Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qaumata (e. ə. VI əsr, Pasargad, Fars ostanı – e.ə. 522, Pasargad, Fars ostanı) — kahin, üsyan rəhbəri, yalançı şahzadə, hökmdar.
| Qaumata | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | e. ə. VI əsr |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | e.ə. 522 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | bıçaq xəsarəti[d] |
| Atası | II Kir |
| Fəaliyyəti | monarx |
Həyatı və fəaliyyəti
Fars epik əsərlərinin leytmotivi olan İran-Turan qarşıdurmasının qaynağı, fars-türk münaqişələrinin başlanğıcı pers və mada əyanlarının hakimiyyət uğrunda mübarizəsi, İran imperiyası sarayındaki çevrilişlərdə gah pers, gah da mada sülalələrinin qələbəsi ilə bağlı yaranmışdır. Belə saray çevrilişlərindən biri də məşhur Qam Ata (Qaumata) üsyanıdır. Bu tarixi şəxsiyətin İran imperiyasındakı rolunu geniş tədqiq və təsvir edən onlarla iranşünasın heç biri onun etnik mənsubiyətini açmağa cəhd göstərməmişdir.
Herodot bu etnik qarşıdurmanı Əhəmənilər sülaləsindən olan İran şahı Kambizin ( oğlu) dilindən verir. Qam Ata üsyanını eşidən Kambiz ölümqabağı fars əyanlarını yanına çağırıb deyir:
"Şahların öcünü sürdürən Tanrıların adını anaraq, sizlərə borcunuzun nə olduğunu söyləyirəm; bunu hamınıza, xüsusilə aranızda olan əhəmənilərə deyirəm. Taxtın madalılara keçməsinə yol verməyin, əgər hiylə ilə ələ keçirsələr, siz də hiyləyə baş vurun, əgər zorla alsalar, siz də zorla ordularınızla onların əlindən alın. Əgər bu dediklərimə əməl etsəniz, mən də diləyərəm ki, torpağınız sizə bərəkət, arvadlarınız evlad, sürüləriniz sərvət versin. Hər zaman azad yaşayın. Amma hakimiyəti geri almasanız və ya almağa cəhd etməsəniz, Tanrıdan dilərəm başınız bəlalardan qurtarmasın və yenə dilərəm ki, bütün iranlıların sonu mənimki kimi olsun"
— Herodot, II, 65.
İran-Turan münasibətində maday dilini və mədəniyətini mühafizə edən saray əyanları deyil, qara camaat olmuşdur. Əhəməni dövlətində mada soylu saray əyanları, varlı məmurlar pers hakimiyətinə canla-başla qulluq edir, mənsub olduğu xalqın mənafeyini, dilini və mədəniyətini şəxsi marağına qurban verirdi. Saray elitası karyera naminə əhəməni nəslindən olan qızlarla evlənməyi, saray çevrilişlərində bu sülalənin mənafeyini müdafiə etməyi üstün tuturdular. Pers hökmdarları da etnik dayaqlarını qüvvətləndirmək üçün yerli feodalların qızlarını özünə arvad edir, qohumluq əlaqələrini möhkəmlədirdilər.
İranda qoşadilli (fars-türk) mühit tarixboyu davam etsə də, bizə gəlib çatan yazılı abidələr qədim və orta fars dilindədir. Lakin buna baxmayaraq, həmin abidələrdə türkizmlər də mövcuddur ki, bu da təbii hal kimi dəyərləndirilir.
Qam-Ata ilə bağlı (Baqastan) abidəsindəki bir cümlənin filoloji təhlili bunu aydın şəkildə göstərir:
I martiya maquş aha qaumata nama hauv udapatata haça paişiyahuvadaya arakadriş nama kaufa haça avadaşa viyaxanahiya mah.
Tərcüməsi: "Bir adam maq, Qaumata adında Payşiyauvada Arakadriş adlı dağda (üsyana) qalxdı, viyaxna ayında".
