Dağıstan azərbaycanlıları (rus. Азербайджанцы в Дагестане; (azərb-kiril.) Дағыстан азәрбајҹанлылары) — Azərbaycan türklərinin və ya azərbaycanlılarının Dağıstanda məskunlaşmış bir hissəsi. 2021-ci il siyahıyaalınmasına görə, Dağıstan Respublikasında yaşayan azərbaycanlıların sayı 116.907 nəfərdir. Bu say ilə azərbaycanlılar bölgədə ən çox yayılmış VII etnik qrupdurlar.
Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dili | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Mənşəyi | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Oğuz (Türk) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Qohum xalqlar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dağıstan azərbaycanlıları Dağıstan tarixində mühüm yeri tutmaqdadırlar. Xüsusən Cənubi Qafqazda Türk tayfalarının mövqesinin güclənməsindən sonra Dağıstanda da türklərin və ya azərbaycanlıların mövqeləri güclənməyə, yeni yaşayış məntəqələri meydana çıxmağa başlamışdır. Səfəvi imperiyası və ya onlardan sonrakı Əfşar sülaləsi dövründə bölgəyə hərbi yürüşlərin həyata keçirilməsi regiondakı azərbaycanlı varlığını daha da gücləndirmişdir.
Dağıstanın mədəni və siyasi yaşayışında Azərbaycan türkcəsi də mühüm rol oynamışdır. Dağıstanın digər yerli xalqlarının dillərinə güclü təsir etməklə bərabər, uzun müddət əsas yazı və ünsiyyət dili funksiyasını yerinə yetirmişdir. Həmçinin Sovet hakimiyyətinin ortalarına qədər Azərbaycan türkcəsi digər bir sıra Dağıstan xalqlarının əsas təhsil dili kimi işlədilmişdir.
Azərbaycanlı məntəqələrinin ortaya çıxışı
Dağıstan azərbaycanlılarının etnik formalaşması məsələsi bütövlükdə Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsi ilə ayrılmaz kontekstdə nəzərdən keçirilir. Dağıstan azərbaycanlılarının etnogenezində eramızdan əvvəl I minillikdə buraya basqın edənlərlə qarışmış Qafqaz Albaniyasının qədim yerli əhalisi (xəzərlər, kassitlər, albanlar, və s.) kimi kimmerlər, skitlər, sarmatlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər və peçeneqlər də iştirak etmişdirlər. Bölgədə Oğuz və Qıpçaq türklərinin yeni axınları nəticəsində buradakı bir çox digər etnoslar da XIII–XIV əsrlərdə türkləşmişdirlər. Sonrakı əsrlər boyunca Dağıstan azərbaycanlıları Azərbaycanın əsas hissəsindən yeni köçlər alır. Buraya köç edən azərbaycanlılar əsasən Quba və Şirvan bölgəsindən gəlməkdə idilər. İbrahimov bu olanları belə təsvir edir:
Eramızdan əvvəl I minillikdə buraya basqın edənlərlə qarışmış Qafqaz Albaniyasının qədim yerli əhalisi (xəzərlər, kassitlər, albanlar, maskutlar və s.) Dağıstan azərbaycanlılarının formalaşmasında iştirak etmişlər. Bu qarışımda iran və türkdilli tayfalar (kimmerlər, Skitlər, sarmatlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, peçeneqlər), eləcə də, iran və ərəb kolonistləri də iştirak etmişdirlər. XI-XIII əsrlərdə türkdilli xalqların (xüsusən Oğuz-Səlcuqlu və qismən də, qıpçaqlar nəzərdə tutulur) yeni istila dalğası Azərbaycan millətinin formalaşmasının başa çatmasına gətirib çıxardı ki, bu da əhalinin yerli dillərinin türkdilli dillərlə əvəzlənməsi ilə ifadə olunurdu. Azərbaycanlıların əcdadları 13-14-cü əsrlərdə miqrasiya və sivilizasiya kataklizmləri yaşamışlar. Dağıstan azərbaycanlılarının etnik əsası XV-XVIII əsrlərdə Azərbaycandan, əsasən Kubadan və Şirvandan olan insanların dəfələrlə basqınları və köçürülməsi ilə möhkəmlənmişdir. XV əsrin birinci yarısında Oğuz-Türkmən mənşəli qaraqoyunlu tayfaları Dağıstanı işğal edirlər, tədqiqatçılar Tərəkəmə etnonimi və Tərəkəmə xalqının Şirvanda ayrıca etnik qrupa çevrilməsini bununla əlaqələndirirlər.
Belə köçlərin əsas hissəsi XV–XVIII əsrlərdə yaşanmış və nəticədə Dağıstanda azərbaycanlı etnik əsası daha da möhkəmlənmişdir.
Azərbaycanlılar qədimdən Dərbənd şəhərində, eləcə də ona bitişik düzənlik (sahilboyu və dağətəyi) torpaqlarda, yəni müasir Dərbənd və qismən Tabasaran rayonlarında məskunlaşmışdılar. A. V, Komarovun fikrinə görə, Dərbəndin Qullar kəndi əslində Dərbənd xanlarından birinin öz qullarını burada məskunlaşdırması ilə ortaya çıxmışdır. Həmçinin, digər azərbaycanlı kəndləri üçün də belə rəvayətlər mövcuddur.
Rəvayətlər
Rəvayətə görə, əhalisinin hamısı azərbaycanlılardan təşkil edilmiş Yersi kəndinin adı əsir sözündən gəlmiş, zamanla dəyişərək müasir halını almışdır. Digər bir versiyaya görə isə, kəndin adı Tabasaran dilindən olan "yarsa" (köhnə) sözündən gəlmiş, əhalisi isə camaatlıq olmuşdur.
O dövrə gəlib çatmış əfsanəyə əsaslanan A.V.Komarovun yazdığına görə, Ərəblər kəndinin sakinləri “Şamaxı yaxınlığındakı Ərəblər kəndindən gəlmişlər və ərəblərin nəslindəndirlər”.
Vəlikəndın adı Qubadan olan Vəli adlı şəxslə bağlıdır. Rəvayətə görə, o, kəndə öz adını vermişdir. Padar kəndinin adı isə Azərbaycanın Böyük Padar kəndinin sakini olan və buraya köç etmiş Padarxan adlı bir şəxs ilə bağlıdır.Səlik kəndində yaşayanların verdiyi məlumata görə, Dağıstandakı müasir Tərəkəmə kəndlərinin sakinlərinin hamısı Şirvan, Quba və digər yerlərdən köç etmiş şəxslərin nəslindən gəlməkdədirlər. Həmçinin bəzi iddialara görə, qumuq kəndi olan Qayakəndin və Vəlikəndin əsasını qoyan şəxslər keçmişdə Lahıcdan gəlmişdirlər. Araşdırmaçılardan biri ilə müsahibə edən bir sakin bildirmişdir ki, atası Qubanın kəndindən gəlmişdir.Dağıstan Respublikasının Dərbənd vilayətində olan Məmmədqala kəndinin əsasını qoyan şəxsin Quba xanı Fətəli xan olduğu iddia edilir. İvan Hacınskinin bildirdiyinə görə:
Əmisi olan usmidən inciyən Məhəmmədxan bəyi Fətəli xan məhəbbətlə və müxtəlif vasitələrlə özünə bağladı və Dərbənddən 20 verst şimalda Məhəmmədxan qalası adlandırılan iqamətgah-qala tikdirdi. O. buraya Qubadan 2 yüz ailə köçürdü və Məhəmmədxan bəy qalasına təyin etdi.
Yuxarı Calğan kəndinin adı 1723-cü ildə çəkilmişdir. Bu kənd Çalğan-Dağın zirvəsində yerləşir və Qubalı Fətəli xan dövründə tatlar tərəfindən mənkunlaşdırılmışdı. Rəvayətə görə, Dərbəndi qorumaq üçün bura da Qubadan insanlar köçürülmüş və digər yaşayış yerlərdən fərqli olaraq onlara xüsusi imtiyazlar verilmişdir.
Aşağı Qatrux
Dağıstanda yeganə azərbaycanlı dağ kəndi hal-hazırda Rutul bölgəsində İhrek adlı rutul kəndi ilə Arakul və Yuxarı Qatrux lak kəndləri arasında yerləşir və Aşağı Qatrux adlanır. Bu kənd lak bölgəsində yerləşir və XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Vaçi kəndinə bağlı idi. Bu kənd Lak dilində Luv Chaatlux adlandırılmaqdadır.
Yerli sakinlərin bəzilərinin bildirdiyinə görə, burada hansısa Qazıqumux xanının bağı olmuş və o, burada 7 nəfəri məskunlaşdırmışdır. Bu 7 nəfərdən 2-i ləzgi və 2-i Azərbaycan türkü olmaqla, əsir ikən, digərləri də lak imişlər. İddia ona əsaslanmaqdadır ki, Qatrux kəndinin sakinləri bu 7 nəfərin soyundan gəlməkdədirlər. Zamanla isə əsas kommunikasiya dili kimi Azərbaycan türkcəsi üstünlük qazanmışdır. Digər bir rəvayətə görə isə, Qazıqumux xanı I Surxay Əfşar imperiyası hökmdarı Nadir şahla müharibə apardıqdan sonra onun ordusundan ələ keçirdiyi əsirləri lak qızlarla evləndirərək burada mənkunlaşdırmışdır. Bu əsirlərin soyundan isə indiki kənd sakinləri ortaya çıxmışdır.
Aşağı Qatrux kəndindəki Azərbaycan türkcəsi dialektini araşdıran dilçi N. S. Dzhidalaev kəndin ortaya çıxma hekayəsindən də bəhs etməyə çalışmışdır. O, təklif etmişdir ki, Azərbaycan türkcəsi Qara-Samur çayı hövzəsində yaşayan rutullar, saxurlar, laklar, avarlar və ləzgilər arasında əsas kommunikasiya dili kimi ortaya çıxmışdır. Lakin digər dillərdə danışan şəxsləri Azərbaycan türkcəsinə cəzb etmək üçün linqivistik faktorlara ehtiyyac var idi. Bu faktorların təmin edilməsi isə bölgədə Türk müharibə əsirlərinin mənkunlaşdırılması ilə təmin edildi. Beləliklə, N. S. Dzhidalaev də kəndin ortaya çıxış hekayəsini izah etməyə çalışarkən Nadir şahın ordusundan əsir götürülmüş şəxslərə əsaslanan rəvayətə istinad etməkdədir. O, həmçinin iddia edir ki, lak dili ilə Azərbaycan türkcəsi arasında belə bir mühitin yaranması sakinlərin ikidilli olmasına yol açmış, lakin sonradan Azərbaycan türkcəsi lak dilini tamamilə sıxışdırıb ortadan çıxartmağı bacarmışdır. Beləliklə də, kənd yalnız bir dildə - Azərbaycan türkcəsində danışılan bir yaşayış məntəqəsinə çevrilmişdir.
Aşağı Qatrux sakinləri ilə bağlı başqa məlumatlar da var. Məsələn, qonşu İhrek adlı rutul kəndinin sakinləri kənd əhalisini “lyk” (qul) adlandırırdılar. Həmçinin, Qatrux kəndinin özündə də məhəllələrdən biri Muğallar adlandırılmaqdadır. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan türklərinə Dağıstan bölgəsində əsasən Muğal deyilməkdədir. Digər məhəllərdən ikisinin adı isə qatırqılar və samançıyardır. Bu adlar da oranın sakinlərinin Şirvandan Dağıstana köç etdiklərinə işarə hesab edilə bilər.
Oktyabr inqilabından əvvəlki elmi ədəbiyyatlarda Aşağı Qatrux kəndinin sakinləri əsasın qazıqumuxlardan və laklardan ibarət kimi göstərilirdi. 1857-ci ilə aid Qafqaz kalendarında yazılana görə, Qazıqumux xanlığının Aşağı Qatrux kəndinin sakinləri sünni və Avar dilli ləzgilərdən ibarət göstərilmişdir. 1860-cı illərdə A. Komarov tərəfindən hazırlanmış yaşayış məntəqələri siyahısında Aşağı Qatrux lak kəndi kimi göstərilmişdir. 1884-cü ildəki məlumata görə isə, Aşağı Qatrux rutul və sünni kəndi kimi göstərilsə də, əhalisinin dili kimi Türk dili göstərilmişdir. 1888-ci ildə tamamlanmış və Dağıstan bölgəsindəki yaşayış məntəqələrinin siyahısını əks etdirən araşdırşamda kəndin sakinləri sünni ləzgi kimi göstərilsələr də, onların Tatar (yəni Azərbaycan türkcəsi) dilində danışdıqları qeyd edilmişdir. Fakt odur ki, o dövrün elmi ədəbiyyatlarında da sakinlərin dilinin Azərbaycan türkcəsi olduğu göstərilmişdir. Məsələn, 1860-cı illərdə Lak dilini araşdıran P.K. Uslar qeyd edirdi ki, Qazıqumux bölgəsində "onlar Aşağı Qatruxda Azərbaycan türkcəsində" danışırdılar. Həsən Alkadari 1891-ci ildə yazdığı əsərində Samur bölgəsinin Qatrux kəndinin sakinlərinin Azərbaycanca danışdıqlarını yazmaqdadır. 1929-cu ildə atasının əsərinə redaktələr edən Əli Həsənov bildirirdi ki, Qatruxda həmçinin elə icmalar vardır ki, Qazıqumux (yəni lak) dilində danışmaqdadır. 1926-cı ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalmada isə göstərildi ki, kəndin sakinləri Türk və ya 1930-cu illərdən sonrakı adı ilə azərbaycanlılardır.
Tabasaran rayonundakı kəndlər
Aşağı Qatrux kəndi ilə birlikdə, Tabasaran rayonundakı indiki vəziyyət daha qarışıq vəziyyətdədir. Alman dilçi və etnoqraf A. Dirr bildirir ki, burada yaşayan müasir azərbaycanlıların bir hissəsi türkləşmiş tabasaranlılardır. Bir digər etnoqraf. L. İ. Lavrov isə inanır ki, Arkit, Arak və Yersi kimi azərbaycanlı kəndlərinin adları Tabasaran kökənlidir və sakinlər də bir zamanlar bu dildə danışmışdırlar. Nə 19-cu əsrin və erkən SSRİ-nin statistik materialları, nə də tarixi məlumatlar onların nə vaxt yarandığı və sakinlərinin mənşəyinin nə olduğu barədə tam aydınlıq gətirmir.
Yersi keçmişdə ərəb məskunlaşma məntəqələrindən biri idi. 1857-ci ilə aid Qafqaz kalendarına görə, kənddə sünni ləzgilərlə tatarlar yaşamaqda idilər. Bu ikisindən başqa, kənddə tatlar da var imiş. 1869-cu ilə aid qaynaqda isə Yersi sakinlərinin türkcə danışdıqları bildirilmişdir. İnqilabdan əvvəlki bütün digər materiallarda Ersinin sakinləri olaraq tatarlar (yəni azərbaycanlılar) göstərilir. Hər bir halda, 1926-cı ilə aid siyahıyaalmaya görə, bir qədr tabasaranlı və bir dargin də burada yaşamaqda imiş.
Dərvaq sakinlərinə görə (Tabasaran, Vaəkkdə) ərəb soyundan gəlirlər. Kəndin adını “dar vəkyan” (“danışıq evi”), “dur bax” (“ayağa qalx, bax”) kimi izah edirlər. Məlumdur ki, VIII əsrdə Əməvi sərkərdəsi əl-Cərrah Xəzər Dərvağını dağıdıb. 1840-cı ildə Abbasqulu Bakıxanov yazırdı ki, buralarda artıq hamı türkcə danışmaqda imiş. Buna bənzər iddialar Həsən Alkadaridə də rast gəlmək mümkündür. 1857-ci ildə aid Qafqaz kalendarında Darvaqda ləzgilərin, tatarların (yəni azərbaycanlıların) və tatların yaşadığı bildirilir. 1860-cı ildə A. Komarov tərəfindən tamamlanmış yaşayış məntəqələri siyahısında Darvad sakinlərinin dili olaraq Türk dili göstərilməkdədir.Oktyabr inqilabından əvvəlki bütün qaynaqlar burann sakinlərini Tatar (yəni azərbaycanlılar) olduğunu yazmaqdadır. 1897-ci ildəki siyahıyaalmaya görə, Dağıstanda cəmi 912 nəfərin ana dili ərəb dili imiş. A. N, Genko bu insanların Dərvaq sakinləri oldiğuna inanır. Yersi kimi 1926-cı il siyahıyaalması da göstərir ki, Darvaqda yaşayanlar Azərbaycan türkləridir. Bununla birlikdə, kənddə bir nəfər yəhudi də olmuşdur.
Əgər Dərvaq və Yersi azərbaycanlılar yaşamışdırsa da, amma arxiv mənbələrində müxtəlif fərqli məlumatlar verilməkdədir. Bu məlumatlara görə, Arkitdə tabasaranlılar məskunlaşıb, onların tərkibində “tatar” əhalisinin və dilinin əlamətlərinə rast gəlmək olar. Belə ki, 1857-ci il Qafqaz kalendarına görə, Arkid (ﺍﺮﻜﻴﺪ) tatar (yəni Azərbaycan) dilli sünni “ləzgi”lər tərəfindən məskunlaşıb. Bir başqa qaynaq qeyd edir ki, buranın sakinləri tatardilli sünni tatarlardır, yəni sakinlərin doğma dili Azərbaycan türkcəsi olduğu göstərilir. Yersi və Dərvaqa münasibətdə isə məsələ fərqlidir. Arxivdə bu kəndin sakinlərinin etnik kökəni barədə türkdilli olduqları göstərilməkdədir. İnqilabdan əvvəlki və 1926-cı il siyahıyaalınması Ərkitada tabasarnlıların da yaşadığını göstərir. Sovet etnoqraf N. G. Vokova qeyd edir ki, kəndin aşağı məhəllələrinin sakinləri Azərbaycanca danışarkən, yuxarı məhəllələrinin sakinləri Tabasaran dlində danışmaqdadırlar. Lakin kənardakı hər kəs onları tabasaranlı kimi qəbul və ifadə edir.
Tarix
Azərbaycan türklərinin bir hissəsi uzun müddət Tabasaran maysumluğunun bir hissəsi olmuşdurlar. Maysumluq XVI-XVII əsrlərdə Qadi, Maysumlar və müxtəlif camaatlıqlara parçalanmışdı. Həmçinin maysumluğun əhalisi homogen deyildi. Ona tabasaranlılar, azərbaycanlılar, ləzgilər və tatlar daxil idi. Qadılığın ərazisinə Rukel, Kemax, Mitagi, Muqarti, Zidyan, Bilqadi. Gimeydi, Marağa, Dərvaq, Zil və s. kəndlər daxil idi.
