilmis Arilere aid boyunbagi Muasir Iranin adi buradandir qedim Iran dilinde aquapat ariler olkesi ve ya padsahligi demekdir Irandilli tayfa ve qebileler indiki Iran erazisine b e e IX esrde bezilerinin fikrince e e XI ve ya X esrde gelmisler Hemin tayfalarin bir hissesi IX esrin II yarisinda Elam dovletinin e e 2500 644 Parsua adlanan erazisinde meskunlasmis ve artiq e e VI esrde menteqenin coxluq teskil eden esas ehalisine cevrilmisler Parsuada meskunlasan irandilli ehali bir nece tayfadan ibaret idi bezileri onlardan ucunun digerleri yeddisinin daha muhum rol oynadigini qeyd edirler Hemin tayfalar ozlerini arya dillerini arya dili adlandirirdilar Umumi melumatParsuada meskunlasmis irandilli arya tayfalarin tayfa ittifaqinda birlesmesinden sonra qisa muddet erzinde boyuk imperiya tesis etmeleri tarixi qanunauygunluq idi cunki tarixde bir cox xalqlar hemin merhelede boyuk dovletler imperiyalar hunlar germanlar Selcuqlar monqollar ve s yaratmislar Boyuk imperiyanin teskil edilmesi ve Ehemeni dovletinin nece deyerler milli siyaseti arya xalqinin formalasmasi ve onun etnogenetik antropoloji xususiyyetine muhum tesir gosterirdi Tarixi edebiyyatda gosterildiyi kimi seherli aryalilar tam huquqlu azad adamlar idiler digerleri ya huquqsuz azad ya yari azad adamlar idi Bundan elave aryalilar bac xerac vergi rusum odemekden icbari fiziki islerde tikinti ve s islemekden azad idiler Imperiyada butun yuksek sonralar hetta orta bezen asagi herbi ve mulki vezifelere ilk novbede aryalar teyin edilerdi Ona gore aryalilar boyuk memur tebeqesi teskil edirdiler Aryalilar dovletin yaradicisi ve dayagi kimi orduda xususi movqeye malik idiler Aryalilar imperiya ordusunun ve onun elitar birlesmesi olan olmezlerin ozeyini teskil edirdiler Esas yuksek herbi vezifelere de aryalilar teyin olunurdu Ehemeni sulalesinin milli siyaseti qeyd edildiyi kimi imperiyanin olculeri sebebinden arya xalqinin sonraki formalasma prosesine ozunemexsus sekilde tesir edirdi Imperiya yarandigi andan arya xalqi hakim milli azliga cevirildi Tarixi melumatlara gore Daranin hakimiyyeti illerinde imperiyada birlesdirilmis 70 tayfa xalqin umumi sayi 50 mln nefere catirdi Arya xalqinin sayi haqqinda ise muxtelif melumatlar vardir Bezileri Iran yaylasinin butun ehalisinin digerleri yalniz aryalilarin 1 mln neferden az oldugunu ucunculer ise aryalilarin cemi 200 min nefer olduqlarini qeyd edirler Tarixi analogiya esasinda 3 7 hetta 10 tayfanin umumi sayinin 200 min nefer oldugunu qebul etmek olar Ehemeni imperiyasinin genis erazileri muxtelif inkisaf seviyyesinde olan tayfa ve xalqlari ehate etmesi arilerin hakim milli azliq olmasi dovletin idare sisteminin butun helqelerini oz ellerinde saxlamaq siyaseti yeritmesinin onlarin etnogenetik etnomedeni xususiyyetlerinin transformasiyaya ugramasina helledici tesiri olmali idi Arilerde tayfa qebile patriarxal munasibetlerAriler icma qebile qurulusunun dagilma merhelesini yasadiqlarindan onlarin arasinda tayfa qebile patriarxal munasibetler hele cox guclu idi ve siyasi sistemde ozunuqoruma amili kimi cixis edirdi Ariler hele monoqam aile seviyyesine yukselmemis ve matriarxat qaydalarindan azad ola bilmemisdiler Bele ki qanunla arilerin coxlu arvadi ve kenizi ola bilerdi Tekce Ehemeni sulalesinin uzvleri deyil butun ariler arasinda yaxin qohumlar hetta dogma bacilar ile evlenme adi qayda idi genis yayilmisdi Ari qanunlari qadinlarin yadlara gorunmesini qadagan edirdi Hokmdarin arvadi ve kenizlerini hec kim gore bilmezdi gorenleri olum cezasi gozleyirdi Hokmdar ve eyanlar qadinlari qapali seraitde saxlayir ve ozleri ile her hansi bir yere aparmali olduqda da qapali ortulu arabalarda aparirdilar Halbuki Babilistan ve Misirde qadinlar genis azadliq ve serbestliye malik olub ictimai iqtisadi heyatda yaxindan ve feal istirak edirdiler MenbeButov Azerbaycan Farslar etnogenetik baximdan kimdir olu kecid QynaqlarHemcinin baxAvesta Azerbaycan tarixi