— F. Cəlilov – Azər Xalqı, səh 164
Əhəməniərin ikinci şahı Kambiz e.ə. 522 – inci ilin martında Misir yürüşündə olarkən belə bir bəd xəbər alır ki, kiçik qardaşı Bardiyanın adıyla bir maq (Qam – Ata) üsyan qaldırıb, saray çevrilişi edibdir. Tələsik geri qayıdarkən yolda Kambiz müəmmalı şəkildə ölür. Hakimiyəti ələ alan Qam-Ata paytaxtı Ekbatana köçürür. Beləliklə, şahlıq yenə Mada sülaləsinə keçir. Yeddi aydan sonra yeddi pers əyanı sui-qəsd hazırlayaraq, gecə ikən maqı öldürürlər. Sui-qəsdçilərdən biri – Dara şah seçilir. Əhəməni sülaləsinin başqa qoluna mənsub soydan olan Dara yenidən hakimiyəti perslərə qaytarır. Bütün bu hadisələri Dara üç dildə (qədim fars, elam və akkad) Baqastan qayasına həkk etdirmişdir. Həmin hadisələri Herodot və digər tarixçilər də azacıq fərqlərlə qələmə almışlar və bütün bu olaylar İran-Turan qarşıdurmasının kəskin çağlarını əhatə edir. Sonralar Avesta bu qarşıdurmaya dini don geydirmişdir.
Tarixi analogiyadan bu da məlumdur ki, kahinlər (şamanlar) öz peşə sirrini mənsub olduğu soy, klan arasında nəsildən nəslə ötürərək zaman-zaman yaşadır və dövlətdə dinlər dəyişəndə yeni dini görüşləri mənimsəmək üçün adaptasiya olunur, yeni mərasimlərin icrasının başqa əllərə keçməsinə qısqanır. Ona görə də, maqlar ilkəl şaman inanışlarına təcavüz edən pers fatehlərinin hegemonluğuna qarşı üsyan etsələr də, sonrakı çağlarda hakim təbəqənin qəbul etdiyi və türk-pers sintezi ilə yaranan rəsmi Zərdüşt dinini təbliğ edən kahinlərə çevrildilər. Orta əsr islam müəllifləri maq və zərdüşti kəlmələrini sinonim kimi işlətmişlər. Bu da maraqlıdır ki, qədim Alban xristian dini mərasimini, ayinini bildirən "muqin" sözünü udi dili indiyə kimi mühafizə etmişdir.
Tarixi mənbələrə görə, Qam-Ata şahzadə Bardiya adı ilə üsyan qaldırmışdır. Qardaşı Kambiz tərəfindən öldürülən Bardiyanın adı qaynaqlarda Bardiya (Büsutun), Mard (Esxil), Merdis (), Smerdis (Herodot), Tanaoksar (Ksenofont) və sair şəkildə verilir. Onun Mada ilə dolayı əlaqəsi barədə Ktesidə məlumat vardır. Guya o, Kuruşun Astiaqın qızı Amitisdən olan oğlu və erməni, kadusi və madalıların satrapı imiş. Bardiyanın Kambizlə "anabir, atabir" qardaş olduğunu deyən Herodotun qeydi Herodot, III, 30 isə, Büsutun yazısında "hamata, hamapita" ifadəsi ilə təsdiq olunur. Hər iki halda Bardiya əhəməni şahzadəsidir və Qam-Ata əvvəlcə onun adı altında üsyana başlasa da, çevrilişdən sonra öz əsl adını, soyunu və pers (fars) hegemonluğuna qarşı mübarizə məqsədini gizlətməmişdir.
Açıq mübarizə ilə hakimiyəti ələ alan və paytaxtı Madaya köçürən Qam-Ata taxta çıxdığı gündən imperiyada əmin-amanlıq yaranmışdı, yəni şahın fərmanı ilə amansız müharibə və çəkişmələrdən əziyət çəkən əhali hərbi çağrışdan və vergidən üç il azad edilmişdi. Herodot yazır ki, Smerdisi (Qam-Atanı) xalq çox sevirdi, çünki xalq üçün çox iş görmüşdü, o öləndə "perslərdən başqa" bütöv Asiya ağlayırdı.