A. Bakıxanov bu zamanlar orada yaşayan azərbaycanlıların tərəkəmələr oldiğunu bildirməkdədir. Onun verdiyi məlumata görə, tərəkəmələr XVI əsrdə Qaytaq usmiliyində Sultan Əhmədin hakimiyyəti zamanı məskunlaşmış və Tərəkəmə mahalının əsasını qoymuşdular. Arxiv materiallarına görə, bu insanlar Sulak çayının digər tərəfindən, Quba, Şamaxı, Lənkəran və Cənubi Qafqazın digər yerlərindən gəlmişdilər. Buna baxmayaraq, XIX əsrin bəzi müəllifləri tamamilə fərqli informasiyalar verməkdədirlər. Tarixçi Şıxəliyev onların gəlişi tarixi olaraq Nadir şahın yürüşlərini əsas götürür və onların Cənubi Qafqazdan deyil, daha cənubdan gəldiklərini iddia edir. Qumuq şahzadəsi olan Əbdülməcid Həmzəyev onların İran əyalətlərindən gəldiklərini təstiqləsə də, gəliş tarixlərinin daha erkən tarixə aid olduğunu iddia edir. N. Semyonovun bildirdiyinə görə, onların müxtəlif vilayətlərdən olmaqla, əsasən İran vilayətlərindən gəldiklərini qeyd edir. Şahzadə Əli Xamzin yazır ki, onların İrandan gəldiklərini yazır. Azərbaycan tərəkəmələrinin əsas araşdırılması S. Hacıyeva tərəfindən aparılmışdır. O, bu nəticə gəlir ki, onlar XVI əsrdə artıq Dağıstanda yaşamaqda idilər. O, tərəkəmələrin daha erkən tarixdə gəlmə ehtimallarının olduğunu bildirib, Azərbaycandan gəldiklərini də qeyd edir. O, xüsusi olaraq Şirvan vilayətinin adını qeyd edir. Beləliklə, o, Bakıxanov tərəfindən verilən informasiyanın həqiqətə ən yaxın olduğunu bildirir.
Bundan başqa, regionda yaşayan azərbaycanlı əhalinin yaddaşında da onların köç etmələri barədə rəvayətlər, hekayələr saxlanmaqdadır. Bunlara əsasən, Dağıstan daxilində yaşayış yerlərinin dağılması, aclıqlar, xarici işğallar, feodallar arasında mübarizələr bu daxili köçlərin meydana çıxmasında əsas rol oynamışdır. Məsələn, 1770-ci illərdə Qaytaq usmisi ilə Quba xanlığı arasında gedən mübarizə nəticəsində 7 tərəkəmə kəndi dağıdılmış və yağmalanmışdır. Əhali arasında yayılmış rəvayətə görə, Şəbədə, Şahbaz və Mehret kimi tərəkəmə yaşayış məntəqələri XVIII əsrin müxtəlif mərhələlərində dağıdılmış və nəticədə otlaq ərazilərinə çevrilmişdirlər.
Dərbənd xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra imperator aktı çıxarıldı, ona əsasən, Dərbənd şəhəri istisna olmaqla, "imperator taxtına xidmət xidmətini və sədaqətini mükafatlandırmaq üçün" Tərki Şamxal Mehdinin nəzarətinə verildi. Beləliklə, Ulus Mahal 9 yaşayış məntəqəsi ilə birlikdə Tərki şamxallığının ərazisinə daxil edildi. Bunlar Ərəblər, Azadoğlu, Bilidçi, Calğan, Qullar, Mollakənd, Mollaxəlil, Selik və Nuqdi idi. Mehdi Şamxalın övladları sonrakı onilliklər ərzində onlara sahib olmaqda davam etdilər, ta ki 1883-cü ildə əsas orqanlar Tərki Şamxalının Ulus Mahalda yerləşən yaşayış və yaşayış olmayan mülklərini dövlət idarəsinə vermək haqqında sərəncam verənə qədər.
Dağıstan azərbaycanlıları uzun müddət feodal münasibətlərlə yaşamışdılar. Tərəkəmələrin 3/4 hissəsi rəiyyət idi. Yerdə qalanların böyük bir hissəsi isə rəiyyət ilə ali silk arasındamövqe tutmuşdular. Demək olar ki, bütün torpaqlar bəylər tərəfindən ələ keçirilmişdi. Yalnız istisna kimi kiçik torpaq sahələri ayrı-ayrı ailələrə və vəqf kimi məscidlərə məxsus idi. İctimai idarəetmə və məhkəmə ənənəvi olaraq şəriətə və adətlərə əsaslanmaqda idi.
Buradakı tərəkəmələrlə azərbaycanlıların digər hissəsinin etnik soy birliyi onların bir-biri ilə qarışmasına yardım etmişdir. Ən çox türkləşmə prosesi tat və ərəbdilli əhali arasında müşahidə edilmişdir. Daha kiçik müstəvidə isə türkləşmə Tabasaran kəndlərində və Dərbənd civarında XVI əsrdən XX əsrə qədər davam etmişdir. Beləliklə, Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların sayı başqa etnosların Azərbaycan türkcəsinə keçid edib, bir müddət sonra da türkləşməsi ilə durmadan artmaqda idi. Bundan başqa, bir qrup tərəkəmə Şimali Qumuqiyanın Qumuq düzənliyində məskunlaşmış və nəticədə bir müddət keçdikdən sonra da qumuqlaşmışdır.
Dağıstan Dövlət Şurasının 2000-ci ilin 18 oktyabrında qəbul edilmiş 191 saylı qərarla azərbaycanlılar Dağıstanın yerli əhalisi hesab edilmişdirlər.
Moskva Bəyannaməsinin 40-cı bəndi Rusiya Fedarasiyasına daxil olan hər bir ölkəni "tərəflərin ərazilərində yaşayan milli azlıqların tarixi, mədəni və dini irsinin, habelə etnik, dil və mədəni özünəməxsusluğunun mühafizəsini, qorunub saxlanmasını və inkişaf etdirilməsini təmin etməyə" borclu edir. Bu bəyannamə çərçivəsində hər bir etnosun milli qanunvericiliyə uyğun olaraq öz nümayəndələrinin ictimai-siyasi, mədəni və sosial-iqtisadi həyatda fəal iştirakına şərait yaradılmalıdır.
Etnodemoqrafiya
Yaşayış məntəqələri
Azərbaycan türkləri ənənəvi olaraq Cənubi Dağıstanda yaşamaqdadırlar. Azərbaycanlılar özləri də iki yerə bölünür. Azərbaycanlılar adlana birinci hissə Dərbənd və Tabasarana bölgələrində, ikinci hissə olan və Tərəkəmələr adlanan ikinci hissə isə Dərbəndin şimalında yaşamaqdadırlar.
Tabasaran bölgəsində yaşayan azərbaycanlılar Marağa, Xili, Pənceh, Zil, Yekraq, Dərvaq, , Canaq və Yersidir. Tabasaranda azərbaycanlılar yaşayan məntəqələrin bir hissəsi ikidillidir. Bu ikidilli məntəqələrə Xuçni, Ərkit, Xyuryak daxildir. Ərkit məntəqəsinin ikidilli əhalisi həm azərbaycanlı, həm də tabasaranlıdır.
Dağıstan tərəkəmələri Dərbənd rayonunun aşağıdakı kəndlərində kompakt şəkildə yaşayırlar: Bərəkəy, Vəlikənd, Dəliçoban, Cəmikənd, Gecux, Qaradağlı, Qala, Məmmədqala, Padar, Səlik, Segelər, Tatlar, Ullu-Tərəkəmə, Çinar. Etnik baxımdan qumuqlarla qarışmış vəziyyətdə olan tərəkəmələrın bir hissəsi Xasavyurt, Qızılyurd və rayonularının və kəndlərində də yaşamaqdadırlar. Kostekdəki tərəkəmə məhəlləsinin adı Tərəkəməauldur.
Dağıstan böləsində azərbaycanlıların əsas məskunlaşma yerlərindən əlavə, 3 kənd vardır ki, orada azərbaycanlı kəndlərinin ətrafı qeyri-azərbaycanlı kəndləri ilə əhatələnmiş haldadır. Bu kəndlərin birinin adı Aşağı Qatruxdur. Digər ikisi isə bir-birinə yaxın məsafədə və Qızılyar bölgəsində yerləşməklə birlikdə adları, Bolşebredixinskoe və Persidskidir. Dağıstan azərbaycanlıları dağlıq, təpəlik, düzənlik bölgələrdə olmaqla, əsasən Dərbənddə yaşamaqdadırlar. S. Hacıyeva tərəkəmələrlə birlikdə onların yaşadıqları kəndlərinin siyahısın hazırlamışdır. O, Dərbəndin cənubundakı kəndlərə misal olaraq Əğlabi, Ərəblər, Mollakənd, Bayat, Mollaxəlil və s.-i, Dərbəndin təpəliklərindəki kəndlərə misal olaraq Muğartı, Kemax, Qimeydi, Rükəl, Mitəhi, Yuxarı Calğan, Zidyan, Tabasaran rayonundakı kəndlərə misal olaraq Dərvaq, Zil, Tsanak, Əraq və s. bölgələrin adını çəkməkdədir. Öz növbəsində, N. R. Dadanov Ziydan, Bilqadi, Mitəhi, Muğartı, Kemax və Dərvaq kəndlərini dağlıq məntəqələr kimi təqdim edir. Açıqı-aşkar dağlıq məntəqə olan azərbaycanlı kəndi isə Aşağı Qatrux kəndidir.
2010-cu ilin siyahıyaalmasına görə azərbaycanlı əhalisinin göstəriciləri bunlardı:
Məntəqənin adı | % azərbaycanlıların faiz göstəricisi |
---|---|
Dərbənd rayonu | 58,0 % |
Dərbənd şəhəri | 32,3 % |
Dagestanskiye Oqni şəhəri | 23,1 % |
Tabasaran rayonu | 18,4 % |
Qızılyar rayonu | 2,3 % |
Məhərrəmkənd rayonu | 1,6 % |
Qızılyar şəhəri | 1,5 % |
Sayları
XVI əsrin ikinci yarısında Tabasaran maysumluğu iki yerə parçalandı: Qadism adlanan, şimalda yerləşən və mərkəzi Xuçni olan hissə, cənubda yerləşən və mərkəzi Cərrah kəndi olan maysumluq. E. İ. Kozubskiyə görə, Şimali Tabasaranda 5.379 azərbaycanlə yaşamışdır.
Çar Rusiyası zamanı Dağıstan azərbaycanlıları Kaspi vilayətinin Dərbənd rayonunuda, daga sonsi əisə 1860-ci ildə yaradılmış Dağıstan vilayətinin Dərbənd quberniyasında yaşamışdırlar. Bundan başqa, Qaytaq-Tabasaran dairəsində və Dərbənd şəhərində də yaşamışdırlar. Dağıstndakı rus ordusunun baş qərərgah rəisi A. V. Komarov 1866-cı ildə yazırdı ki, azərbaycanlıların türk tayfalarından mütəşəkkil olduğunu və Türki-Azərbaycan dilində danışdıqlarını yazırdı. O, eyni yolla Avar və Darginləri və onların danışdıqları dili də tərfi edirdi. Komarovun hesabatına əsasən, azərbaycanlılar o zaman Dağıstanın 29 məntəqəsində yaşamaqda idilər və onların ümumi olaraq sayları 18.250 nəfər idi. Onlardan 11.649 nəfəri Dərbənd şəhəri ərazisində, 6.601 nəfəri isə Qaytaq-Tabasaran dairəsində yaşamaqda idi.
1886-cı ildə həyata keçirilmiş ailə hesablamalarına görə, Dağıstanda 13.697 azərbaycanlı yaşamaqda idi və onlar bu sayla ümumi əhalinin 2.31 faizini təşkil edirdilər. Ensiklopedik lüğət olan "Brockhaus və Efron"un 1893-cü ildə yazdığına görə, Dağıstanda 11.473 nəfər azərbaycanlı yaşayırmış. 1897-ci il ümumisiyahıyaalınması isə göstərdi ki, orada 32.143 nəfər azərbaycanlı yaşamaqdadır. Hərbi şərqşünas və leytenant-general N. N, Belyayevski 1902-ci ildə Qafqaz Hərbi Dairəsi zabitlərinin Çeçenistan, Dağıstan və Ləzgi xəttinə olan ekspedisiyasına komandanlıq etmişdir. O, Azərbaycan tatarlarının (yəni, türklərinin) sayının 20 min nəfər olduğunu, Qaytaq-Tabasaran dairəsinin sahil boyu və Dərbənd bölgələrində yaşadıqlarını, eyni zamanda da əsasən sünni məzhəbində olduqlarını yazmışdır.
XXI əsrin əvvəllərində ölkə üzrə milli artım göstəriciləri 12 faiz olduğu halda, Dağıstan azərbaycanlıları 18.5 faiz göstərici ilə ən yüksək göstəriciyə sahib olmuşdurlar. Həmçinin, ölüm göstəriciləri də onlarda 6.5 faiz olmaqla aşağı olmuşdur. 1926-cı ildə həyata keçirilmiş ilk Sovet siyahıyalınmasına görə isə, Dağıstanda 23.428 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Bu şəxslər həmin zaman siyahılara türk kimi salınmışdır. 2010-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı isə onların sayı 130.919 nəfərə çatmışdır.
Dərbənd şəhərində isə azərbaycanlılar əhalinin 31.75 faizini təşkil edirlər və say etibarilə ləzgilərdən bir qədər azdırlar.
1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 | 2021 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
23 428 | 31 141 | 38 224 | 54 403 | 64 514 | 75 463 | 111 656 | 130 919 | 116 907 |
Dərbənd azərbaycanlı icmasının demoqrafiyası
Vladimir Bartold XV-XVI əsrlərdən bəhs edərkən yazır:
Bu zaman Dərbənd artıq ərəb şəhəri kimi yox, türk şəhəri kimi təsvir edilir...Bizim ərəb əhalinin nə zaman və necə yeni gələn türk əhali ilə əvəz edilməsi barədə məlumatımız yoxdur. Bu öroses aşkar şəkildə Azərbaycanın və İranın yerdə qalan şimal-qərb hissəsinin tədricən tSəlcuqlu sülaləsindən etibarən türkləşməsi ilə əlaqəlidir, hər bir halda, yuxarı bəhs edilən Seyfəddin əl-Sulami adı göstərir ki, XII əsrdə Dərbənddə türklər yox, ərəblər üstün idilər.
D. Ancello adlı venesiyalı səyyah da Dərbənd "tatarlarından" bəhs etməkdədir. İvan Petruşevski yazır ki, burada nəzərdə tutulan tatarlar azərbaycanlılardan, lakin eyni zamanda əlavə edir ki, avropalılar həmin zaman "tatar" və "türk" kimi ifadələr ilə müxtəlif türkdilli tayfaları təsvir etmək üçün istifadə edirdilər. Adı məlum olmatan XV əsr səyyahı və taciri də öz hesabatında yazır ki, Dərbəndin ətrafında olan ərazilərin sakinləri həm çərkəzcə, həm də türkcə danışmaqdadırlar. O, bundan sonra izah edir ki, bu dillər Qafqaz və Türk dillərindən biridirlər. Bu deyilənləri əsas gətirərək A. E. Kriştopa o nəticəyə gəlir ki, "XV əsrin sonlarında Dərbənd bölgəsinin etnoqrafik forması müasir dövrdəkinə artıq bənzəməkdə idi: Dərbənd dağıstanlılar və azərbaycanlılar tərəfindən məskunlaşdırılmış halda idi".
Zaman keçdikdə, Dərbənddəki azərbaycanlıların sayı fərqli sülalə şahlarının əhali köçürmələri siyasəti nəticəsində dəyişməyə başladı. Şahlar buraya daha çox türk tayfası köçürməklə bölgədə öz hakimiyyyətlərini gücləndirməyə üstünlük verirdilər. Səfəvi hökmdarı I İsmayıl Dərbəndi 1510-cu ildə ələ keçirən zaman şəhərə Rumlu və Qaramanlı tayfasından 500 ailəni köçürmüşdür. I İsmayıl daha sonra Bayat tayfasından da ailələri buraya köçürtdürmüşdür. 1540-cı ildə I Təhmasib qızılbaş tayfalarından 400 ailəni yenidən Dərbəndə köçürdü. I Abbasın hakimiyyəti dövründə isə Dərbənddəki sünnilər təzyiqlərə məruz qalıb, şəhərdən uzaqlaşdırıldılar. Abbas şəhərə Qızılbaş tayfalarından qarnizon yerləşdirirdi və bunun ardınca, yarımköçəri Bayat və Ustaclı tayfalarından 400 ailə də şəhərə köçürüldü. 1638-ci ildə şəhəri ziyarət etmiş alman səyyahı Adam Olearius Dərbənd barədə ətraflı məlumat yazmışdır. Onun yazdığına görə, bu zaman şəhər 3 hissəyə bölünmüşdü, şəhərin ən yüksək yerində hakim, onun toplarla silahlandırılmış 500 döyüşçüsü yaşayırdılar. Döyüşçülər Ayrımlı və Koydurşa tayfasından toplanmışdılar. Şəhərin orta hissəsində isə iranlılar toplanmışdılar...Aşağı hissədə isə, yunanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Bu yerin adı hələ də Şəhər-Yunandır. A. V. Komarovun 1873-cü ildə yazdığına görə, Dərbənddə burada yaşayan türk tayfaları hələ də türk-azərbaycan dilində danışaraq seçilirdilər. Buradan belə nəticə çıxır ki, 1870-ci illərə qədər Dərbənd azərbaycanlıları nəinki açıq-aşkar etnik kimliyə malik idilər, hətta bəzi tayfa fərqlərini də qoruyub saxlamışlar.
Dağıstanın Rusiyaya ilhaq edilməsindən sonra rus statistik göstəriciləri tez-tez Dərbənddə yaşayan müsəlmanlardan bəhs etməkdədir. Bu məsələyə toxunan Z. Mahmudova inanır ki, XIX əsrin birinci yarısına aid statistikalarda müsəlmanlardan bəhs edilərkən azərbaycanlılar nəzərdə tutulur. O, ilk öncə bu fikrini onunla əsaslandırır ki, ümumiyyətlə Cənubi Qafqaz və Şimali Qafqaz ərazilərində qeyri-azərbaycanlı şəhər əhalisi azlıq təşkil etməkdə idi. İkincisi, müəllif bildirir ki, XIX əsrin birinci yarısına dair informasiya ilə indiki illəri müqayisə etdiyimiz zaman şəhər əhalisi arasında "Türk Tatarlardan" və ya "Azərbaycan tatarlarından" başqa hansısa müsəlman əhalinin varlığını göstərən işarə yoxdur. O hesab edir ki, o dövrdə Dərbəndə bitişik ərazilərdə yaşayan bəzi Dağıstan millətləri açıq-aşkar etnik mənsubiyyətə malik olmamış ola bilərlər, lakin eyni zamanda onlar Azərbaycan dilindən fərqli öz dillərində danışırdılar və buna görə də yerli rəhbərlik onları "dağlılar." "və ya "ləzgilər" kimi də qeyd edə bilərdi. 1836-cı ildə rus müəllifi yazırdı:
Dərbəndlilər Qafqazın hüdudlarından kənarda yerləşən digər şəhərlərdə yaşayan müsəlmanlardan, xüsusən də, hər ehtimala qarşı, mənşəyi ortaq olan bakılılardan az fərqlənir; lakin onlar xarici görünüşcə qonşularına - dağların sakinlərinə heç də bənzəmirlər və Dərbənd sakinlərinin dəstəsində istənilən dağlını asanlıqla ayırd edə bilərsiniz.
1860-1870-ci illərdə Dağ yəhudiləri və ruslar da Dərbənd əhalisi arasına qatıldılar, lakin hələ də azərbaycanlılar say olaraq çoxluğu təşkil etməkdə idilər. 1886-cı ilə aid informasiyaya əsasən, Dərbənd şəhərində 8.697 nəfər azərbaycanlı yaşamaqda idi, onlardan sonrakı yerdə isə 1.830 nəfərlə yəhudilər gəlməkdə idi. 1902-ci ildə şəhərin polis rəisi Regional Statistika Komitəsinə bildirdiyi hesabatına qeyd edirdi ki, şəhərin yuxarı hissəsi tatarlardan ibarət ikən, cənub məhəlləsi yəhudilərdən ibarət idi. E. Kozubskiyə görə, Dərbəndin əhalisi əsasən "şiə məzhəbində olan Azərbaycan tatarlarından ibarətdirlər". O, həmçinin azərbaycanlıların tez-tez farslarla səhv salındığını, lakin onların ortaq məzhəbdən başqa heç bir ümumi nəyəsə sahib olmadıqlarını da qeyd edirdi.
1926-cı ilə aid statistika göstərir ki, şəhərdə 7.831 nəfər Türk (yəni azərbaycanlı) yaşmaqda idi. Onlardan sonra isə, 6.597 nəfər yəhudi, 5.499 nəfər rus, 868 nəfər ləzgi, 812 nəfər erməni, 432 fars və digərləri yaşamaqda idi.Azərbaycanlıların uzun müddət şəhərdəki əhalinin əksəriyyətini təşkil etməsinə baxmayaraq, XIX əsrin ikinci yarısında bu vəziyyət dəyişdi. Dərbənddə gedən güclü urbanizasiya nəticəsində şəhərə güclü ləzgi, ağul, tabasaranlı və digər Dağıstan xalqlarının axını yaşanmışdır. 2002-ci siyahıyaalınmasına görə, ləzgilər artıq azərbaycanlılar say etibarilə bir qədər keçməyi bacarmışdı. Bu zaman ləzgilər əhalinin 32.6 faizini təşkil edərkən, azərbaycanlılar 31.7 faizini təşkil etməkdə idilər.
Din
Din baxımından Dağıstan azərbaycanlılarının çox hissəsi sünni, az bir hissəsi isə şiə məzəbindədirlər. Dağıstan tərəkəmələri də, eyni zamanda sünni məzhəbinə aiddirlər. XIX əsrin sonlarında Həsən Əlqadari yazırdı ki, Dərbənd əhalisinin əksəriyyəti və Ulus Mahalın bir sıra kəndləri On iki imam şiəliyində ikən, tərəkəmələr sünniliyin Hənəfi məzhəbində idilər.
Şiəliyin Dağıstana daxil olmasının başlanğıcı XVI əsr olaraq götürülür. S. Hacıyevanın bildirdiyinə görə, Səfəvi şahı I İsmayıl 1509-cu ildə Dərbəndi ələ keçirdikdən sonra şəhərin sünni Şafi insanlarını şiəliyə keçməyə məcbur etmişdir. Bir başqa hekayəyə görə, I İsmayıl Şəki, Şirvan, Bakı, Dərbənd və başqa vilayətləri ələ keçirdikdən sonra bu vilayətlərdə İmam Əlinin məzhəbini yaymağa başladı.
Rusiya vilayət administrasiyasının nümayəndələri qeyd ediblər:
Dərbənd əhalisinin daha çox Əlinin ardıcılları olması, ümumiyyətlə Rusiya hökumətinə sadiq olması siyasi baxımdan mühümdür, çünki bütün Dağıstan sünnilərə məxsusdur. Bunu 1831-ci ildə Qazi Molla qalanı mühasirəyə alması zamanı özünü sübut etdi: nə onun fanatik öyüd-nəsihətləri, nə də əhəmiyyətli sayda şəhər divarları altına gətirdiyi dağlılar heç bir rol oynaya bilmədilər: onlar [dərbəndlilər] bütün hücumları inadla dəf etdilər və sonra ruslara dağıstanlıları qovmaqda səylə kömək etdilər.
1897-ci il siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə Dağıstan vilayətində yaşayan 32143 azərbaycanlıdan 32127 nəfəri müsəlman, 10 nəfəri pravoslav, 3 nəfəri yəhudi idi.
Dərbənddə Aşura mərasimləri
Digər dünya şiələri kimi Dərbənd şiələri də hər Məhərrəm ayının 10-da İmam Əlinin oğlu Hüseynin Kərbala döyüşündə öldürülməsi hadisəsini mərasimlərlə qeyd edirlər. Bu mərasim Aşura adlandırılmaqdadır. Dərbənd şəhərində keçirilən Aşura günü barədə ilk məlumat XVIII əsrdə yaşamış İ. Lerx tərəfindən verilməkdədir. Dərbəndli alim Mirzə Kərim bəy Şuayb (ö. 1895) öz əsərində Azərbaycan dilində təşkil edilən Şaxsey-Vaxsey mərasimi barədə yazmışdır.
Bu gün şiə müsəlmanları matəm və dəfn mərsiyə oxuyur, həmçinin həmin hadisələrin epizodlarını əks etdirən xüsusi teatr tamaşaları təşkil edirlər. Dərbənddə Aşuranın özünəməxsus xüsusiyyətləri var: onun bəzi ayinləri Azərbaycan və İrandakılardan fərqlənir və bu hadisənin xalq tərəfindən şərh edilməsi ilə şiə ilahiyyatçılarının fətvaları arasında fərq var.
Məhərrəm ayının ilk 10 günündə şiələr məscidlərə gedirlər. Məsciddə müqəddəs hesab edilən şiə dini ədəbiyyatı və Quran oxunulur, lakin yeniyetmələr, istəsələr, dəmir zəncirlərdən düzəldilmiş qamçılarla özlərini qamçılayırlar. Doqquzuncu gün nəziri yerinə yetirənlər qoç qurbanı kəsirlər və əti kasıblara paylanır. Kulminasiya aksiyası onuncu günün (Aşura günü) axşamı, Dərbənd şiələrinin Cümə məscidinə toplaşaraq burada öz dini ayinlərini icra etdikləri zaman baş verir. Axşama doğru hamı yaxınlıqdakı evlərə dağılır, orada qohum və dostlar toplaşır. Bu məclislərdə müqəddəs mətnlər oxunur; “Hüseyniyyə” adlanan “Şahsey-Vaxsey” ritualı icra olunur. Gecənin qaranlığında, səhərə yaxın mərasimin bütün iştirakçıları küçələrdən birinə enərək Xəzər dənizinə tərəf gedirlər, ona yaxınlaşaraq öz arzuları ilə suya notlar atırlar. Oxşar bənzəmələr İranda da var. Sübh açılmazdan əvvəl möminlər yenidən məscidə və həyətə toplaşırlar, orada təyin olunmuş vaxtda (peyğəmbərin nəvəsi Hüseynin vəfat etdiyi saat) seyidlər (peyğəmbərin nəslindən olanlar) Hüseynin portretini çıxarırlar. Daşınandan sonra həyətin ortasına ağ göyərçinlər buraxılır, bundan sonra hamı evə gedir. Aşura gününün bütün günü, o cümlədən gecəsi şiələr yatmamalıdır.
Tədqiqatçılar Aşuranı "şəhərin azərbaycanlı şiə əhalisinin şəxsiyyət göstəricisi" hesab edirlər.
Dil
Dağıstan azərbaycanlıları Azərbaycan türkcəsinin Dərbənd və Tərəkəmə dialektini danışmaqdadırlar. Azərbaycan türkcəsinin Aşağı Qatrux kəndində danışılan ləhcəsi də fərqlilik təşkil etməkdədir və içində Lak dilinin təsirini daşımaqdadır. Dərbənd ləhcəsi Azərbaycan dilinin şərq dialektləri qrupuna daxil ikən, Tərəkəmə ləhcəsi Şərq dialektlərinin Quba və Şamaxı şivələri qrupuna bənzəməkdədir.Dağıstandakı bütün azərbaycanlıların danışıq dili - həm tərəkəmələrin, həm Dərbənddə yaşayan şəhərlilərin, həm Tabasaranda yaşayanların - qonşu xalqların danışıq dillərindən, xüsusən Tat və Qumuq dillərindən təsirlənmişdir.
2010-cu ilin siyahıyaalınması nəticələrinə görə, Dağıstanda yaşayan 130.919 nəfərin 129.620 nəfərinin ana dili Azərbaycan dili ikən, 426 nəfərin rus, 161 nəfərin Ləzgi, 110 nəfərin Tabasaran, 45 nəfərin Dargin, 44 nəfərin Avar, 37 nəfərin Qumuq, 18 nəfərin Ağul, 16 nəfərin Tat, 10 nəfərin Lak, 10 nəfərin Rutul, 3 nəfərin Andean, 1 nəfərin Karata və 1 nəfərin də Saxur dili olmuşdur.
Lingua franca kimi
Əsrlər boyunca xüsusən Dağıstanın cənubunda Azərbaycan dili lingua franca kimi istifadə edilmişdir.Muysken. Dağıstanda yaşayan xalqlar öz aralarında kommunikasiya qurarkən bu dildən istifadə etmişdirlər. Azərbaycan dilinin bu funksiyası XVI-XVII əsrlərdə xüsusən geniş yayılmışdır. Etnoqraf və statistikaçı Nikolay Zeydliç də Dağıstanın bu hissəsində Azərbaycan dilindən umumi danışıq dili kimi istifadə edildiyindən bəhs etməkdədir. 1836-cı ilə aid olan qaynaqda qeyd edilmişdir ki, Dərbəndin yerli müsəlmanları Tatar (yəni Azərbaycan dili və ya türkcəsi) dilindən istifadə etməkdədirlər, lakin bu dil "təkcə müsəlmanlar arasında yox, ermənilər və yəhudilər arasında da geniş istifadə edilməkdədir".
Dağıstanın Samur bölgəsində Azərbaycan dili XVIII-XIX əsrlərdə geniş yayılmışdı. Bu dil Samur vadisində yaşayan xalqlar arasında ümumi kommunikasiya dili kimi istifadə edilməkdə idi. Azərbaycan dilinin bu xüsusiyyəti XIX əsrdə yaşamış Qafqaz üzrə mütəxəsis və məxsusi olaraq Qafqaz xalqlarının dillərini araşdıran P. K. Uslar tərəfindən də qeydə alınmışdı.
XIX əsrə qədər Azərbaycan dili, Qumuq və Avar dilləri ilə birlikdə Dağıstanın təpəliklərində və düzənliklərində lingua franka funksiyası icra etmişdir. Dağıstanı XIX əsrin sonlarında ziyarət edən K. F. Gan bildirirdi ki, "demək olar ki, bütün Dağıstanda türk-tatar dilinin, belə demək mümkünsə, beynəlmiləl dil kimi qəbul edilir". Eyni zamanda, onun Dağıstanın müxtəlif xalqları arasında Azərbaycan dilini qeyri-bərabər səviyyədə bilinməsi ilə bağlı da qeydləri mövcud idi:
O ki qaldı yoldaşımın danışdığı türk-tatar dilinə...o, Samur mahalında bizə böyük xidmətlər göstərdi, Qazıqumuxda onu az başa düşdülər və o, [yəni, Azərbaycan dili orada yaşayanlara] artıq avarlara tamamilə yad idi.
Dağıstanın cənubunu ziyarət etmiş, botanik və entomoloq A. K. Becker bunları yazmışdı:
Türk-Azərbaycan dialekti Tat dialektini tədricən sürətlə əvəz etməkdədir, bu dil Cənubi Qafqazın müsəlman əyalətləri və Dərbənd sakinləri ilə münasibətlər üçün əhəmiyyətli olduğuna görə onu öyrənməyə könüllü olan. dağlılar arasında da yayılmışdır. Eyni ləhcədən tez-tez onlarla qohum olan, lakin əvvəlcə onlara anlaşılmaz dillərdə danışan dağlılar da istifadə edirlər.
Həsən Alkadariyə görə, çoxdilli insanlar görüşdükləri və ya kommunikasiya qurduqları zaman ya Azərbaycan dilində, ya da. Cağatay Türkcəsində (yəni Qumuq dilində) ünsiyyət qururdular. O, onların "necəsən", "haradan gəlirsən" kimi korlanmış nitq ifadələrindən istifadə edərək "bir təhər öz işlərinin" öhdəsindən gəldiklərini də qeyd edir. Başqa müəlliflərin də qeydlərindən aydın olur ki, dağlıların çox hissəsi Azərbaycan dilini sərlis bir şəkildə istifadə edirmişlər. Məsələn, Dağıstanda olmuş latviyalı yazıçı E. Birzniek-Upit də qeyd edir ki, "söhbətlər tatar dilində, Azərbaycan ləhcəsində gedir. Bu, yerli rusların və bütün yetkin ləzgilərin də vəhşicəsinə danışdıqları danışıq dilidir...". Rus dilçisi və etnoqrafı L. P. Zaqurski də aşağıdakı sözləri qeyd etməkdədir:
Azərbaycan ləhcəsi Dağıstanın cənub-şərqində dərin kök salmışdır: kifayət qədər ucqar rayonlardan olan alpinistlər Dərbəndə gəlirlər, çox vaxt hətta tatar dilini öyrənmək üçün pulsuz əməklə məşğul olurlar...Bundan başqa, biz şəxsən şahid olmuşuq ki, Azərbaycan dialekti Dağıstan dağlılarının çətin çatılan yerlərində belə yayılmağa başlamışdır. Əndianlar və ya Dağıstanın bu hissəsinin dağlıları buna misaldır, kim ki Cənubi Qafqazın müsəlman əyalətlərini ticarət məsələləri üçün ziyarət edir onlar Tatar dilini tamamilə sərbəst şəkildə danışırlar.
Ağullar arasında "yalnız Azərbaycana otxodnik kimi gedənlər azərbaycanca danışa bilirdi". Xorsex adlı Lak kəndində də buna oxşar vəziyyət var idi. Mövsümlük işçi hesab edilən otxodniklərin fəaliyyət sayəsində Azərbaycan dili Arçinlər arasında yayılmağa başlamışdı. Azərbaycan dili Kirki və Varsit kimi Dargi kəndlərinin sakinlərinin öz doğma dilləri olan Qaytaq dilindən sonra ikinci dilləri olmuşdu. Hətta Dargi ailələri öz övladlarını 3-4 aylıq azərbaycanlı ailələrinə qalmağa göndərməklə onların dillərini öyrəntməyə çalışırdılar.
26 sentyabr 1861-ci ildə Samur bölgəsində açılan ilk dünyəvi məktəb olan Axtı məktəbində iki dil - Rus və Azərbaycan dilləri - tədris edilməkdə idi. Bu mətkəbdə Azərbaycanlı müəllim və etnoqraf Məhəmmədhəsən Əfəndiyev bir müddət Azərbaycan dilini tədris etmək üçün işləmişdi. XX əsrin əvvəllərində Ləzgi milli teatrının ilk səhnələşdirilən əsərləri Azərbaycan dilində yazılmış və ifa edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk Ləzgi milli teatrı 1914-cü ildə yaradılmışdı.
Ləzgi, Rutul və ya Tabasaran xalqlarından olsalar da, bir çox dağıstanlı şairlər təkcə Azərbaycan dilində əsərlər yazmamış, həm də bu dildəki ədəbi əsərlərdən öz əsərlərini yazarkən təsirlənmişdirlər. Ləzgi şairi Aşıq Süleyman Stalski onun əsərlərini rus dilinə tərcümə edən, ədəbiyyat tənqidçici, yazıçı və şair E. Kapiyev ilə (Kapiyev özü Lak millətindən idi) bu dildə ünsiyyət qururdu. Kapiyev 1940-cı ildə keçirilən folklorşünasların konresində demişdi:
Dəftərdə özüm üçün müfəssəl sətirlərarası variantı tərtib edərkən və redaksiya deyilən iş gedərkən Süleyman öz şeirlərini mənə Türkcə [Azərbaycan türkcəsi] diktə və şərh edirdi.
1923-1928-ci illərdə Azərbaycan dili Dağıstan məktəblərində yeganə tədris dili olmuşdur. Sovet hökumətinin elan etdiyi muxtariyyət hüququndan istifadə edən Dağıstan milli dövlət quruculuğunun ideoloqları da Türk dilinə vurğu edirdilər. Dağısta Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin katibi olmuş N. Samurski inanırdı ki, yerli məktəblərdə tədris yalnız Türk dilində tədris edilməlidir, çünki yerlilər Rus dilinə nifrət etməkdədirlər, digər yerli dillərin isə tədrisatda istifadə edilmək üçün potensialı yoxdur. Karpov bu barədə yazırdı:
Əgər nəzərə alsaq ki, belə bir plana uyğun olaraq, yaxın gələcəkdə bütün Dağıstan ziyalıları “türkcə” danışıb yazmalı idilər, onda rus dili bütün rəsmi təcrübəni tərk etmək məcburiyyətində qalacaqdı.
1926-cı il siyahıyaalınması həyata keçirilərkən Kürə, Samur və Qaytaq-Tabasaran dairələrində şəxsi vərəqələr yalnız Türk dilində hazırlanmışdı. O dövrdə Azərbaycan dili “türk dili” adlanırdı. Dağıstanın digər yerlərində isə bu vərəqələr rus dilində hazırlanmış vəziyyətdə idi. Dağıstanın ilk mədəni, maarif, ədəbiyyat və incəsənət jurnalı olan "Maarif Yolu" Azərbaycan dilində yayımlanmaqda idi. 1932-ci ildə rutulların məskunlaşdığı və mərkəz olan Rutul kəndində çıxan və "Qızıl Çoban" adlı qəzet də Azərbaycan dilində yayımlanmaqda idi. Hər bir halda, 1928-ci ildən etibarən yerli dillər Azərbaycan dilini sıxışdırmağa başladı və ilkin olaraq Qumuq dili birinci yerə qoyuldu və artıq 1933-cü ildə ümumi modelə görə birdən-birə 11 dilin (1936-cı ildən - 12 dil) sürətli inkişafı başlandı.
1936-cı ildən 1994-cü ilə qədər qüvvədə qalmış Dağıstan MSSR-ın gerbində "RFSR", "Dağıstan MSSR" və "Bütün Dünya Proleteriatları, Birləşin" ifadələri müxtəlif dillərdə, eləcə də Azərbaycan dilində də yazılmışdı.