Hərçənd ki, Dara qara camaatın Qam-Atadan qorxduğunu Büsutunda yazmışdır, amma bütöv mətnin məlumatı və məntiqi bunun əksini göstərir. Qam-Ata yoxsul təbəqənin himayədarı idi və bütün varlıların deyil, yalnız saray əyanlarının imtiyazını azaltmışdı. Ona görə də, geniş xalq kütləsi, qara camaat onu müdafiə edirdi. Büsutun yazısındaki "xalq, kütlə" anlamını verən və kara şəklində yazılan söz də qədim fars dilindəki türkizmlərdəndir.
Açıq mübarizəyə cəsarəti çatmayan Dara gecə qatili kimi hərəkət etdi. Bu, geniş xalq kütləsi tərəfindən müdafiə edilən Qam-Atanın azmanlığını və gücünü bir daha göstərir. Və bu da təsadüfi deyildi ki, Qam-Atadan sonra hakimiyətə keçən Daraya qarşı imperiyanın əksər əyalətləri üsyana qalxdı. Tarixdə misli görünməmiş belə geniş xalq üsyanı bütöv Ön Asiyanı bürümüşdü.
Qam-Atanın adını mütəxəsislər Büsutun yazısında qədim farsca Qaumata şəklində oxuyurlar. Lakin həmin yazının elamca variantındakı Kammatta, akkadca Qumati formasında və bu adın əski latınca Kometes şəklində yazılışında (Yustin) ilk saitin diftonq olmadığı görünür. Ona görə də qam və ata tərkib hissələrindən ibarət olan bu antroponim müasir transkripsiyada Qam-Ata və ya Kam-Ata şəklində yazılmalıdır.
Qam sözü türk dillərində kiçik fonetik fərqlərlə şəxs, tayfa və yer adlarında işlənir: Qaman, Qambay, Kambar, Kamər, Qamərli, Kəmərli və s. Tövratda Yafəsin oğlanları sırasında Madayla yanaşı Qomer adı vardır. Bu onomastik sözlərin hamısı türk dilləri modelindədir, çünki "qam" hissəsindən sonrakı morfemlər türkcə aydın və anlaqlıdır. Qam sözünün isə türk dillərində "şaman" anlamında olub, "kahin", məfhumu bildirdiyini hələ vaxtilə M.Kaşqari göstərmişdir. "Kodeks Kumanikus" abidəsində qadın şamanı bildirmək üçün kam katun ifadəsi işlənmişdir. bu gün də şamana kamçı deyirlər.
"Dədə Qorqud" qəhrəmanlarından biri Kam-büre (müqəddəs qurd) adlanır, hadisələrdə birbaşa iştirak etməsə də, boylarda adı hörmətlə tutulan Bayındır xan ulu şaman soyundandır, Qam-qan (Qam xan) oğludur. Ona görə də, oğuz başçıları Bayındır xanın məsləhətləri ilə oturub-durur, mühüm dövlət işlərində onun tövsiyələrinə uyğun hərəkət edirlər. Atillanın qurduğu hun dövlətində Ata-Kam sayılan bəylərdəndir. Quzey Qafqazda Kam-bulat adını Noqay xanı (XVII əsr) və Kabarda knyazı da daşımışdır.
Erməni tarixçisi Moisey Xorenli haqqında söhbət açdığı Ərqam barədə deyir ki, o, Əjdahaqın (Astiaqın) nəslindəndir. Tarixçinin fikrincə, həmin Ərqam əski bir əfsanədə Ərqavan adlanır. Bu son adın tərkibində də qaman və ya qaban ifadəsi görünür. Qam sözünü gəb, kəm fonetik variantı ilə bizə çatdıran fars dili zərdüşt dini ilə bağlı gəbr (zərdüşti), gəbri (maqların, zərdüştilərin dini), ləhceyi-qəbri və kəmra (zərdüşti kəməri) sözlərini mühafizə etmişdir.
Türk xalqlarında Ata sözü böyük, başçı, dədə və müqəddəs anlamlarında, həm də titul kimi şəxs adlarında ayrılıqda və ya tərtibi adın tərkibində işlənir. Kökü qədim çağlara gedib çıxan bu gələnəyin arealı da türklərin yayıldığı areal qədər genişdir. Maq üsyanından bəhs edən İ.M.Dyakonov deyir ki, Qaumatanı ideallaşdırmaq olmaz , bu münasibətdə daha irəli gedən M.A.Dandamayev isə, ümumiyətlə tarixdə Qaumata adlı üsyançının olmadığını yazır. Lakin Herodotun mada-pers olaylarını özündən uydurması fikri qəbul edilsə belə (Mada – fars müharibələrini təkcə herodot yox, bir çox antik tarixçilər təsvir etmişlər) pers şahı Daranın üç dildə Qam-Ata adını daşa həkk etdirməsi məsələsini izah etmək mümkün deyil.
Qam-atanın əhəməni sülaləsindən alıb madalılara qaytardığı hakimiyət cəmi 7 ay çəkdi. İmperiyanın idarə olunmasından əli çıxan fars zadəganları növbəti saray çevrilişi üçün fürsət axtarırdılar. Belə bir məqamı saraya yaxın olan 7 fars əyanı Bağayadiş (sentyabr) ayında əldə etdi. Onlar maqı öldürmək üçün plan cızdılar və sui-qəsddən sonra dövlət quruluşunda hansı sistemi saxlamaq barədə məsləhətləşdilər. Herodot həmin söhbəti belə verir ki, Otanes monarxiyanın əleyhinə çıxıb, xalq yönətimi (hərbi demokratiya) üsulunu müdafiə edir, Meqabizis hakimiyətin qara camaatın ixtiyarına verilməsinə qəti etiraz edir və özləri daxil olmaqla, kollegial idarəçiliyi, oliqarxiya üsulunu təklif edir. Dara isə monarxiya tərəfdarı olduğunu söyləyir və fikrini əsaslandırmaq üçün fars hegemonluğunun monarxiya ilə əldə olunduğunu xatırladır. Bu xırdalıqların yunan tarixçisinin fantaziyası olması qəbul edilsə də, lakin hər halda o dövrün dövlətçilik görüşləri baxımından maraqlıdır.
Qam-atanı öldürən 7 fars sırasında Dara daha məkrli şəxsiyətdir. Herodot onun sifətlərini aydın cizgilərlə verir. Dara sui-qəsdi təxirə salmamaq üçün həmkarlarını şantaja çəkir, onlara – əgər başladığımız işi bu gün bitirməsək, özüm gedib maqa xəbər verəcəyəm – deyir. Yalançı olduğunu Dara özü də gizlətmir, saraya maneəsiz girə bilmək üçün belə plan cızır:
"Persiadan yeni gəldiyimi və şaha atamdan xəbər gətirdiyimi söyləyəcəyəm. Zira yalanın gərəkli olduğu yerdə yalan söyləməkdən çəkinməməliyik; istər yalançı olaq, istərsə doğrudan heç ayrılmamış olaq, eyni amacı güdmürükmü?"
— Herodot, III, 72.
İstinadlar
- Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 328
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 163
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 164 – 165
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 164
- Herodot, III, 80
- İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı,1960, səh 246
- Prof. M. T. Zehtabi – İran türklərinin əski tarixi, I cild, Tehran, 1998, səh 359
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 165
- Tekvin, bar 10
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 166
- İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 365
- F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 165 – 166
- Herodot, III, 71
Mənbə
- I Daranın Bisitun yazıları 2013-09-29 at the Wayback Machine
- Herodot. . Кніга III, Раздзелы 61—79
- Тураев Б.А. История древнего Востока / Под редакцией Струве В. В. и Снегирёва И. Л. — 2-е стереот. изд. — Л.: Соцэкгиз, 1935.