Cənubi Dağıstanda XX əsrin ortalarında Azərbaycan dili hələ də müxtəlif xalqlar arasında kommunikasiya dili olaraq qalmaqda idi. 1950-ci illərin əvvəllərində Sovet etnoqrafı L. Lavron qeyd edirdi:
Cənbubi Dağıstanda, demək olar ki, hər yerdə Azərbaycan dili ikinci dildir.
O, məlumat verirdi ki, rutullar "evdə, işdə və məclislərdə öz ana dillərindən istifadə edirlər, lakin məclislərdə bu dili bilməyənlər (ləzgilər, saxurlar və s.) varsa, danışanlar daha çox Azərbaycan dilində danışırlar". Azərbaycan dilindən, həmçinin Rutul kəndlərində kollektiv fermaların və kənd sovetlərinin rəsmi iş gedişatında da yazı dili kimi istifadə edilirdi. Kitabxanalara gəlincə, o zaman onlar əsasən rusdilli kitablar ilə zəngin idilər. Belə ki, Şinaz kəndinin daxma-oxu otağının kitabxanasında 1000 kitabdan cəmi 30-u Azərbaycan dilində idi.
Keçmişdə Azərbaycan dili Ağul kəndi olan Burşaqda əsas tədris dili ikən, Tsirx kəndində bu funksiya Dargi dili tərəfindən icra edilməkdə idi. Ağulların yaşadıqları digər yerlərdə isə Ləzgi dili tədris dili kimi istifadə edilməkdə idi. 1938-1952-ci illərdə Saxur məktəblərində tədris prosesi Azərbaycan dilində həyata keçirilirdi, lakin sonradan bu rus dili ilə əvəz edildi. 1952-ci ildə bir çox Rutul kəndlərindəki məktəblərdə də Azərbaycan dili əsas tədris dili olmaqda idi. Belə məktəblərdə oxuyan uşaqlar məktəbə daxil olarkən artıq müəyyən qədər azərbaycanca sözü bilir və bu dildə müəyyən ifadələr istifadə etməkdə olurdular. 1938-ci ildə rutullar üçün yazı dilinin yaradılmasının yersiz hesab edilməsinin səbəblərindən biri də məhz bu idi. L.İ. Lavrov buna səbəb kimi "rutulların Azərbaycan dili kimi inkişaf etmiş bir dili hamılıqla bilməsi"ni göstərməkdə idi. Bir digər etnoqraf G. A. Sergeyeva rutullar barədə danışarkən qeyd edirdi:
Artıq yazı dilləri olan qonşularının - azərbaycanlılarının dillərini bilən kiçik xalq üçün yazı dili yaratmağın heç bir məntiqi yoxdur.
Rutul kəndi olan Xnovda yaşayan əhalinin 90-95 faizi Azərbaycan dilində danışmaqda idi. Onlar kəndin yerləşdiyi bölgənin çox hissəsində məskunlaşan ləzgilərlə qarşılaşdıqları zamanı bu dildən istifadə edirdilər. Bu dil hələ də Saxur xalqı arasında güclü təsirə malikdir. 1952-ci ildə Dağıstan saxurlarının 88 faizi və 1982-ci ildə 87.9 faizi azərbaycanca danışa bilməkdə idi. 1960-cı illərdə Arçin xalqı arasında aparılmış araşdırma sayəsində bəlli olmuşdu ki, onların 6 faizi azərbaycancanı bilməkdə imişlər.
Digər dillərlə linqvistik əlaqələr
İki etnik icmanın uzunmüddətli təması zamanı meydana çıxan ikidillilik ona gətirib çıxardı ki, Azərbaycan dili digər dilləri ünsiyyət vasitəsi olmaqdan sıxışdırıb çıxartdı. XVIII əsrin sonları, XIX əsrin əvvəllərində azərbaycanca artıq tabasaranlıların ikinci dili olmuşdu. Bu dilin təsiri 1860-cı illərdə daha da güclənmişdi. Azərbaycan dilinin Tabasaran dilini əvəz etməsi prosesi Tabasaranın cənubunda baş verməkdə idi. Azərbaycanlıların yaşadıqları yerə nisbətən uzaq olan Şimali Tabasaranda isə yalnız kişi əhali azərbaycanca danışa bilirdi və burada azərbaycancannı təsiri cənub ilə müqayisədə zəif idi. Tabasaranlar üçün Azərbaycan dili təkcə iqtisadi, ailə və məişət əlaqələri (o cümlədən tez-tez bu iki etnosun nümayəndələrindən qarışıq nikahlar olurdu) olan və ticarət yollarının ərazisindən keçdiyi yaxın qonşunun dili rolunu oynamırdı; onun vasitəsilə dərbənd azərbaycanlıları ilə ticarət məsələlərində əlaqə saxlaya bilirdilər.
Öz doğma dilini itirmə faktlarına XIX əsrin ikinci yarısında da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, 1870-ci illərdə dilçi və etnoqraf L. P. Zagurski qeyd edirdi ki, tabasaranlılar tədricən daha çox öz doğma dillərini unudurlar və bu dilin yerini azərbaycanca doldurur. A. K. Becker də eyni dövrdə yaşanan bu proses barədə yazmışdı:
Türki-Azərbaycani dialekti bəzi dağlı dilləri üzərində əhəmiyyətli təsirə malikdir və Dərbəndə yaxın yaşayan tabasaranlılar tədricən daha çox öz dpğma dillərini unutmaqdadırlar.
1890-1907-ci illərdə nəşr edilmiş Brockhaus və Efron Ensiklopedik Lüğətində də buna bənzər qeydlərə rast gəlinməkdədir:
Sonuncu ilə [Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur] yaxın əlaqələrə və davamlı münasibətlərə görə, tabasaranlılar özlərinin Azərbaycan dialektini qəbul etməkdə və təricən öz doğma dillərini unutmaqdadırlar.
Hətta bu proses XX əsrin ikinci yarısında da davam etməkdə idi. 1959-cu ildə Tabasaranı ziyarət etmiş L. Lavrov yazırdı ki, "Tabasaran dili regionda demək olar ki, hamının bildiyi Azərbaycan dili tərəfindən əvəz edilməkdədir".
XX əsrin əvvəllərində Dağıstan dillərini araşdıran alman dilçi və etnoqraf A. Dirr tərəfindən də digər xalqların azərbaycanca bilməsi faktı qeydə alınmışdır:
Tabasaranlılar arasında Tatar dilinin bilinməsi geniş yayılmışdır, lakin bu Dağıstanın şərqində və cənubunda belədir və qadınlar qadınlar bunu heç bilmir.
Eyni zamanda o, Tabasaran dilini Türk dillərindən biri kimi sinifləndirmişdir:
Tabasaran dilində bir sözün saitlərini bir-biri ilə eyniləşdirmək istəyi güclüdür - bu, türk-tatar dilinə xas xüsusiyyətdir.
Bu ifadəyə əsasən azərbaycanca nəinki Tabasaran dilinin lüğətinə təsir göstərmiş, eyni zamanda onun qramatik xüsusiyyətlərini də dəyişdirmişdir.
Gündəlik həyatdan tabasaranca kimi digər dillərin də azərbaycancanın təsiri ilə yox olması hadisəsi azərbaycanlılarla tatların təmas etdikləri bölgələrdə də müşahidə edilməkdə idi. Bu Dağıstanın tatlar ilə azərbaycanlıların birlikdə yaşadıqları yerlərdə baş verməklə birlikdə, daha intensiv şəkildə yaşanmaqda idi. Tatlar baxımından özlərinin böyük qonşularının dilini danışa bilmək onlarla ticarət edə bilmə imkanı üçün əhəmiyyətli hesab edilirdi. Həmçinin, azərbaycanca bilmək tək azərbaycanlılarla ünsiyyət üçün vacib hesab edilmirdi, Dağıstanın digər cənub xalqları da bu dili bilməkdə idi. Buna görə də, azərbaycanca danışan tat eyni zamanda hə azərbaycanlılar, həm də cənubu qeyri-azərbaycanlılarla ünsiyyət qurub ticarət edə bilirdi.
Azərbaycan dilinin Tat dilini əvəz etməsi faktı XIX əsrdə A. K. Becker tərəfindən də qeyd edilmişdir. 1873-cü ildə Dərbəndin bələdiyyə başçısı A. V. Komarov Dərbəndəki tat kəndləri barədə danışarkən qeyd etmişdi ki, bu kəndlərdə son dövrdə tat dilinin Türk-Azərbaycan dili ilə əvəz edilməsi prosesi getməkdədir. Bir müddət sonra başqa bir müşahidə antopoloq K. M. Kurdov tərəfindən edilmişdir:
...Tatlar öz dillərində danışmaqdan yayınırlar...Rukel kəndinin sakinləri camaat olaraq hamılıqla tat dilində danışmamaq qərarına gəlmişdirlər və indi yalnız bəzi yaşlı insanlar tatca sözləri anlaya bilməkdədir, yerdə qalan sakinlər isə Tatarca danışmaqdadır. Doğma dillərinə qarşı eyni mənfi yanaşma digər Tat kəndlərinin sakinləi arasında müşahidə edilməkdədir.
1926-cı il siyahıyaalmasına görə, tabasaranlıların 7.2 faizi, tatların 7.3 faizi Azərbaycan dilini özünün doğma dili hesab etdiyini bildirmişdir. 2010-cu il siyahıyaalması isə göstərmişdir ki, azərbaycanca 361 tabasaranlının, 169 ləzginin, 99 darginin, 23 qumuğun, 22 avarın, 17 rusun, 15 lakın, 14 rutulun, 13 ağulun, 6 saxurun, 5 erməninin, 3 osetinin, 2 tatarın, 1 yəhudinin və 1 çeçenin ana dilidir.
Azərbaycan dilindən çıxmış ifadələrə, Dağıstan dillərində - xüsusən, Cənubi Dağıstan dillərində - sıx-sıx rast gəlinməkdədir. Ləzgi qrupuna daxil olan dillərin lüğət tərkibində digər türkizmlərlə müqayisədə Azərbaycan dilindən alınma əsas yer tutur. Azərbaycan sözlərinin alınma səbəbi ləzgi dillərində danışanların azərbaycanlılara bilavasitə yaxınlığı və onlar arasında çoxəsrlik sosial-iqtisadi, mədəni, tarixi və ticarət əlaqələridir.
Müasir Tabasaran dilinin lüğətində Azərbaycan dilindən alınma xeyli sayda söz vardır. Buraya müxtəlif mürəkkəb ifadələr də daxildir. Məsələn, işlətmiş apub, baxış apub, qarşılamuş apub, təbrik apub kimi ifadələr misal göstərilə bilər. Bunun nəticəsidir ki, Tabasaran dilində hal-hazırda sait harmoniyası, yəni ahəng qanunu vardır.Əkinçilik, bağçılıq və ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatı ilə bağlı terminlərə aid olan azərbaycancadan gəlmiş ifadələr ləzgi dilində bütün digər Dağıstan dilləri ilə müqayisədə xeyli zəngindir. Belə ki, ləzgi dilinin ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmiş alça, bostançı, yemiş, meyvə, taxıl, tum, üzüm, xarman, şel, şəftəli sözləri avar, dargin və lak dillərində yoxdur.
Mövcud vəziyyət
Hal-hazırda Azərbaycan dili Dağıstanın rəsmi dillərindən biridir. Dağıstan azərbaycanlılarının bu dildə nəşr edilən "Dərbənd" adlı qəzetləri vardır. Həmçinin, Dağıstanda Azərbaycan dilində tədris keçilən məktəblər də mövcuddur. 1978-ci ildən etibarən Rusiya Federasiyasının radiosunun bu bölgədəki ofisi gündəlik Azərbaycan dilində veriliş yayımlamaqdadır. Bu veriliş gündəlik 30 dəqiqədən ibarətdir. Bundan başqa, 1986-cı ildən etibarən televiziyada da illik 6340 saatlıq azərbaycanca verilişlər verilməkdədir.
Mədəniyyət
1935-ci ildə Dərbənddə Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı açılmışdır. Şəhərdə mütəmadi olaraq “Sevinc” Azərbaycan mədəniyyəti festivalı keçirilir.
Ədəbiyyat
Dağıstan azərbaycanlıları arasında yerli incəsənət fəaliyyəti tarixən inkişaf etmişdir. Bunlara misal olaraq, XVI əsr şairi Bayat Abbası, XVII əsr şairi və misal göstərmək olar. Dərbəndli azərbaycanlı şairlər içərisindən Aşıq Valehlə evlənmiş Zərnigar Hacı Yaqub qızını (1722-1770) misal göstərmək mümkündür. Onun məşhur əsərləri siyahısına "Gəl" əsəri, "Valeh və Zərnigar" dastanı, "Taleh və Həqiqət" və "Deyişmələr" əsərləri (Zərnigar ilə Valehin poetik yarışması) daxildir.
XVIII-XIX əsrlərdən etibarən tərəkəmə azərbaycanlıları arasında da yazı ənənələri inkişaf etməyə başladı. Belə ənənənin baniləri Fətəli (XVIII əsrin sonlarında vəfat etmişdir), Vəlikənddən Mehrəli, Xilasə, Pirəlidir (XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində yaşamışdır). Həmçinin, bu siyahıya Qaradağlı kəndindən olan və XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində yaşamış aşıq-şair Xalidi, Padar kəndindən Minatullu Yusiflini də daxil etmək olar.
Dərbənd aşıq məktəbinə Yersi kəndindən Emin, Səfilli Məmməd, Vəlikənddən Fətəli, Qaradağlıdan Xalid, Ximeydidən Əhməd, Zidyanlı Aslan, Kemaxlı Gülbala, Yuxarı Calğandan Gülbala, Rukeldən Qara Qərib və İlyas, Bilhədidən Kezşahbəy, Tahirbəy və Şah İsmayıl, Yersidən Əfəndi, Dəliçobandan Nurməhəmməd, Maratdan Niftulla, Vəlikənddən Minatulla Xəlilov daxildir.
1992-ci ildən Dərbənddə Azərbaycan dilində yazan müəllifləri birləşdirən Gülüstan Yazıçılar Birliyi fəaliyyət göstərir.
Azərbaycandilli bədii ədəbiyyat
Azərbaycanlılarla Cənubi Dağıstan xalqları arasında çoxillik tarixi-mədəni əlaqələr Dağıstan müəllifləri, əsasən də ləzgilər arasında azərbaycandilli ədəbi yaradıcılığın yayılmasına xidmət etmişdir. Sovet dövrü Dağıstan ədəbiyyatı tənqidçici olan. F. Vaqabovanın qeyd etdiyinə görə:
Cənubi Dağıstanda ikidillilik mərhələsi Azərbaycan dilində ədəbiyyat nümunələrinin cücərməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Dağlarda Türk dili kimi adlandırılan bu dilin burada demək olar ki, bərabər, ədəbiyyatda isə yerli dillər ilə müqayisədə hətta daha yüksək rolu vardır.
Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının nümunəsi olan qoşma şeirlərinin təsiri altında ləzgi ədəbiyyatınnı qoşmaları formalaşmışdır. ləzgi aşığı olan Səid Koçxyurski (1767-1812), eləcə də Mirzə Əli Axtinski (1770-1859) öz ədəbi fəaliyyətlərində Azərbaycan dilindən istifadə etmişdirlər.
Ləzgi yazılı ədəbiyyatının yaradıcısı hesab edilən Yetim Emin (1838-1884) öz əsərlərini həm, Ərəb, həm Azərbaycan, həm də Ləzgi dillərində yazmışdır. Bundan əlavə, onun babası Cəlil və ulu babası Abukar da öz şeirlərini Azərbaycan dilində yazmağı üstün tutmuşdurlar. Həmçinin, Yetim Emin uşaqlıqdan yaradıcılığına bələd olduğu Azərbaycan şairi Vaqif yaradıcılığının güclü təsirinə məruz qalmışdır. Vaqifin təsiri Eminin həm ləzgidilli, həm də azərbaycandilli yaradıcılığında yaxından hiss edilir. Bu xüsusiyyət ən çox onun azəbaycandilli yaradıcılığının erkən mərhələsinə xarakterikdir. O, ilk dəfə Füzulinin əsərlərini Ləzgi dilində tərcümə etmişdir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı ən məşhur əsərlərdən biri "Şamilin əsir edili barədə" adı daşımaqdadır. Yetim Eminin də yaradıcılığı Səid Koçxyurskinin yaradıcılığı kimi şifahi xalq ədəbiyyatının yazılı hala salınmış versiyası idi və buna görə də, özündə güclü Azərbaycan ədəbi təsirini ehtiva etdirməkdəydi.
Bir digər məşhur Ləzgi aşığı olan Süleyman Stalski (1869-1937) də öz ədəbi yaradıcılığın Azərbaycan dilində yazdığı şeirlərlə başlamışdır. Onun azərbaycanca yazdığı əsərlərindən ən məşhurları "Mulle", "Qafqaz", "Kolxoz" əsərləridir. Bunun üzərinə o, Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq Qurultayında oxunan bir şeir bəstələmişdir[185]. S.Stalskinin arxivində Azərbaycan dilində cəmi beş yüz misraya yaxın 12 şeir var. Rutul şairləri olan və da öz əsərlərinin bir qismini Azərbaycan dilində yazmışdırlar. Tabasaranlı şair (XVIII əsr) də Azərbaycan dastanlarını həm Tabasaran, həm də Azərbaycan dilində yaratmışdır. Tabasaranlıların həyatında mühüm yer tutan ədəbi abidələr sırasında Azərbaycan dastanı “Aşıq Qərib” də var idi.
Azərbaycandilli elmi ədəbiyyat
Cənubi Dağıstanda fəaliyyət göstərmiş ilk alim olan Hacı Məhəmməd əz-Zirdaği (1664/1669-1721/1728) öz elmi əsərlərini Azərbaycan dilində yazmışdır. O, bu dildə dəqiq elmlərə, ədəbiyyat tarixinə, etnoqrafiyaya dair materiallar hazırlamışdır. O, bu dildən başqa, ərəb və fars dillərindən də istifadə etmişdir.
Ləzgi dünyəvi yazılı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, şair və alim Həsən Alkadari (1834-1910) 1892-ci ildə Dağıstanın tarixinə dair çoxsaylı şərhlərlə şərq yazılı məlumatlarının toplandığı “Əsər-i Dağıstan” əsərini Azərbaycan dilində yazmışdır. Əsərdə Alkadarinin müşahidələri və poetik əlavələri də vardır.
Qafqazda məşhur əsər olan "Dərbəndnamənin" ərəb, fars, qumuq və lak dillərindəki əlyazmalarından başqa azərbaycandilli əlyazması da dövriyyədə idi. Bu salnamə ərəb və fars mənbələrindən çıxarışlar əsasında tərtib olunmuş bir əsərdir. “Dərbəndnamə” ümumiyyətlə Azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsərdir. Onun rus dilinə tərcüməsi 1898-ci ildə Tiflisdə Maqsud Əlixanov Avarski tərəfindən nəşr edilmişdir.