- Дандамаев М. А. Мидия и Ахеменидская Персия // История древнего мира / Под редакцией И. М. *Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства "Наука", 1989. — Т. 2. Расцвет древних обществ.
- Дандамаев М. А. Политическая история Ахеменидской державы.. — М.: Наука, 1985.
- Fəxrəddin Məmmədov. Azərbaycan tarixi (izahlı xronologiya). Bakı: "Elm və təhsil", 2010, səh.26
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
Qaumata Doğum: ? Vəfat: e.ə. 522 | ||
| Hakimiyyət titulları | ||
|---|---|---|
| Sələfləri II Kambiz |  Əhəmənilər imperiyası Şahı e.ə. 522- e.ə. 522 | Xələfləri I Dara |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qaumata e e VI esr Pasargad Fars ostani e e 522 Pasargad Fars ostani kahin usyan rehberi yalanci sahzade hokmdar QaumataDogum tarixi e e VI esrDogum yeri Pasargad Pasargad sehristani Fars ostani IranVefat tarixi e e 522Vefat yeri Pasargad Pasargad sehristani Fars ostani IranVefat sebebi bicaq xesareti d Atasi II KirFealiyyeti monarxBisitun daginda I Daranin fars hokmdarligina qarsi usyan eden xalqlari esir etmesi tesviri ve Qaumata usyani haqqinda olan kitabe Heyati ve fealiyyetiFars epik eserlerinin leytmotivi olan Iran Turan qarsidurmasinin qaynagi fars turk munaqiselerinin baslangici pers ve mada eyanlarinin hakimiyyet ugrunda mubarizesi Iran imperiyasi sarayindaki cevrilislerde gah pers gah da mada sulalelerinin qelebesi ile bagli yaranmisdir Bele saray cevrilislerinden biri de meshur Qam Ata Qaumata usyanidir Bu tarixi sexsiyetin Iran imperiyasindaki rolunu genis tedqiq ve tesvir eden onlarla iransunasin hec biri onun etnik mensubiyetini acmaga cehd gostermemisdir Herodot bu etnik qarsidurmani Ehemeniler sulalesinden olan Iran sahi Kambizin oglu dilinden verir Qam Ata usyanini esiden Kambiz olumqabagi fars eyanlarini yanina cagirib deyir Sahlarin ocunu surduren Tanrilarin adini anaraq sizlere borcunuzun ne oldugunu soyleyirem bunu haminiza xususile aranizda olan ehemenilere deyirem Taxtin madalilara kecmesine yol vermeyin eger hiyle ile ele kecirseler siz de hiyleye bas vurun eger zorla alsalar siz de zorla ordularinizla onlarin elinden alin Eger bu dediklerime emel etseniz men de dileyerem ki torpaginiz size bereket arvadlariniz evlad suruleriniz servet versin Her zaman azad yasayin Amma hakimiyeti geri almasaniz ve ya almaga cehd etmeseniz Tanridan dilerem basiniz belalardan qurtarmasin ve yene dilerem ki butun iranlilarin sonu menimki kimi olsun Herodot II 65 Iran Turan munasibetinde maday dilini ve medeniyetini muhafize eden saray eyanlari deyil qara camaat olmusdur Ehemeni dovletinde mada soylu saray eyanlari varli memurlar pers hakimiyetine canla basla qulluq edir mensub oldugu xalqin menafeyini dilini ve medeniyetini sexsi maragina qurban verirdi Saray elitasi karyera namine ehemeni neslinden olan qizlarla evlenmeyi saray cevrilislerinde bu sulalenin menafeyini mudafie etmeyi ustun tuturdular Pers hokmdarlari da etnik dayaqlarini quvvetlendirmek ucun yerli feodallarin qizlarini ozune arvad edir qohumluq elaqelerini mohkemledirdiler Iranda qosadilli fars turk muhit tarixboyu davam etse de bize gelib catan yazili abideler qedim ve orta fars dilindedir Lakin buna