“Dərbənd-namə”nin Azərbaycan əlyazmaları arasında 17-ci əsrdə Məhəmməd Avabi Aktaşi tərəfindən farsca variant əsasında tərtib edilmiş Rumyantsev siyahısı da var. V. V. Bartold bu əlyazmanın 1719-cu ildə hazırlandığını iddia edir. Mirzə Kazım bəy 1731-ci ilə aid etsə də, Həsən Orazeyev isə 1815-1816-cı illərə aid etməkdədir. Maqsud Əlixanov Avarski bildirirdi ki, XIX əsrin sonunda Zaqatala dairəsində yaşayan İlisulu Xəlil əby adlı bir şəxsdə bu əsərin ərəbdilli nüsxəsi ilə birlikdə, əla şəkildə qorunmuş Azərbaycan versiyası da olmuşdur. Lakin bu iddia başqa heç kim tərəfindən təstiqlənməmişdir.
1891-ci ildə Superxi tərəfindən tamamlanmış "Kitab-i Dərbəndnamə" azərbaycandilli olmaqla birlikdə, Dağıstanın XVI-XIX əsrlər tarixini əhatə etməkdədir. Mirzə Cəbrayıl tərəfindən hazırlanmış "Qazi Molla Avarinin əməlləri barədə" adlı tarixi əsər də Azərbaycan dilində yazılmışdır. Əsərin müəllifi İsrafil Dərbəndi Superxinin oğludur və əsəri 1893-cü ildə tamamlamışdır. Əsər Qafqaz müharibəsinə həsr edilmişdir.
Musiqi
Gürcü tarixçi və arxeoloq P. İoselianı 1861-ci ildə Dağıstanda yaşayan axtılıları ziyarət etmişdir. O, bu ziyarətdən sonra Ləzgi aşıqlarının fəaliyyəti barədə bunları yazmışdır:
Axtılılar çunqur və balaban (klarnet kimi boru) çalmaqla müşayiət olunan mahnı oxumağı sevirlər. Müğənnilər (aşıqlar) bəzən müsabiqələr təşkil edirlər ki, bu da Qubadan (məşhur olanlar), Nuxadan, bəzən Yelizavetpoldan və Qarabağdan ifaçıları özünə cəlb edir. Mahnılar ləzgi dilində, bundan da çox hallarda Azərbaycan dilində oxunur.
Məhəmmədxanov yazır ki, 1980-ci illərdə Tabasaran toylarında əsasən Azərbaycan musiqiləri fa edilmişdir. Müasir Dağıstan ifaçıları arasında azərbaycanlı müğənnilərin əsərlərinin ifa edilməsi geniş yayılmışdır. Müasir Dağıstan ifaçıları arasında Telman İbrahimov, Minaya Pencəliyeva, Aslan Hüseynov, Elbrus Canmirzoyev, Pierre Aidjo və Elçin Quliyevin repertuarında Azərbaycan dilində mahnılar var.
Ənənəvi fəaliyyətlər
Dağıstanın sahil düzənliyində yaşayan azərbaycanlıların əsas məşğuliyyəti çoxşaxəli təbiətə malik kənd təsərrüfatı idi. Əsas əkinlər dənli bitkilər və hər şeydən əvvəl buğda idi. Süni suvarmadan, o cümlədən çəltik əkindən geniş istifadə olunurdu. Suvarma qurğuları vasitəsilə kəndlərə suyun paylanması üçün işlənmiş sistem var idi. Xalq seleksiyası Dağıstanda düyü və buğdanın Sarı-Buğda (İstanbul-Buğda və ya Arnavutka), Ağ-Buğda sortlarını yaratmışdır. Yüksək məhsuldar buğda kimi Tərəkəmə Budai (Tərəkəmə buğdası) xeyli məşhurlaşmışdı. Zəfəran əkini geniş yayılmışdı. 19-cu əsrin ikinci yarısında ipək, yun və pambıq parçalar üçün boyaların istehsalı üçün istifadə edilən kök bitkisi becərilməsi intensiv inkişaf etmişdi. Burada məddəçilik və ipəkçilik qədim məşğuliyyətlər olmuş, xarici ticarət üçün əsas istifadə edilən məhsul hesab edilmişdirlər. Ət və süd məhsulları istehsalı üçün maldarlıq da mühüm sahə idi. Yerli əkinçiliyin bir xüsusiyyəti camışların yük daşınması və çəkici qüvvə kimi istifadəsi idi.
Dağıstanda azərbaycanlıların ənənəvi məşğuliyyətləri xalçaçılıq, zərgərlik və əlvan metalların istehsalı, ağac, daş emalı və s.dir. 1920-ci illərdən başlayaraq regionun sənayeləşməsi Dağıstan əhalisi üçün yeni imkanlar açmışdır.
Məskunlaşma
2010-cu ildə həyata keçirilmiş siyahıyaalınmaya əsasən rəsmi sayları 130.919 nəfər, 2002-ci ilə olan qeyri-rəsmi təxminlərə əsasən 200.000 nəfərdir. Rəsmən Dağıstan əhalisinin 4,50%-ni təşkil edirlər. Kompakt halda Dərbənd, Dağıstan İşıqları, Mahaçqala və Qızılyar şəhərlərində, Dərbənd, Tabasaran, Qızılyar, Məhərrəmkənd və Rutul rayonlarında yaşayırlar.
- Dərbənd rayonu: rayonun 38 kəndi və 2 qəsəbəsi var. Onların hər birində azərbaycanlılar yaşayırlar. Kəndlərdən 16-sı tamamilə azərbaycanlılardan ibarətdir və monoetnik tərkibə sahibdir. Bu kəndlərdən əlavə daha 8 kənddə əhalinin yarıdan çoxu etnik azərbaycanlılardan ibarətdir. Qalan kəndlərdə isə azərbaycalılar azlıqdadırlar: Bərəkəy, Dəliçoban, Vəlikənd, Yuxarı Calğan, Aşağı Calğan, Sabnova, Cəmikənd, Zidyan-Qazmalar, Zidyan, Mitəhi-Qazmalar, Mitəhi, Qala, Muğartı, Müzayim, Padar, Kommuna, Rükəl, Tatlar, Qaradağlı, Bilhədi, Belici (kənd), Ərəblər, Hecux, Çinar, Nüğdi, Rubas, Səlik, Ullu-Tərəkəmə, Xəzər.
- Tabasaran rayonu: rayon əhalisi tamamiylə kəndlərdə yaşayır, belə ki rayon ərazisində şəhər və ya qəsəbələr yoxdur. Rayonda ümumilikdə 74 kənd mövcuddur. Azərbaycanlılar Tabasaran rayonunun tərkibinə daxil olan bir çox kənddə yaşamaqdadırlar, onlardan 8-i monoetnik azərbaycanlı kəndləridir: Marağa, Canaq, Xili, Pənceh, Yersi, Zil, Ərak, Dərvaq, Xuçni, Yekraq
- Rutul rayonu: Aşağı Qatrux
- Qızılyar rayonu: Bolşebredixinskoe, Persidski
- Məhərrəmkənd rayonu: Yeni Aul
- Qürah rayonu: Ərəblər
Siyahıyaalınmlara əsasən Dağıstanın inzibati vahidlərində azərbaycanlıların sayı
İnzibati vahid | Ərazi | 2002-ci il | 2010-cu il | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ümumi | azərbaycanlı | % | Ümumi | azərbaycanlı | % | ||
Dağıstan respublikası | 50,278 km² | 2 576 531 | 111 656 | 4.33% | 2 910 249 | 130 919 | 4.50% |
Dərbənd rayonu | 821 km² | 86 494 | 50 247 | 58.09% | 99 054 | 57 476 | 58.02% |
Dərbənd şəhəri | 69,6 km² | 101 031 | 32 064 | 31.74% | 119 200 | 38 523 | 32.32% |
Tabasaran rayonu | 801 km² | 54 732 | 8 896 | 16.25% | 52 886 | 9 731 | 18.40% |
Dağıstan İşıqları şəhəri | 9,3 km² | 26 346 | 6 917 | 26.25% | 27 923 | 6 465 | 23.15% |
Mahaçqala şəhəri | 498 km² | 545 258 | 6 750 | 1.24% | 696 885 | 6 333 | 0.91% |
Qızılyar rayonu | 3047 km² | 57 748 | 1 506 | 2.61% | 67 287 | 1 584 | 2.35% |
Məhərrəmkənd rayonu | 654,6 km² | 58 694 | 539 | 0.92% | 62 195 | 1 021 | 1.64% |
Qızılyar şəhəri | 32,3 km² | 51 024 | 892 | 1.75% | 51 707 | 804 | 1.55% |
Kaspiysk şəhəri | 32,9 km² | 77 650 | 676 | 0.87% | 100 129 | 797 | 0.80% |
Xasavyurd şəhəri | 38,5 km² | 121 817 | 765 | 0.63% | 131 187 | 795 | 0.61% |
Rutul rayonu | 2170 km² | 23 503 | 603 | 2.57% | 22 926 | 359 | 1.57% |
Buynaksk şəhəri | 20,95 km² | 61 437 | 403 | 0.66% | 62 623 | 344 | 0.55% |
İzberbaş şəhəri | 22,9 km² | 40 987 | 395 | 0.96% | 55 646 | 274 | 0.49% |
3020 km ² | 28 587 | 266 | 0.93% | 31 683 | 225 | 0.71% | |
Qızılyurd şəhəri | 23,7 km² | 47 679 | 94 | 0.20% | 43 421 | 128 | 0.29% |
Qayakənd rayonu | 640 km² | 52 739 | 57 | 0.11% | 54 089 | 88 | 0.16% |
1270 km² | 21 053 | 83 | 0.39% | 24 848 | 60 | 0.24% | |
Yujno-Suxokumsk şəhəri | 91,7 km² | 9 777 | 52 | 0.53% | 10 035 | 56 | 0.56% |
Qaytaq rayonu | 678,24 km² | 26 870 | 23 | 0.09% | 31 368 | 37 | 0.12% |
Xasavyurd rayonu | 1425 km² | 125 454 | 42 | 0.03% | 141 232 | 33 | 0.02% |
Qarabudaqkənd rayonu | 1460 km² | 60 620 | 38 | 0.06% | 73 016 | 29 | 0.04% |
Babayurd rayonu | 3262,3 km² | 41 331 | 24 | 0.06% | 45 701 | 24 | 0.05% |
Doqquzpara rayonu | 376,9 km² | 14 330 | 22 | 0.15% | 15 357 | 23 | 0.15% |
666,3 km² | 54 036 | 8 | 0.01% | 58 835 | 23 | 0.04% | |
Qürah rayonu | 740 km² | 15 206 | 124 | 0.82% | 15 434 | 22 | 0.14% |
Serqoqala rayonu | 528,4 km² | 29 665 | 12 | 0.04% | 27 133 | 22 | 0.08% |
Qızılyurd rayonu | 524 km² | 70 440 | 36 | 0.05% | 61 876 | 20 | 0.03% |
Xiv rayonu | 620 km² | 20 747 | 17 | 0.08% | 22 753 | 18 | 0.08% |
Levaşi rayonu | 830 km² | 64 371 | 8 | 0.01% | 70 704 | 18 | 0.03% |
Buynaksk rayonu | 1842,09 km² | 65 018 | 10 | 0.02% | 73 402 | 18 | 0.02% |
Noqay rayonu | 9000 km² | 21 685 | 12 | 0.06% | 22 472 | 15 | 0.07% |
Novolak rayonu | 218,2 km² | 22 019 | 7 | 0.03% | 28 556 | 15 | 0.05% |
Kazbek rayonu | 583,8 km² | 33 140 | 1 | 0.01% | 42 752 | 15 | 0.04% |
Botlix rayonu | 687,9 km² | 50 469 | 3 | 0.01% | 54 322 | 14 | 0.03% |
Axtı rayonu | 1120 km² | 31 592 | 8 | 0.03% | 32 604 | 13 | 0.04% |
Dahadayev rayonu | 760,4 km² | 38 359 | 4 | 0.01% | 36 709 | 7 | 0.02% |
560 km² | 27 460 | 18 | 0.07% | 29 547 | 6 | 0.02% | |
Lak rayonu | 750 km² | 12 382 | 4 | 0.03% | 12 161 | 3 | 0.02% |
Qunib rayonu | 609,5 km² | 25 106 | 13 | 0.05% | 25 303 | 3 | 0.01% |
Ağul rayonu | 793,5 km² | 11 290 | 3 | 0.03% | 11 204 | 2 | 0.02% |
Çaroda rayonu | 1010 km² | 11 792 | 0 | 0.0% | 11 777 | 2 | 0.02% |
1611,5 km² | 22 108 | 9 | 0.04% | 22 165 | 2 | 0.01% | |
Kuli rayonu | 649 km² | 10 760 | 0 | 0.00% | 11 174 | 1 | 0.01% |
Gergebil rayonu | 341,9 km² | 18 366 | 1 | 0.01% | 19 910 | 1 | 0.01% |
Şamil rayonu | 920 km² | 26 053 | 1 | 0.01% | 28 122 | 1 | 0.01% |
Xunzax rayonu | 551,91 km² | 30 203 | 2 | 0.01% | 31 691 | 1 | 0.01% |
622,8 km² | 52 455 | 0 | 0.00% | 53 558 | 1 | 0.01% |
Qeydlər
- 1926-cı il siyahıyaalınmasında azərbaycanlılar “türk” kimi qeydə alınıb.
- Konstitusiyaya əsasən, respublikanın dövlət dilləri rus dili və Dağıstan xalqlarının bütün dilləridir. Bununla belə, cəmi 14 dil: rus, avar, ağul, Azərbaycan, dargin, qumuq, lak, ləzgi, noqay, rutul, tabasaran, tat, saxur, çeçen dillərinin öz yazı dili var və bu dillər dövlət dili kimi fəaliyyət göstərirlər.
İstinadlar
- rosstat.gov.ru, 2022
- Перепись 2010 года. Дагстат, 2014
- "О коренных малочисленных народах Республики Дагестан". 2011-08-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-04.
- "Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года". rosstat.gov.ru. 30 dekabr 2022. 13 dekabr 2023 tarixində (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- Ибрагимов М.-Р. А., 2002
- Гаджиева, 1999. səh. 28
- Махмудова, 2006. səh. 146
- Гаджиева, 1999. səh. 5
- Гаджиева, 1999. səh. 107
- Исламмагомедов, 1981. səh. 22
- Исламмагомедов, 1981. səh. 24
- Гаджиева, 1990. səh. 11
- Гаджиева, 1990. səh. 19
- Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л. И. Лаврова, 1966. səh. 193
- Гаджиева, 1999. səh. 108
- Хайдаков, 1961. səh. 96
- Лавров, 1962. səh. 120
- Джидалаев, 1972. səh. 298—300
- Рамазанов, 1964. səh. 68
- Рамазанов, 1964. səh. 82
- Кавказский календарь на 1910 год, 1911. səh. 280
- Кавказский календарь на 1912 год, 1913. səh. 166
- Памятная книжка Дагестанской области, 1895. səh. 380—381
- Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 г., 1893
- Кавказский календарь на 1915 год, 1916. səh. 137
- Кавказский календарь на 1857 год, 1858. səh. 404
- Сборник статистических сведений о Кавказе, 1869. səh. 121
- Кавказский календарь на 1886 год, 1886. səh. 133
- Список населённым местам Дагестанской области, 1888. səh. 62
- Услар, 1890. səh. 3
- Алкадари, 1929. səh. 169
- Список населённых мест., 1927. səh. 137
- Гасанов, 1994. səh. 34—35
- Гасанов, 1994. səh. 35—36
- Волкова, 1983. səh. 44
- Кавказский календарь на 1857 год, 1858. səh. 371
- Списки населённых мест Дагестанской области, 1869. səh. 98
- Список населённым местам Дагестанской области, 1888. səh. 39
- Кавказский календарь на 1910 год, 1910. səh. 252
- Кавказский календарь на 1912 год, 1912. səh. 155
- Кавказский календарь на 1915 год, 1915. səh. 124
- Памятная книжка Дагестанской области, 1895. səh. 316—317
- Лаврова, 1966. səh. 178
- Гаджиева, 1999. səh. 102
- Генко, 1941. səh. 86
- Волкова, 1983. səh. 51
- Волкова, 1983. səh. 48
- Памятная книжка Дагестанской области, 1895. səh. 314—315
- Кавказский календарь на 1910 год, 1911. səh. 236
- Кавказский календарь на 1912 год, 1913. səh. 148
- Кавказский календарь на 1915 год, 1916. səh. 116
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927. səh. 64.
- Список населённым местам Дагестанской области, 1888. səh. 40
- Кавказский календарь на 1910 год, 1911. səh. 186
- Кавказский календарь на 1912 год, 1913. səh. 126
- Кавказский календарь на 1915 год, 1916. səh. 90
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927. səh. 72.
- Волкова, 1966. səh. 27
- Гасанов, 1994. səh. 144
- Гасанов, 1994. səh. 146
- Гаджиева, 1990. səh. 10
- Гаджиева, 1999. səh. 104
- Гаджиева, 1999. səh. 169
- Гаджиева, 1999. səh. 169—170
- Ибрагимов М.-Р. А., 2002. səh. 512
- Ибрагимов М.-Р. А., 2002. səh. 510
- Гаджиева, 1990. səh. 23
- "Постановление Госсовета Республики Дагестан от 18.10.2000 № 191 «О коренных малочисленных народах Республики Дагестан»". lawru.inf. 2011-08-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-03.
- "Россия и Азербайджан укрепили «союз» перед самым вторжением в Украину". 2022-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-26.
- "Декларация о союзническом взаимодействии между Азербайджанской Республикой и Российской Федерацией". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-26.
- Исламмагомедов, 1981. səh. 17
- Алимова, 1992. səh. 17-18
- Гаджиева, 1990. səh. 4
- Гаджиева, 1999. səh. 100
- Даданов, 1986. səh. 122
- "Азербайджанцы в Дагестане". 2016-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-19.
- "РЕСПУБЛИКА ДАГЕСТАН (2010 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. 2012-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-19.
- Алимова, 1992. səh. 22
- Сборник сведений о кавказских горцах, 1875. səh. 14-17
- "Перепись- как инструмент ассимиляции". www.tsumada.ru. 2012. 2013-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- "Дагестан ЭСБЕ/Дагестан". Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). Дагестан. 2024-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России/ Дагестанская область - вся". demoscope.ru. 22 iyun 2011. 8 iyul 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- Отчёт главного руководителя полевой поездки офицеров Генерального штаба Кавказского военного округа в Чечне, Дагестане и на Лезгинской линии в 1902 году. Военная типография (в здании Главного Штаба). 1903. səh. 162.
- Ибрагимов, 2007. səh. 75
- "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР". demoscope.ru. 2012. 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- "Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения по регионам России". www.gks.ru - Федеральная служба государственной статистики. 2012. 2012-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- "Руководитель Дербента посетил мероприятие мусульман-азербайджанцев". www.regnum.ru. 27 aprel 2012. 2015-04-27 tarixində .
- "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР". «Демоскоп». 2012-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-29.
- "Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-01.
- "Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-01.
- "Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-30.
- "Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-30.
- "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-30.
- "Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России". «Демоскоп». 2012-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-04-22.
- "Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения по регионам России". «Федеральная служба государственной статистики». 2012-04-27 tarixində arxivləşdirilib.
- Бартольд, 1977. səh. 427
- Петрушевский, 1944. səh. 77
- Криштопа, 1970. səh. 119
- Гаджиева, 1999. səh. 123
- Махмудова, 2006. səh. 145
- "Дербент, город Дагестанской области". Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 1893. 2024-02-03 tarixində arxivləşdirilib.
- Гаджиева, 1990. səh. 130
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927. səh. 2.
- Капустина və Солоненко, 2007. səh. 108—109
- "Население Дагестана". www.ethno-kavkaz.narod.ru. 2012. 2012-04-22 tarixində . İstifadə tarixi: 3 fevral 2024.
- Гаджиева, 1990. səh. 192
- Алкадари, 1929. səh. 12
- Гаджиева, 1999. səh. 331
- Махмудова, 2006. səh. 148
- Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г., 1905. səh. 80—85
- Гаджиева, 1999. səh. 336
- Гаджиева, 1999. səh. 302
- Капустина və Солоненко, 2007. səh. 106—107
- Ибрагимов М.-Р. А., 2002. səh. 508
- Джидалаев, 1972. səh. 298
- Баскаков, 1960. səh. 139
- Гаджиева, 1990. səh. 27
- "О некоторых итогах Всероссийской переписи населения 2010 года в Республике Дагестан. Статистический сборник" (PDF). dagstat.gks.ru / Махачкала: Изд-во Восточной литературы. 12 avqust 2017 - 8 Jul 2023. 8 iyul 2023 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 4 fevral 2024.
- Muysken, 2008. səh. 74
- История Дагестана, 1967. səh. 279
- Сергеева, 1989. səh. 93
- Волкова, 1966. səh. 268
- Рамазанов, 1964. səh. 262—265
- Алкадари, 1929. səh. 14
- Арзуманов, 1988. səh. 50—51
- Загурский, 1880. səh. 20
- Сергеева, 1989. səh. 119
- Сергеева, 1981. səh. 97
- Сергеева, 1989. səh. 112
- Сергеева, 2006. səh. 251
- Магомедов, 2010. səh. 329
- Казие, 1965. səh. 235
- Лезгины, 1960. səh. 518—519
- Мусаев, 1974. səh. 254
- Мусаев, 1986. səh. 150-151
- Grenoble, 2003. səh. 130
- Карпов, 2007. səh. 548
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927. səh. 64.
- Народы Кавказав, 1960. səh. 543
- Алпатов, 2000. səh. 81
- Республика Дагестан: Административное устройство, население, территория (60-е годы XIX — 90-е годы XX в.), 2001. səh. 4
- Сергеева, 1989. səh. 121
- Сергеева, 1989. səh. 128
- Лавров, 1953. səh. 39
- Шаумян, 1941. səh. 11
- Талибов, 2005. səh. 335
- Сергеева, 2005. səh. 255
- Лавров, 1982. səh. 140
- Волкова, 1967. səh. 35
- Волкова, 1967. səh. 33
- Сергеева, 1989. səh. 107-108
- Сергеева, 1989. səh. 113
- Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. "Кавказские языки". Исторические журналы — Калайдович, с. 814—818. 1894. 2022-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2024.
- Гасанов, 1994. səh. 34-35
- Гасанов, 1994. səh. 28
- Ибрагимов, 2007. səh. 74-75
- Балаев, 1986. səh. 84
- Курдов, 1907. səh. 59
- "О некоторых итогах Всероссийской переписи населения 2010 года в Республике Дагестан. Статистический сборник" (PDF). Изд-во Восточной литературы. 2012. 12 avqust 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 6 fevral 2024.
- Загиров, 1987. səh. 110
- "Российские универсальные энциклопедии, Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник". gatchina3000.ru. 21 oktyabr 2011. 8 aprel 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 6 fevral 2024.
- Ханмагомедов, 1967. səh. 558—559
- Ханмагомедов, 1998
- Джидалаев, 1990. səh. 75
- Ибрагимов М.-Р. А., 2002. səh. 508—509
- "Сайт Азербайджанского театра Республики Дагестан". Азербайджанский государственный драматический театр. 29 avqust 2013. 2014-11-08 tarixində . İstifadə tarixi: 1 fevral 2024.
- "28 октября в г. Дербенте состоялся X Республиканский фестиваль азербайджанской культуры «Севиндж»". 21 oktyabr 2021. 25 dekabr 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 1 fevral 2024.
- Гаджиева, 1999. səh. 305
- Гаджиева, 1999. səh. 305-306
- Гаджиева, 1999. səh. 306
- Гаджиева, 1990. səh. 191
- Хурдамиева, 2000. səh. 95
- "Сетевое издание Новости культуры: Новостной портал Министерства культуры Республики Дагестан Учредитель сетевого издания - Министерство культуры Республики Дагестан". minkultrd.ru. 16 iyun 2021. 9 iyul 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 6 fevral 2024.
- Вагабова, 1970. səh. 155
- Вагабова, 1970. səh. 248
- История Дагестана, 1967. səh. 412
- Мусаев, 1974. səh. 246
- Нарочницкий, 1988. səh. 376
- Ярахмедов, 1992. səh. 7
- Ярахмедов, 1992. səh. 11
- Ярахмедов, 1992. səh. 35
- Большая советская энциклопедия, 1952. səh. 287
- Гамзатов, 1982. səh. 164
- Мусаев, 1986. səh. 78
- Климович, 1975. səh. 120
- Толстова, 1960. səh. 544
- Гасанов, 1994. səh. 221
- Алимова, 1992. səh. 211
- Гасанов, 1994. səh. 155—157
- Гаджиев, 1975. səh. 253
- Иманов, 1936. səh. 135
- Пер. с араб. М.-С. Саидова. Абдурахман из Газикумуха. Книга воспоминаний саййида Абдурахмана, сына устада шейха тариката Джамалуддина ал-Хусайни о делах жителей Дагестана и Чечни. Махачкала: Дагестанское книжное издательство. Редакция перевода, подготовка факсимильного издания, комментарии, указатели А. Р. Шихсаидова и Х. А. Омарова. Предисловие А. Р Шихсаидова. 1997. 5–18.
- Ганиева, 2004. səh. 192
- Казиев və Карпеев, 2003. səh. 398—399
- Магомедханов, 2010. səh. 279—317
- "НАРОДЫ ДАГЕСТАНА". Lakia.net. 6 dekabr 2000. 18 aprel 2023 tarixində .
- Ayna qəzetinin internet versiyası — Ayna.az: Azərbaycan Milli Strateji Təhqiqatlar Mərkəzinin eksperti Ənvər Börüsoy :Dərbənddəki varlığımıza qarşı mənhus planlar 2013-07-16 at the Wayback Machine--yayınlanma tarixi 03.10.2009
- Официальный сайт администрации Табасаранского района :Населенные пункты 2012-11-14 at the Wayback Machine
- Журнал научных публикаций – Этнокультурный потенциал дагестанских азербайджанцев и пути его использования в преемственности межпоколенных отношений (на примере субэтнической группы терекеменцы) 2020-12-02 at the Wayback Machine
- Общественно-политический еженедельник "ЧЕРНОВИК" : статья---Наш Шахсей-Вахсей 2011-07-23 at the Wayback Machine---Автор статьи: Марко Шахбанов, дата публикации:2 Февраля 2007 года.
- Dagestan Statistics, Федеральная Служба Государственной Статистики РФ "Всероссийская перепись населения. Национальный состав и владение языками, гражданство. Книга 1, том 4", г. Москва, 2004 :Население Дагестана (2002 г.) 2012-04-22 at the Wayback Machine
- Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа :Население Дагестана (2010 г.) 2017-10-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Дербентский район 2014-10-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Дербент 2012-01-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Дагестанские Огни 2012-01-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Махачкала 2012-01-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Кизляр 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Каспийск 2012-01-11 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Хасавюрт 2013-10-14 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Буйнакск 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Избербаш 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Кизилюрт 2012-04-16 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Южно-Сухокумск 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Кайтагский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Бабаюртовский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Докузпаринский район 2022-04-01 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Казбековский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Ботлихский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Ахтынский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Дахадаевский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Гунибский район 2023-07-06 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Агульский район 2013-12-27 at the Wayback Machine
- Правительство РД: Муниципальные районы и городские округа " Список районов " :Гергебильский район [ölü keçid]
Mənbə
- Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. Махачкала: Дагучпедгиз. 1994.
- Гаджиева С. Ш. — Наука, 1990. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. (PDF). Наука. 1990.
- Ибрагимов М.-Р. А. Азербайджанцы // Народы Дагестана (PDF). Moskva: Наука. Отв. ред. С. А. Арутюнов, А. И. Османов, Г. А. Сергеева. 2002. ISBN .
- Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование (PDF). Махачкала. 1992.
- Исламмагомедов А. И. Дореволюционное поселение дагестанских азербайджанцев // Быт сельского населения Дагестана (XIX — нач. XX вв.). Махачкала: Дагестанское учебно-педагог. изд-во Госкомиздата ДАССР. 1981.
- Махмудова З. У. Взаимодействие этноконфессиональных общин в городской среде. Дербент XIX века // Русский сборник: Исследования по истории России. II. Moskva: Модест Колеров. 2006.
- Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л. И. Лаврова. Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Часть 1: Надписи X-XVII вв. / Тексты, переводы, комментарии, введение и приложения Л. И. Лаврова. Moskva. 1966.
- Хайдаков С. М. Очерки по лексике лакского языка. Moskva: Изд-во АН СССР. 1961.
- Лавров Л. И. Рутульцы в прошлом и настоящем // Кавказский этнографический сборник. 3. Moskva: Изд-во Академии наук СССР. 1962.
- Джидалаев Н. С. Об одном случае развития билингвизма в монолингвизм // Проблемы двуязычия и многоязычия. Moskva: Наука. 1972.
- Рамазанов Х. Х., Шихсаидов А. Р. Очерки истории Южного Дагестана. Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР. 1964.
- Кавказский календарь на 1910 год. Часть 1. Тифлис. 1911.
- Кавказский календарь на 1912 год. Часть 1. Тифлис. 1913.
- Кавказский календарь на 1915 год. Отдел статистический. Тифлис. 1916.
- Памятная книжка Дагестанской области. Темир-Хан-Шура. 1895.
- Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 г. Тифлис. 1893.
- Кавказский календарь на 1857 год. Тифлис. 1858.
- Списки населённых мест Дагестанской области // Сборник статистических сведений о Кавказе. I. Тифлис. 1869.
- Кавказский календарь на 1886 год. Тифлис. 1887.
- Список населённым местам Дагестанской области. . Гор. Петровск. 1888.
- Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. IV. Лакский язык (PDF). Тифлис. 1890.
- Алкадари Г. Асари-Дагестан (исторические сведения о Дагестане) / Перевод Али Гасанов (Алкадари) (PDF). Махач-Кала: Изд. Дагестанского научно-исследовательского института. 1929.
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. . Махач-Кала: Изд. Дагстатуправления. 1927.
- Список населённым местам Дагестанской области. Гор. Петровск. 1888.
- Волкова Н. Г. Арабы на Кавказе. Арабы на Кавказе. Советская этнография — № 2. 1983.
- Списки населённых мест Дагестанской области // Сборник статистических сведений о Кавказе. I. Тифлис. 1869.
- Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 года по Дагестанской АССР. Вып. 1. Список населённых мест. — Махач-Кала: — С. VIII, 137. . VIII. Изд. Дагстатуправления: Махач-Кала. 1927.
- Ганиева А. М. Очерки устно-поэтического творчества лезгин. Moskva: Наука. 2004.
- Казиев Ш. М., Карпеев И. В. Повседневная жизнь горцев Северного Кавказа в XIX веке. Moskva: Молодая гвардия. 2003.
- Магомедханов, Магомедхан. «Вавилонское столпотворение“ (этноязыковые процессы в Дагестане)». Антропологический форум - № 13. 2010.
- Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование. Махачкала. 1992.
- Н. В. Состав населения Дагестанской области // Сборник сведений о кавказских горцах. VIII. Тифлис. 1875.
- Даданов Н. Р. Некоторые сведения о материальной культуре азербайджанцев Дагестана // Археологические и этнографические изыскания в Азербайджане (1980-1981 гг.). Баку: Элм. 1986.
- Бартольд В. В. Сочинения. 3. Изд-во восточной литературы. 1977.
- Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке (PDF). Баку: Известия АзФАН СССР - № 7. 1944.
- Криштопа А. Е. Сведения западноевропейских путешественников XV века о Дагестане. Вопросы истории и этнографии Дагестана. 1970.
- Капустина Е. Л., Солоненко М. Шахсей-вахсей в Дербенте: традиция Ашуры в начале XXI в. СПб.: МАЭ РАН: Лавровский сборник: Материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований. Этнология, история, археология, культурология, 2006-2007. 2007.
- Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXII. Дагестанская область. 1905.
- Гаджиева С. Ш. Дагестанские азербайджанцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. Moskva: «Восточная литература» РАН. 1999.
- Генко А. Н. Арабский язык и кавказоведение // Труды второй сессии ассоциации арабистов 19-23 октября 1937 г. Moskva: Изд-во АН СССР. 1941.
- Волкова Н. Г. Изменения в этнического составе сельского населения Северного Кавказа за годы Советской власти. Советская этнография № 1. 1966.
- Баскаков Н. А. Тюркские языки. Moskva: Изд-во Восточной литературы. 1960.
- Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. John Benjamins Publishing Company. 2008. ISBN .
- История Дагестана (PDF). 1. Moskva: Наука. 1967.
- Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты). Кавказский этнографический сборник. 9. Изд-во Академии наук СССР. 1989.
- Арзуманов В. Азербайджанско-прибалтийские литературные связи. Баку: Элм. 1988.
- Загурский Л. П. Заметка об исследовании кавказских языков. Moskva. 1880.
- Сергеева Г. А. Природно-географическая среда и этнокультурные контакты в Дагестане (PDF). Советская этнография № 3. 1981.
- Сергеева Г. А. Отчёт о работе Дагестанского отряда Института этнографии АН СССР в 1978 г. Moskva. Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2004. 2006.
- Магомедов Н. А. Культурные взаимосвязи народов Южного Дагестана и Азербайджана во второй половине XIX — начале XX в. (PDF). Махачкала: Вопросы истории Дагестана. 2010.
- Казиев С. М. Мамед-Гасан Эфендиев // Азербайджанский этнографический сборник. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1965.
- Лезгины // Народы Кавказа. 1. Moskva: Изд-во Академии наук СССР. 1960.
- Мусаев К. М. Роль взаимосвязей в судьбах младописьменных литератур (По материалам лезгинской и некоторых других дагестанских литератур) // Живое единство. О взаимовлиянии литератур народов СССР. Moskva: Советский писатель. 1974.
- Мусаев К. М. Путём сближения и единства (о роли связей в становлении и развитии лезгинской советской литературы). Баку: Элм. 1986.
- Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. 2003.
- Карпов Ю. Ю. Взгляд на горцев. Взгляд с гор: Мировоззренческие аспекты культуры и социальных опыт горцев Дагестана. СПб: Петербургское востоковедение. 2007.
- Алпатов В. М. . — М., 2000. — С. 81. 150 языков и политика. 1917—2000, Социо-лингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. Moskva. 2000.
- Республика Дагестан: Административное устройство, население, территория (60-е годы XIX — 90-е годы XX в.) (статистический справочник). Махачкала. 2001.
- Лавров Л. И. Рутульцы (PDF). Советская этнография — № 4. 1953.
- Шаумян Р. М. Грамматический очерк агульского языка. Moskva: Изд-во АН СССР. 1941.
- Талибов Б. Б. Цахурский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств. Энциклопедия в 3-х томах. Moskva: Наука. 2005. ISBN .
- Сергеева Г. А. Из истории этнографического изучения народов Горного Дагестана. Научный отчёт начальника Дагестанского отряда Г. А. Сергеевой об экспедиционной работе, проведённой в 1977 г. Moskva: Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2003. 2005.
- Лавров Л. И. Этнография Кавказа (по полевым материалам 1924 — 1978 гг.). Наука. 1982.
- Волкова Н. Г. Вопросы двуязычия на Северном Кавказе (PDF). Советская этнография — № 1. 1967.
- Балаев А. Г. Роль азербайджанского языка в этноязыковых контактах в доревоюционное время. Доклады АН Азербайджанской ССР № 7. 1987.
- Курдов К. М. Таты Дагестана. Русский антропологический журнал — № 3—4. 1907.
- Загиров В. М.. . — Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. — 141 с. Историческая лексикология языков лезгинской группы. Махачкала: Дагучпедгиз. 1987.
- Ханмагомедов Б. Г.-К. Табасаранский язык // Языки народов СССР. 4. Moskva: Иберийско-кавказские языки - Наука. 1967.
- Ханмагомедов Б. Г.-К. Табасаранский язык // Языки мира: Кавказские языки (PDF). Moskva: Academia. 1998.
- Джидалаев Н.С. Тюркизмы в дагестанских языках: опыт историко-этимологического анализа. Moskva: Наука. 1990. ISBN .
- Хурдамиева С. Х. Дастаны и ашугская поэзия дагестанских азербайджанцев : диссертация. Махачкала. 2000.
- Вагабова Ф. И. Формирование лезгинской национальной литературы. Махачкала. 1970.
- Ярахмедов М. Азербайджанская поэзия и Етим Эмин. Баку: Элм. 1992.
- Гамзатов Г. Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода: типология и своеобразие художественного опыта. Наука. 1982.
- Климович Л. И. Наследство и современность: очерки о нац. литературах. Сов. писатель. 1975.
- Под общ. ред. С.П. Толстова. Народы Кавказа. 1. Moskva: Изд-во АН СССР. 1960.
- Алимова Б. М. Табасаранцы (XIX — начало XX в.): Историко-этнографическое исследование. Махачкала. 1992.
- Гаджиев В. Г. О русском переводе "Дербенд-наме" // Вопросы истории Дагестана (Досоветский период). Махачкала. 1975.
- Иманов Г. Вопросы историографии Азербайджана. Наши достижения и ближайшие задачи. Баку: Наука в АССР за 15 лет. 1936.
- Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. 2022.