baxmayaraq hemin abidelerde turkizmler de movcuddur ki bu da tebii hal kimi deyerlendirilir Qam Ata ile bagli Baqastan abidesindeki bir cumlenin filoloji tehlili bunu aydin sekilde gosterir I martiya maqus aha qaumata nama hauv udapatata haca paisiyahuvadaya arakadris nama kaufa haca avadasa viyaxanahiya mah Tercumesi Bir adam maq Qaumata adinda Paysiyauvada Arakadris adli dagda usyana qalxdi viyaxna ayinda F Celilov Azer Xalqi seh 164 Ehemenierin ikinci sahi Kambiz e e 522 inci ilin martinda Misir yurusunde olarken bele bir bed xeber alir ki kicik qardasi Bardiyanin adiyla bir maq Qam Ata usyan qaldirib saray cevrilisi edibdir Telesik geri qayidarken yolda Kambiz muemmali sekilde olur Hakimiyeti ele alan Qam Ata paytaxti Ekbatana kocurur Belelikle sahliq yene Mada sulalesine kecir Yeddi aydan sonra yeddi pers eyani sui qesd hazirlayaraq gece iken maqi oldururler Sui qesdcilerden biri Dara sah secilir Ehemeni sulalesinin basqa qoluna mensub soydan olan Dara yeniden hakimiyeti perslere qaytarir Butun bu hadiseleri Dara uc dilde qedim fars elam ve akkad Baqastan qayasina hekk etdirmisdir Hemin hadiseleri Herodot ve diger tarixciler de azaciq ferqlerle qeleme almislar ve butun bu olaylar Iran Turan qarsidurmasinin keskin caglarini ehate edir Sonralar Avesta bu qarsidurmaya dini don geydirmisdir Tarixi analogiyadan bu da melumdur ki kahinler samanlar oz pese sirrini mensub oldugu soy klan arasinda nesilden nesle oturerek zaman zaman yasadir ve dovletde dinler deyisende yeni dini gorusleri menimsemek ucun adaptasiya olunur yeni merasimlerin icrasinin basqa ellere kecmesine qisqanir Ona gore de maqlar ilkel saman inanislarina tecavuz eden pers fatehlerinin hegemonluguna qarsi usyan etseler de sonraki caglarda hakim tebeqenin qebul etdiyi ve turk pers sintezi ile yaranan resmi Zerdust dinini teblig eden kahinlere cevrildiler Orta esr islam muellifleri maq ve zerdusti kelmelerini sinonim kimi isletmisler Bu da maraqlidir ki qedim Alban xristian dini merasimini ayinini bildiren muqin sozunu udi dili indiye kimi muhafize etmisdir Tarixi menbelere gore Qam Ata sahzade Bardiya adi ile usyan qaldirmisdir Qardasi Kambiz terefinden oldurulen Bardiyanin adi qaynaqlarda Bardiya Busutun Mard Esxil Merdis Smerdis Herodot Tanaoksar Ksenofont ve sair sekilde verilir Onun Mada ile dolayi elaqesi barede Kteside melumat vardir Guya o Kurusun Astiaqin qizi Amitisden olan oglu ve ermeni kadusi ve madalilarin satrapi imis Bardiyanin Kambizle anabir atabir qardas oldugunu deyen Herodotun qeydi Herodot III 30 ise Busutun yazisinda hamata hamapita ifadesi ile tesdiq olunur Her iki halda Bardiya ehemeni sahzadesidir ve Qam Ata evvelce onun adi altinda usyana baslasa da cevrilisden sonra oz esl adini soyunu ve pers fars hegemonluguna qarsi mubarize meqsedini gizletmemisdir Aciq mubarize ile hakimiyeti ele alan ve paytaxti Madaya kocuren Qam Ata taxta cixdigi gunden imperiyada emin amanliq yaranmisdi yeni sahin fermani ile amansiz muharibe ve cekismelerden eziyet ceken ehali herbi cagrisdan ve vergiden uc il azad edilmisdi Herodot yazir ki Smerdisi Qam Atani xalq cox sevirdi cunki xalq ucun cox is gormusdu o olende perslerden basqa butov Asiya aglayirdi