- . Том 3. 2014.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dagistan azerbaycanlilari rus Azerbajdzhancy v Dagestane azerb kiril Dagystan azәrbaјҹanlylary Azerbaycan turklerinin ve ya azerbaycanlilarinin Dagistanda meskunlasmis bir hissesi 2021 ci il siyahiyaalinmasina gore Dagistan Respublikasinda yasayan azerbaycanlilarin sayi 116 907 neferdir Bu say ile azerbaycanlilar bolgede en cox yayilmis VII etnik qrupdurlar Dagistan azerbaycanlilari Mirze Kazim bey Asef Zeynalli Ibrahim bey Heyderov Omer EldarovNurulla Eliyev Sefiqe Memmedova Semsulla Eliyev Yusif VeliyevYasadigi erazilerDagistan Umumi 116 907 2021 130 919 2010 Derbend 38 523 32 3 42 909 2021 Tabasaran rayonu 9 731 18 39 7 304 2021 Dagestanskiye Oqni 6 465 23 15 5 487 2021 Mahacqala 5 917 4 825 2021 Qizilyar rayonu 1 000 2021 Meherremkend rayonu 1 021 1 6 1 000 2021 Kaspiysk 847 2021 Rutul rayonu 462 2021 Xasavyurt 327 2021 Buynaksk 218 2021 Tarumovka rayonu 218 2021 Izberbas 194 2021 Qizilyurd 106 2021 DiliAzerbaycan diliDiniIslamMenseyiOguz Turk Qohum xalqlarTurk xalqlari Dagistan azerbaycanlilari Dagistan tarixinde muhum yeri tutmaqdadirlar Xususen Cenubi Qafqazda Turk tayfalarinin movqesinin guclenmesinden sonra Dagistanda da turklerin ve ya azerbaycanlilarin movqeleri guclenmeye yeni yasayis menteqeleri meydana cixmaga baslamisdir Sefevi imperiyasi ve ya onlardan sonraki Efsar sulalesi dovrunde bolgeye herbi yuruslerin heyata kecirilmesi regiondaki azerbaycanli varligini daha da guclendirmisdir Dagistanin medeni ve siyasi yasayisinda Azerbaycan turkcesi de muhum rol oynamisdir Dagistanin diger yerli xalqlarinin dillerine guclu tesir etmekle beraber uzun muddet esas yazi ve unsiyyet dili funksiyasini yerine yetirmisdir Hemcinin Sovet hakimiyyetinin ortalarina qeder Azerbaycan turkcesi diger bir sira Dagistan xalqlarinin esas tehsil dili kimi isledilmisdir Azerbaycanli menteqelerinin ortaya cixisiDagistan azerbaycanlilarinin etnik formalasmasi meselesi butovlukde Azerbaycan xalqinin etnogenezi meselesi ile ayrilmaz kontekstde nezerden kecirilir Dagistan azerbaycanlilarinin etnogenezinde eramizdan evvel I minillikde buraya basqin edenlerle qarismis Qafqaz Albaniyasinin qedim yerli ehalisi xezerler kassitler albanlar ve s kimi kimmerler skitler sarmatlar hunlar bulqarlar xezerler ve peceneqler de istirak etmisdirler Bolgede Oguz ve Qipcaq turklerinin yeni axinlari neticesinde buradaki bir cox diger etnoslar da XIII XIV esrlerde turklesmisdirler Sonraki esrler boyunca Dagistan azerbaycanlilari Azerbaycanin esas hissesinden yeni kocler alir Buraya koc eden azerbaycanlilar esasen Quba ve Sirvan bolgesinden gelmekde idiler Ibrahimov bu olanlari bele tesvir edir Eramizdan evvel I minillikde buraya basqin edenlerle qarismis Qafqaz Albaniyasinin qedim yerli ehalisi xezerler kassitler albanlar maskutlar ve s Dagistan azerbaycanlilarinin formalasmasinda istirak etmisler Bu qarisimda iran ve turkdilli tayfalar kimmerler Skitler sarmatlar hunlar bulqarlar xezerler peceneqler elece de iran ve ereb kolonistleri de istirak etmisdirler XI XIII esrlerde turkdilli xalqlarin xususen Oguz Selcuqlu ve qismen de qipcaqlar nezerde tutulur yeni istila dalgasi Azerbaycan milletinin formalasmasinin basa catmasina getirib cixardi ki bu da ehalinin yerli dillerinin turkdilli dillerle evezlenmesi ile ifade olunurdu Azerbaycanlilarin ecdadlari 13 14 cu esrlerde miqrasiya ve sivilizasiya kataklizmleri yasamislar Dagistan azerbaycanlilarinin etnik esasi XV XVIII esrlerde Azerbaycandan esasen Kubadan ve Sirvandan olan insanlarin defelerle basqinlari ve kocurulmesi ile mohkemlenmisdir XV esrin birinci yarisinda Oguz Turkmen menseli qaraqoyunlu tayfalari Dagistani isgal edirler tedqiqatcilar Terekeme etnonimi ve Terekeme xalqinin Sirvanda ayrica etnik qrupa cevrilmesini bununla elaqelendirirler Bele koclerin esas hissesi XV XVIII esrlerde yasanmis ve neticede Dagistanda azerbaycanli etnik esasi daha da mohkemlenmisdir Azerbaycanlilar qedimden Derbend seherinde elece de ona bitisik duzenlik sahilboyu ve dageteyi torpaqlarda yeni muasir Derbend ve qismen Tabasaran rayonlarinda meskunlasmisdilar A V Komarovun fikrine gore Derbendin Qullar kendi eslinde Derbend xanlarindan birinin oz qullarini burada meskunlasdirmasi ile ortaya cixmisdir Hemcinin diger azerbaycanli kendleri ucun de bele revayetler movcuddur Revayetler Revayete gore ehalisinin hamisi azerbaycanlilardan teskil edilmis Yersi kendinin adi esir sozunden gelmis zamanla deyiserek muasir halini almisdir Diger bir versiyaya gore ise kendin adi Tabasaran dilinden olan yarsa kohne sozunden gelmis ehalisi ise camaatliq olmusdur O dovre gelib catmis efsaneye esaslanan A V Komarovun yazdigina gore Erebler kendinin sakinleri Samaxi yaxinligindaki Erebler kendinden gelmisler ve ereblerin neslindendirler Velikendin adi Qubadan olan Veli adli sexsle baglidir Revayete gore o kende oz adini vermisdir Padar kendinin adi ise Azerbaycanin Boyuk Padar kendinin sakini olan ve buraya koc etmis Padarxan adli bir sexs ile baglidir Selik kendinde yasayanlarin verdiyi melumata gore Dagistandaki muasir Terekeme kendlerinin sakinlerinin hamisi Sirvan Quba ve diger yerlerden koc etmis sexslerin neslinden gelmekdedirler Hemcinin bezi iddialara gore qumuq kendi olan Qayakendin ve Velikendin esasini qoyan sexsler kecmisde Lahicdan gelmisdirler Arasdirmacilardan biri ile musahibe eden bir sakin bildirmisdir ki atasi Qubanin kendinden gelmisdir Dagistan Respublikasinin Derbend vilayetinde olan Memmedqala kendinin esasini qoyan sexsin Quba xani Feteli xan oldugu iddia edilir Ivan Hacinskinin bildirdiyine gore Emisi olan usmiden inciyen Mehemmedxan beyi Feteli xan mehebbetle ve muxtelif vasitelerle ozune bagladi ve Derbendden 20 verst simalda Mehemmedxan qalasi adlandirilan iqametgah qala tikdirdi O buraya Qubadan 2 yuz aile kocurdu ve Mehemmedxan bey qalasina teyin etdi Yuxari Calgan kendinin adi 1723 cu ilde cekilmisdir Bu kend Calgan Dagin zirvesinde yerlesir ve Qubali Feteli xan dovrunde tatlar terefinden menkunlasdirilmisdi Revayete gore Derbendi qorumaq ucun bura da Qubadan insanlar kocurulmus ve diger yasayis yerlerden ferqli olaraq onlara xususi imtiyazlar verilmisdir Asagi Qatrux Dagistanda yegane azerbaycanli dag kendi hal hazirda Rutul bolgesinde Ihrek adli rutul kendi ile Arakul ve Yuxari Qatrux lak kendleri arasinda yerlesir ve Asagi Qatrux adlanir Bu kend lak bolgesinde yerlesir ve XVIII esrin evvellerine qeder Vaci kendine bagli idi Bu kend Lak dilinde Luv Chaatlux adlandirilmaqdadir Yerli sakinlerin bezilerinin bildirdiyine gore burada hansisa Qaziqumux xaninin bagi olmus ve o burada 7 neferi meskunlasdirmisdir Bu 7 neferden 2 i lezgi ve 2 i Azerbaycan turku olmaqla esir iken digerleri de lak imisler Iddia ona esaslanmaqdadir ki Qatrux kendinin sakinleri bu 7 neferin soyundan gelmekdedirler Zamanla ise esas kommunikasiya dili kimi Azerbaycan turkcesi ustunluk qazanmisdir Diger bir revayete gore ise Qaziqumux xani I Surxay Efsar imperiyasi hokmdari Nadir sahla muharibe apardiqdan sonra onun ordusundan ele kecirdiyi esirleri lak qizlarla evlendirerek burada menkunlasdirmisdir Bu esirlerin soyundan ise indiki kend sakinleri ortaya cixmisdir Asagi Qatrux kendindeki Azerbaycan turkcesi dialektini arasdiran dilci N S Dzhidalaev kendin ortaya cixma hekayesinden de behs etmeye calismisdir O teklif etmisdir ki Azerbaycan turkcesi Qara Samur cayi hovzesinde yasayan rutullar saxurlar laklar avarlar ve lezgiler arasinda esas kommunikasiya dili kimi ortaya cixmisdir Lakin diger dillerde danisan sexsleri Azerbaycan turkcesine cezb etmek ucun linqivistik faktorlara ehtiyyac var idi Bu faktorlarin temin edilmesi ise bolgede Turk muharibe esirlerinin menkunlasdirilmasi ile temin edildi Belelikle N S Dzhidalaev de kendin ortaya cixis hekayesini izah etmeye calisarken Nadir sahin ordusundan esir goturulmus sexslere esaslanan revayete istinad etmekdedir O hemcinin iddia edir ki lak dili ile Azerbaycan turkcesi arasinda bele bir muhitin yaranmasi sakinlerin ikidilli olmasina yol acmis lakin sonradan Azerbaycan turkcesi lak dilini tamamile sixisdirib ortadan cixartmagi bacarmisdir Belelikle de kend yalniz bir dilde Azerbaycan turkcesinde danisilan bir yasayis menteqesine cevrilmisdir Asagi Qatrux sakinleri ile bagli basqa melumatlar da var Meselen qonsu Ihrek adli rutul kendinin sakinleri kend ehalisini lyk qul adlandirirdilar Hemcinin Qatrux kendinin ozunde de mehellelerden biri Mugallar adlandirilmaqdadir Qeyd edilmelidir ki Azerbaycan turklerine Dagistan bolgesinde esasen Mugal deyilmekdedir Diger mehellerden ikisinin adi ise qatirqilar ve samanciyardir Bu adlar da oranin sakinlerinin Sirvandan Dagistana koc etdiklerine isare hesab edile biler Oktyabr inqilabindan evvelki elmi edebiyyatlarda Asagi Qatrux kendinin sakinleri esasin qaziqumuxlardan ve laklardan ibaret kimi gosterilirdi 1857 ci ile aid Qafqaz kalendarinda yazilana gore Qaziqumux xanliginin Asagi Qatrux kendinin sakinleri sunni ve Avar dilli lezgilerden ibaret gosterilmisdir 1860 ci illerde A Komarov terefinden hazirlanmis yasayis menteqeleri siyahisinda Asagi Qatrux lak kendi kimi gosterilmisdir 1884 cu ildeki melumata gore ise Asagi Qatrux rutul ve sunni kendi kimi gosterilse de ehalisinin dili kimi Turk dili gosterilmisdir 1888 ci ilde tamamlanmis ve Dagistan bolgesindeki yasayis menteqelerinin siyahisini eks etdiren arasdirsamda kendin sakinleri sunni lezgi kimi gosterilseler de onlarin Tatar yeni Azerbaycan turkcesi dilinde danisdiqlari qeyd edilmisdir Fakt odur ki o dovrun elmi edebiyyatlarinda da sakinlerin dilinin Azerbaycan turkcesi oldugu gosterilmisdir Meselen 1860 ci illerde Lak dilini arasdiran P K Uslar qeyd edirdi ki Qaziqumux bolgesinde onlar Asagi Qatruxda Azerbaycan turkcesinde danisirdilar Hesen Alkadari 1891 ci ilde yazdigi eserinde Samur bolgesinin Qatrux kendinin sakinlerinin Azerbaycanca danisdiqlarini yazmaqdadir 1929 cu ilde atasinin eserine redakteler eden Eli Hesenov bildirirdi ki Qatruxda hemcinin ele icmalar vardir ki Qaziqumux yeni lak dilinde danismaqdadir 1926 ci ilde heyata kecirilmis siyahiyaalmada ise gosterildi ki kendin sakinleri Turk ve ya 1930 cu illerden sonraki adi ile azerbaycanlilardir Tabasaran rayonundaki kendler Asagi Qatrux kendi ile birlikde Tabasaran rayonundaki indiki veziyyet daha qarisiq veziyyetdedir Alman dilci ve etnoqraf A Dirr bildirir ki burada yasayan muasir azerbaycanlilarin bir hissesi turklesmis tabasaranlilardir Bir diger etnoqraf L I Lavrov ise inanir ki Arkit Arak ve Yersi kimi azerbaycanli kendlerinin adlari Tabasaran kokenlidir ve sakinler de bir zamanlar bu dilde danismisdirlar Ne 19 cu esrin ve erken SSRI nin statistik materiallari ne de tarixi melumatlar onlarin ne vaxt yarandigi ve sakinlerinin menseyinin ne oldugu barede tam aydinliq getirmir Yersi kecmisde ereb meskunlasma menteqelerinden biri idi 1857 ci ile aid Qafqaz kalendarina gore kendde sunni lezgilerle tatarlar yasamaqda idiler Bu ikisinden basqa kendde tatlar da var imis 1869 cu ile aid qaynaqda ise Yersi sakinlerinin turkce danisdiqlari bildirilmisdir Inqilabdan evvelki butun diger materiallarda Ersinin sakinleri olaraq tatarlar yeni azerbaycanlilar gosterilir Her bir halda 1926 ci ile aid siyahiyaalmaya gore bir qedr tabasaranli ve bir dargin de burada yasamaqda imis Dervaq sakinlerine gore Tabasaran Vaekkde ereb soyundan gelirler Kendin adini dar vekyan danisiq evi dur bax ayaga qalx bax kimi izah edirler Melumdur ki VIII esrde Emevi serkerdesi el Cerrah Xezer Dervagini dagidib 1840 ci ilde Abbasqulu Bakixanov yazirdi ki buralarda artiq hami turkce danismaqda imis Buna benzer iddialar Hesen Alkadaride de rast gelmek mumkundur 1857 ci ilde aid Qafqaz kalendarinda Darvaqda lezgilerin tatarlarin yeni azerbaycanlilarin ve tatlarin yasadigi bildirilir 1860 ci ilde A Komarov terefinden tamamlanmis yasayis menteqeleri siyahisinda Darvad sakinlerinin dili olaraq Turk dili gosterilmekdedir Oktyabr inqilabindan evvelki butun qaynaqlar burann sakinlerini Tatar yeni azerbaycanlilar oldugunu yazmaqdadir 1897 ci ildeki siyahiyaalmaya gore Dagistanda cemi 912 neferin ana dili ereb dili imis A N Genko bu insanlarin Dervaq sakinleri oldiguna inanir Yersi kimi 1926 ci il siyahiyaalmasi da gosterir ki Darvaqda yasayanlar Azerbaycan turkleridir Bununla birlikde kendde bir nefer yehudi de olmusdur Eger Dervaq ve Yersi azerbaycanlilar yasamisdirsa da amma arxiv menbelerinde muxtelif ferqli melumatlar verilmekdedir Bu melumatlara gore Arkitde tabasaranlilar meskunlasib onlarin terkibinde tatar ehalisinin ve dilinin elametlerine rast gelmek olar Bele ki 1857 ci il Qafqaz kalendarina gore Arkid ﺍﺮﻜﻴﺪ tatar yeni Azerbaycan dilli sunni lezgi ler terefinden meskunlasib Bir basqa qaynaq qeyd edir ki buranin sakinleri tatardilli sunni tatarlardir yeni sakinlerin dogma dili Azerbaycan turkcesi oldugu gosterilir Yersi ve Dervaqa munasibetde ise mesele ferqlidir Arxivde bu kendin sakinlerinin etnik kokeni barede turkdilli olduqlari gosterilmekdedir Inqilabdan evvelki ve 1926 ci il siyahiyaalinmasi Erkitada tabasarnlilarin da yasadigini gosterir Sovet etnoqraf N G Vokova qeyd edir ki kendin asagi mehellelerinin sakinleri Azerbaycanca danisarken yuxari mehellelerinin sakinleri Tabasaran dlinde danismaqdadirlar Lakin kenardaki her kes onlari tabasaranli kimi qebul ve ifade edir TarixAzerbaycan turklerinin bir hissesi uzun muddet Tabasaran maysumlugunun bir hissesi olmusdurlar Maysumluq XVI XVII esrlerde Qadi Maysumlar ve muxtelif camaatliqlara parcalanmisdi Hemcinin maysumlugun ehalisi homogen deyildi Ona tabasaranlilar azerbaycanlilar lezgiler ve tatlar daxil idi Qadiligin erazisine Rukel Kemax Mitagi Muqarti Zidyan Bilqadi Gimeydi Maraga Dervaq Zil ve s kendler daxil idi A Bakixanov bu zamanlar orada yasayan azerbaycanlilarin terekemeler oldigunu bildirmekdedir Onun verdiyi melumata gore terekemeler XVI esrde Qaytaq usmiliyinde Sultan Ehmedin hakimiyyeti zamani meskunlasmis ve Terekeme mahalinin esasini qoymusdular Arxiv materiallarina gore bu insanlar Sulak cayinin diger terefinden Quba Samaxi Lenkeran ve Cenubi Qafqazin diger yerlerinden gelmisdiler Buna baxmayaraq XIX esrin bezi muellifleri tamamile ferqli informasiyalar vermekdedirler Tarixci Sixeliyev onlarin gelisi tarixi olaraq Nadir sahin yuruslerini esas goturur ve onlarin Cenubi Qafqazdan deyil daha cenubdan geldiklerini iddia edir Qumuq sahzadesi olan Ebdulmecid Hemzeyev onlarin Iran eyaletlerinden geldiklerini testiqlese de gelis tarixlerinin daha erken tarixe aid oldugunu iddia edir N Semyonovun bildirdiyine gore onlarin muxtelif vilayetlerden olmaqla esasen Iran vilayetlerinden geldiklerini qeyd edir Sahzade Eli Xamzin yazir ki onlarin Irandan geldiklerini yazir Azerbaycan terekemelerinin esas arasdirilmasi S Haciyeva terefinden aparilmisdir O bu netice gelir ki onlar XVI esrde artiq Dagistanda yasamaqda idiler O terekemelerin daha erken tarixde gelme ehtimallarinin oldugunu bildirib Azerbaycandan geldiklerini de qeyd edir O xususi olaraq Sirvan vilayetinin adini qeyd edir Belelikle o Bakixanov terefinden verilen