Hercend ki Dara qara camaatin Qam Atadan qorxdugunu Busutunda yazmisdir amma butov metnin melumati ve mentiqi bunun eksini gosterir Qam Ata yoxsul tebeqenin himayedari idi ve butun varlilarin deyil yalniz saray eyanlarinin imtiyazini azaltmisdi Ona gore de genis xalq kutlesi qara camaat onu mudafie edirdi Busutun yazisindaki xalq kutle anlamini veren ve kara seklinde yazilan soz de qedim fars dilindeki turkizmlerdendir Aciq mubarizeye cesareti catmayan Dara gece qatili kimi hereket etdi Bu genis xalq kutlesi terefinden mudafie edilen Qam Atanin azmanligini ve gucunu bir daha gosterir Ve bu da tesadufi deyildi ki Qam Atadan sonra hakimiyete kecen Daraya qarsi imperiyanin ekser eyaletleri usyana qalxdi Tarixde misli gorunmemis bele genis xalq usyani butov On Asiyani burumusdu Bissutun kitabelerinde Qaumatanin tesviri Qam Atanin adini mutexesisler Busutun yazisinda qedim farsca Qaumata seklinde oxuyurlar Lakin hemin yazinin elamca variantindaki Kammatta akkadca Qumati formasinda ve bu adin eski latinca Kometes seklinde yazilisinda Yustin ilk saitin diftonq olmadigi gorunur Ona gore de qam ve ata terkib hisselerinden ibaret olan bu antroponim muasir transkripsiyada Qam Ata ve ya Kam Ata seklinde yazilmalidir Qam sozu turk dillerinde kicik fonetik ferqlerle sexs tayfa ve yer adlarinda islenir Qaman Qambay Kambar Kamer Qamerli Kemerli ve s Tovratda Yafesin oglanlari sirasinda Madayla yanasi Qomer adi vardir Bu onomastik sozlerin hamisi turk dilleri modelindedir cunki qam hissesinden sonraki morfemler turkce aydin ve anlaqlidir Qam sozunun ise turk dillerinde saman anlaminda olub kahin mefhumu bildirdiyini hele vaxtile M Kasqari gostermisdir Kodeks Kumanikus abidesinde qadin samani bildirmek ucun kam katun ifadesi islenmisdir bu gun de samana kamci deyirler Dede Qorqud qehremanlarindan biri Kam bure muqeddes qurd adlanir hadiselerde birbasa istirak etmese de boylarda adi hormetle tutulan Bayindir xan ulu saman soyundandir Qam qan Qam xan ogludur Ona gore de oguz bascilari Bayindir xanin meslehetleri ile oturub durur muhum dovlet islerinde onun tovsiyelerine uygun hereket edirler Atillanin qurdugu hun dovletinde Ata Kam sayilan beylerdendir Quzey Qafqazda Kam bulat adini Noqay xani XVII esr ve Kabarda knyazi da dasimisdir Ermeni tarixcisi Moisey Xorenli haqqinda sohbet acdigi Erqam barede deyir ki o Ejdahaqin Astiaqin neslindendir Tarixcinin fikrince hemin Erqam eski bir efsanede Erqavan adlanir Bu son adin terkibinde de qaman ve ya qaban ifadesi gorunur Qam sozunu geb kem fonetik varianti ile bize catdiran fars dili zerdust dini ile bagli gebr zerdusti gebri maqlarin zerdustilerin dini lehceyi qebri ve kemra zerdusti kemeri sozlerini muhafize etmisdir Turk xalqlarinda Ata sozu boyuk basci dede ve muqeddes anlamlarinda hem de titul kimi sexs adlarinda ayriliqda ve ya tertibi adin terkibinde islenir Koku qedim caglara gedib cixan bu geleneyin areali da turklerin yayildigi areal qeder genisdir Maq usyanindan behs eden I M Dyakonov deyir ki Qaumatani ideallasdirmaq olmaz bu munasibetde daha ireli geden M A Dandamayev ise umumiyetle tarixde Qaumata adli usyancinin olmadigini yazir Lakin Herodotun mada pers olaylarini ozunden uydurmasi fikri qebul edilse bele Mada fars muharibelerini tekce herodot yox bir cox antik tarixciler tesvir etmisler pers sahi Daranin uc dilde Qam Ata adini dasa hekk etdirmesi meselesini izah etmek mumkun deyil Qam atanin ehemeni sulalesinden alib madalilara qaytardigi hakimiyet cemi 7 ay cekdi Imperiyanin idare olunmasindan eli cixan fars zadeganlari novbeti saray cevrilisi ucun furset axtarirdilar Bele bir meqami saraya yaxin olan 7 fars eyani Bagayadis sentyabr ayinda elde etdi Onlar maqi oldurmek ucun plan cizdilar ve sui qesdden sonra dovlet qurulusunda hansi sistemi saxlamaq barede meslehetlesdiler Herodot hemin sohbeti bele verir ki Otanes monarxiyanin eleyhine cixib xalq yonetimi herbi demokratiya usulunu mudafie edir Meqabizis hakimiyetin qara camaatin ixtiyarina verilmesine qeti etiraz edir ve ozleri daxil olmaqla kollegial idareciliyi oliqarxiya usulunu teklif edir Dara ise monarxiya terefdari oldugunu soyleyir ve fikrini esaslandirmaq ucun fars hegemonlugunun monarxiya ile elde olundugunu xatirladir Bu xirdaliqlarin yunan tarixcisinin fantaziyasi olmasi qebul edilse de lakin her halda o dovrun dovletcilik gorusleri baximindan maraqlidir Qam atani olduren 7 fars sirasinda Dara daha mekrli sexsiyetdir Herodot onun sifetlerini aydin cizgilerle verir Dara sui qesdi texire salmamaq ucun hemkarlarini santaja cekir onlara eger basladigimiz isi bu gun bitirmesek ozum gedib maqa xeber vereceyem deyir Yalanci oldugunu Dara ozu de gizletmir saraya maneesiz gire bilmek ucun bele plan cizir Persiadan yeni geldiyimi ve saha atamdan xeber getirdiyimi soyleyeceyem Zira yalanin gerekli oldugu yerde yalan soylemekden cekinmemeliyik ister yalanci olaq isterse dogrudan hec ayrilmamis olaq eyni amaci gudmurukmu Herodot III 72 IstinadlarProf M T Zehtabi Iran turklerinin eski tarixi I cild Tehran 1998 seh 328 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 163 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 164 165 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 164 Herodot III 80 I Eliyev Midiya tarixi Baki 1960 seh 246 Prof M T Zehtabi Iran turklerinin eski tarixi I cild Tehran 1998 seh 359 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 165 Tekvin bar 10 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 166 I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956 seh 365 F Celilov Azer Xalqi Baki Ciraq 2005 seh 165 166 Herodot III 71MenbeI Daranin Bisitun yazilari 2013 09 29 at the Wayback Machine Herodot Kniga III Razdzely 61 79 Turaev B A Istoriya drevnego Vostoka Pod redakciej Struve V V i Snegiryova I L 2 e stereot izd L Socekgiz 1935 Dandamaev M A Midiya i Ahemenidskaya Persiya Istoriya drevnego mira Pod redakciej I M Dyakonova V D Neronovoj I S Svencickoj Izd 3 e ispr i dop M Glavnaya redakciya vostochnoj literatury izdatelstva Nauka 1989 T 2 Rascvet drevnih obshestv Dandamaev M A Politicheskaya istoriya Ahemenidskoj derzhavy M Nauka 1985 Fexreddin Memmedov Azerbaycan tarixi izahli xronologiya Baki Elm ve tehsil 2010 seh 26Hemcinin baxII KambizXarici kecidlerQaumataEhemeniler sulalesiDogum Vefat e e 522Hakimiyyet titullariSelefleri II Kambiz Ehemeniler imperiyasi Sahi e e 522 e e 522 Xelefleri I Dara