informasiyanin heqiqete en yaxin oldugunu bildirir Bundan basqa regionda yasayan azerbaycanli ehalinin yaddasinda da onlarin koc etmeleri barede revayetler hekayeler saxlanmaqdadir Bunlara esasen Dagistan daxilinde yasayis yerlerinin dagilmasi acliqlar xarici isgallar feodallar arasinda mubarizeler bu daxili koclerin meydana cixmasinda esas rol oynamisdir Meselen 1770 ci illerde Qaytaq usmisi ile Quba xanligi arasinda geden mubarize neticesinde 7 terekeme kendi dagidilmis ve yagmalanmisdir Ehali arasinda yayilmis revayete gore Sebede Sahbaz ve Mehret kimi terekeme yasayis menteqeleri XVIII esrin muxtelif merhelelerinde dagidilmis ve neticede otlaq erazilerine cevrilmisdirler Derbend xanliginin Rusiyaya birlesdirilmesinden sonra imperator akti cixarildi ona esasen Derbend seheri istisna olmaqla imperator taxtina xidmet xidmetini ve sedaqetini mukafatlandirmaq ucun Terki Samxal Mehdinin nezaretine verildi Belelikle Ulus Mahal 9 yasayis menteqesi ile birlikde Terki samxalliginin erazisine daxil edildi Bunlar Erebler Azadoglu Bilidci Calgan Qullar Mollakend Mollaxelil Selik ve Nuqdi idi Mehdi Samxalin ovladlari sonraki onillikler erzinde onlara sahib olmaqda davam etdiler ta ki 1883 cu ilde esas orqanlar Terki Samxalinin Ulus Mahalda yerlesen yasayis ve yasayis olmayan mulklerini dovlet idaresine vermek haqqinda serencam verene qeder Dagistan azerbaycanlilari uzun muddet feodal munasibetlerle yasamisdilar Terekemelerin 3 4 hissesi reiyyet idi Yerde qalanlarin boyuk bir hissesi ise reiyyet ile ali silk arasindamovqe tutmusdular Demek olar ki butun torpaqlar beyler terefinden ele kecirilmisdi Yalniz istisna kimi kicik torpaq saheleri ayri ayri ailelere ve veqf kimi mescidlere mexsus idi Ictimai idareetme ve mehkeme enenevi olaraq seriete ve adetlere esaslanmaqda idi Buradaki terekemelerle azerbaycanlilarin diger hissesinin etnik soy birliyi onlarin bir biri ile qarismasina yardim etmisdir En cox turklesme prosesi tat ve erebdilli ehali arasinda musahide edilmisdir Daha kicik mustevide ise turklesme Tabasaran kendlerinde ve Derbend civarinda XVI esrden XX esre qeder davam etmisdir Belelikle Dagistanda yasayan azerbaycanlilarin sayi basqa etnoslarin Azerbaycan turkcesine kecid edib bir muddet sonra da turklesmesi ile durmadan artmaqda idi Bundan basqa bir qrup terekeme Simali Qumuqiyanin Qumuq duzenliyinde meskunlasmis ve neticede bir muddet kecdikden sonra da qumuqlasmisdir Dagistan Dovlet Surasinin 2000 ci ilin 18 oktyabrinda qebul edilmis 191 sayli qerarla azerbaycanlilar Dagistanin yerli ehalisi hesab edilmisdirler Moskva Beyannamesinin 40 ci bendi Rusiya Fedarasiyasina daxil olan her bir olkeni tereflerin erazilerinde yasayan milli azliqlarin tarixi medeni ve dini irsinin habele etnik dil ve medeni ozunemexsuslugunun muhafizesini qorunub saxlanmasini ve inkisaf etdirilmesini temin etmeye borclu edir Bu beyanname cercivesinde her bir etnosun milli qanunvericiliye uygun olaraq oz numayendelerinin ictimai siyasi medeni ve sosial iqtisadi heyatda feal istirakina serait yaradilmalidir EtnodemoqrafiyaYasayis menteqeleri Azerbaycan turkleri enenevi olaraq Cenubi Dagistanda yasamaqdadirlar Azerbaycanlilar ozleri de iki yere bolunur Azerbaycanlilar adlana birinci hisse Derbend ve Tabasarana bolgelerinde ikinci hisse olan ve Terekemeler adlanan ikinci hisse ise Derbendin simalinda yasamaqdadirlar Tabasaran bolgesinde yasayan azerbaycanlilar Maraga Xili Penceh Zil Yekraq Dervaq Canaq ve Yersidir Tabasaranda azerbaycanlilar yasayan menteqelerin bir hissesi ikidillidir Bu ikidilli menteqelere Xucni Erkit Xyuryak daxildir Erkit menteqesinin ikidilli ehalisi hem azerbaycanli hem de tabasaranlidir Dagistan terekemeleri Derbend rayonunun asagidaki kendlerinde kompakt sekilde yasayirlar Berekey Velikend Delicoban Cemikend Gecux Qaradagli Qala Memmedqala Padar Selik Segeler Tatlar Ullu Terekeme Cinar Etnik baximdan qumuqlarla qarismis veziyyetde olan terekemelerin bir hissesi Xasavyurt Qizilyurd ve rayonularinin ve kendlerinde de yasamaqdadirlar Kostekdeki terekeme mehellesinin adi Terekemeauldur Dagistan bolesinde azerbaycanlilarin esas meskunlasma yerlerinden elave 3 kend vardir ki orada azerbaycanli kendlerinin etrafi qeyri azerbaycanli kendleri ile ehatelenmis haldadir Bu kendlerin birinin adi Asagi Qatruxdur Diger ikisi ise bir birine yaxin mesafede ve Qizilyar bolgesinde yerlesmekle birlikde adlari Bolsebredixinskoe ve Persidskidir Dagistan azerbaycanlilari dagliq tepelik duzenlik bolgelerde olmaqla esasen Derbendde yasamaqdadirlar S Haciyeva terekemelerle birlikde onlarin yasadiqlari kendlerinin siyahisin hazirlamisdir O Derbendin cenubundaki kendlere misal olaraq Eglabi Erebler Mollakend Bayat Mollaxelil ve s i Derbendin tepeliklerindeki kendlere misal olaraq Mugarti Kemax Qimeydi Rukel Mitehi Yuxari Calgan Zidyan Tabasaran rayonundaki kendlere misal olaraq Dervaq Zil Tsanak Eraq ve s bolgelerin adini cekmekdedir Oz novbesinde N R Dadanov Ziydan Bilqadi Mitehi Mugarti Kemax ve Dervaq kendlerini dagliq menteqeler kimi teqdim edir Aciqi askar dagliq menteqe olan azerbaycanli kendi ise Asagi Qatrux kendidir 2010 cu ilin siyahiyaalmasina gore azerbaycanli ehalisinin gostericileri bunlardi Menteqenin adi azerbaycanlilarin faiz gostericisiDerbend rayonu 58 0 Derbend seheri 32 3 Dagestanskiye Oqni seheri 23 1 Tabasaran rayonu 18 4 Qizilyar rayonu 2 3 Meherremkend rayonu 1 6 Qizilyar seheri 1 5 Saylari XVI esrin ikinci yarisinda Tabasaran maysumlugu iki yere parcalandi Qadism adlanan simalda yerlesen ve merkezi Xucni olan hisse cenubda yerlesen ve merkezi Cerrah kendi olan maysumluq E I Kozubskiye gore Simali Tabasaranda 5 379 azerbaycanle yasamisdir Car Rusiyasi zamani Dagistan azerbaycanlilari Kaspi vilayetinin Derbend rayonunuda daga sonsi eise 1860 ci ilde yaradilmis Dagistan vilayetinin Derbend quberniyasinda yasamisdirlar Bundan basqa Qaytaq Tabasaran dairesinde ve Derbend seherinde de yasamisdirlar Dagistndaki rus ordusunun bas qerergah reisi A V Komarov 1866 ci ilde yazirdi ki azerbaycanlilarin turk tayfalarindan mutesekkil oldugunu ve Turki Azerbaycan dilinde danisdiqlarini yazirdi O eyni yolla Avar ve Darginleri ve onlarin danisdiqlari dili de terfi edirdi Komarovun hesabatina esasen azerbaycanlilar o zaman Dagistanin 29 menteqesinde yasamaqda idiler ve onlarin umumi olaraq saylari 18 250 nefer idi Onlardan 11 649 neferi Derbend seheri erazisinde 6 601 neferi ise Qaytaq Tabasaran dairesinde yasamaqda idi 1886 ci ilde heyata kecirilmis aile hesablamalarina gore Dagistanda 13 697 azerbaycanli yasamaqda idi ve onlar bu sayla umumi ehalinin 2 31 faizini teskil edirdiler Ensiklopedik luget olan Brockhaus ve Efron un 1893 cu ilde yazdigina gore Dagistanda 11 473 nefer azerbaycanli yasayirmis 1897 ci il umumisiyahiyaalinmasi ise gosterdi ki orada 32 143 nefer azerbaycanli yasamaqdadir Herbi serqsunas ve leytenant general N N Belyayevski 1902 ci ilde Qafqaz Herbi Dairesi zabitlerinin Cecenistan Dagistan ve Lezgi xettine olan ekspedisiyasina komandanliq etmisdir O Azerbaycan tatarlarinin yeni turklerinin sayinin 20 min nefer oldugunu Qaytaq Tabasaran dairesinin sahil boyu ve Derbend bolgelerinde yasadiqlarini eyni zamanda da esasen sunni mezhebinde olduqlarini yazmisdir XXI esrin evvellerinde olke uzre milli artim gostericileri 12 faiz oldugu halda Dagistan azerbaycanlilari 18 5 faiz gosterici ile en yuksek gostericiye sahib olmusdurlar Hemcinin olum gostericileri de onlarda 6 5 faiz olmaqla asagi olmusdur 1926 ci ilde heyata kecirilmis ilk Sovet siyahiyalinmasina gore ise Dagistanda 23 428 nefer azerbaycanli yasamisdir Bu sexsler hemin zaman siyahilara turk kimi salinmisdir 2010 cu ilde aparilmis siyahiyaalinma zamani ise onlarin sayi 130 919 nefere catmisdir Derbend seherinde ise azerbaycanlilar ehalinin 31 75 faizini teskil edirler ve say etibarile lezgilerden bir qeder azdirlar 1926 1939 1959 1970 1979 1989 2002 2010 202123 428 31 141 38 224 54 403 64 514 75 463 111 656 130 919 116 907Derbend azerbaycanli icmasinin demoqrafiyasi Vladimir Bartold XV XVI esrlerden behs ederken yazir Bu zaman Derbend artiq ereb seheri kimi yox turk seheri kimi tesvir edilir Bizim ereb ehalinin ne zaman ve nece yeni gelen turk ehali ile evez edilmesi barede melumatimiz yoxdur Bu oroses askar sekilde Azerbaycanin ve Iranin yerde qalan simal qerb hissesinin tedricen tSelcuqlu sulalesinden etibaren turklesmesi ile elaqelidir her bir halda yuxari behs edilen Seyfeddin el Sulami adi gosterir ki XII esrde Derbendde turkler yox erebler ustun idiler D Ancello adli venesiyali seyyah da Derbend tatarlarindan behs etmekdedir Ivan Petrusevski yazir ki burada nezerde tutulan tatarlar azerbaycanlilardan lakin eyni zamanda elave edir ki avropalilar hemin zaman tatar ve turk kimi ifadeler ile muxtelif turkdilli tayfalari tesvir etmek ucun istifade edirdiler Adi melum olmatan XV esr seyyahi ve taciri de oz hesabatinda yazir ki Derbendin etrafinda olan erazilerin sakinleri hem cerkezce hem de turkce danismaqdadirlar O bundan sonra izah edir ki bu diller Qafqaz ve Turk dillerinden biridirler Bu deyilenleri esas getirerek A E Kristopa o neticeye gelir ki XV esrin sonlarinda Derbend bolgesinin etnoqrafik formasi muasir dovrdekine artiq benzemekde idi Derbend dagistanlilar ve azerbaycanlilar terefinden meskunlasdirilmis halda idi Zaman kecdikde Derbenddeki azerbaycanlilarin sayi ferqli sulale sahlarinin ehali kocurmeleri siyaseti neticesinde deyismeye basladi Sahlar buraya daha cox turk tayfasi kocurmekle bolgede oz hakimiyyyetlerini guclendirmeye ustunluk verirdiler Sefevi hokmdari I Ismayil Derbendi 1510 cu ilde ele keciren zaman sehere Rumlu ve Qaramanli tayfasindan 500 aileni kocurmusdur I Ismayil daha sonra Bayat tayfasindan da aileleri buraya kocurtdurmusdur 1540 ci ilde I Tehmasib qizilbas tayfalarindan 400 aileni yeniden Derbende kocurdu I Abbasin hakimiyyeti dovrunde ise Derbenddeki sunniler tezyiqlere meruz qalib seherden uzaqlasdirildilar Abbas sehere Qizilbas tayfalarindan qarnizon yerlesdirirdi ve bunun ardinca yarimkoceri Bayat ve Ustacli tayfalarindan 400 aile de sehere kocuruldu 1638 ci ilde seheri ziyaret etmis alman seyyahi Adam Olearius Derbend barede etrafli melumat yazmisdir Onun yazdigina gore bu zaman seher 3 hisseye bolunmusdu seherin en yuksek yerinde hakim onun toplarla silahlandirilmis 500 doyuscusu yasayirdilar Doyusculer Ayrimli ve Koydursa tayfasindan toplanmisdilar Seherin orta hissesinde ise iranlilar toplanmisdilar Asagi hissede ise yunanlar terefinden meskunlasdirilmisdi Bu yerin adi hele de Seher Yunandir A V Komarovun 1873 cu ilde yazdigina gore Derbendde burada yasayan turk tayfalari hele de turk azerbaycan dilinde danisaraq secilirdiler Buradan bele netice cixir ki 1870 ci illere qeder Derbend azerbaycanlilari neinki aciq askar etnik kimliye malik idiler hetta bezi tayfa ferqlerini de qoruyub saxlamislar Dagistanin Rusiyaya ilhaq edilmesinden sonra rus statistik gostericileri tez tez Derbendde yasayan muselmanlardan behs etmekdedir Bu meseleye toxunan Z Mahmudova inanir ki XIX esrin birinci yarisina aid statistikalarda muselmanlardan behs edilerken azerbaycanlilar nezerde tutulur O ilk once bu fikrini onunla esaslandirir ki umumiyyetle Cenubi Qafqaz ve Simali Qafqaz erazilerinde qeyri azerbaycanli seher ehalisi azliq teskil etmekde idi Ikincisi muellif bildirir ki XIX esrin birinci yarisina dair informasiya ile indiki illeri muqayise etdiyimiz zaman seher ehalisi arasinda Turk Tatarlardan ve ya Azerbaycan tatarlarindan basqa hansisa muselman ehalinin varligini gosteren isare yoxdur O hesab edir ki o dovrde Derbende bitisik erazilerde yasayan bezi Dagistan milletleri aciq askar etnik mensubiyyete malik olmamis ola bilerler lakin eyni zamanda onlar Azerbaycan dilinden ferqli oz dillerinde danisirdilar ve buna gore de yerli rehberlik onlari daglilar ve ya lezgiler kimi de qeyd ede bilerdi 1836 ci ilde rus muellifi yazirdi Derbendliler Qafqazin hududlarindan kenarda yerlesen diger seherlerde yasayan muselmanlardan xususen de her ehtimala qarsi menseyi ortaq olan bakililardan az ferqlenir lakin onlar xarici gorunusce qonsularina daglarin sakinlerine hec de benzemirler ve Derbend sakinlerinin destesinde istenilen daglini asanliqla ayird ede bilersiniz 1860 1870 ci illerde Dag yehudileri ve ruslar da Derbend ehalisi arasina qatildilar lakin hele de azerbaycanlilar say olaraq coxlugu teskil etmekde idiler 1886 ci ile aid informasiyaya esasen Derbend seherinde 8 697 nefer azerbaycanli yasamaqda idi onlardan sonraki yerde ise 1 830 neferle yehudiler gelmekde idi 1902 ci ilde seherin polis reisi Regional Statistika Komitesine bildirdiyi hesabatina qeyd edirdi ki seherin yuxari hissesi tatarlardan ibaret iken cenub mehellesi yehudilerden ibaret idi E Kozubskiye gore Derbendin ehalisi esasen sie mezhebinde olan Azerbaycan tatarlarindan ibaretdirler O hemcinin azerbaycanlilarin tez tez farslarla sehv salindigini lakin onlarin ortaq mezhebden basqa hec bir umumi neyese sahib olmadiqlarini da qeyd edirdi 1926 ci ile aid statistika gosterir ki seherde 7 831 nefer Turk yeni azerbaycanli yasmaqda idi Onlardan sonra ise 6 597 nefer yehudi 5 499 nefer rus 868 nefer lezgi 812 nefer ermeni 432 fars ve digerleri yasamaqda idi Azerbaycanlilarin uzun muddet seherdeki ehalinin ekseriyyetini teskil etmesine baxmayaraq XIX esrin ikinci yarisinda bu veziyyet deyisdi Derbendde geden guclu urbanizasiya neticesinde sehere guclu lezgi agul tabasaranli ve diger Dagistan xalqlarinin axini yasanmisdir 2002 ci siyahiyaalinmasina gore lezgiler artiq azerbaycanlilar say etibarile bir qeder kecmeyi bacarmisdi Bu zaman lezgiler ehalinin 32 6 faizini teskil ederken azerbaycanlilar 31 7 faizini teskil etmekde idiler DinDin baximindan Dagistan azerbaycanlilarinin cox hissesi sunni az bir hissesi ise sie mezebindedirler Dagistan terekemeleri de eyni zamanda sunni mezhebine aiddirler XIX esrin sonlarinda Hesen Elqadari yazirdi ki Derbend ehalisinin ekseriyyeti ve Ulus Mahalin bir sira kendleri On iki imam sieliyinde iken terekemeler sunniliyin Henefi mezhebinde idiler Sieliyin Dagistana daxil olmasinin baslangici XVI esr olaraq goturulur S Haciyevanin bildirdiyine gore Sefevi sahi I Ismayil 1509 cu ilde Derbendi ele kecirdikden sonra seherin sunni Safi insanlarini sieliye kecmeye mecbur etmisdir Bir basqa hekayeye gore I Ismayil Seki Sirvan Baki Derbend ve basqa vilayetleri ele kecirdikden sonra bu vilayetlerde Imam Elinin mezhebini yaymaga basladi Rusiya vilayet administrasiyasinin numayendeleri qeyd edibler Derbend ehalisinin daha cox Elinin ardicillari olmasi umumiyyetle Rusiya hokumetine sadiq olmasi siyasi baximdan muhumdur cunki butun Dagistan sunnilere mexsusdur Bunu 1831 ci ilde Qazi Molla qalani muhasireye almasi zamani ozunu subut etdi ne onun fanatik oyud nesihetleri ne de ehemiyyetli sayda seher divarlari altina getirdiyi daglilar hec bir rol oynaya bilmediler onlar derbendliler butun hucumlari inadla def etdiler ve sonra ruslara dagistanlilari qovmaqda seyle komek etdiler 1897 ci il siyahiyaalinmasinin neticelerine gore Dagistan vilayetinde yasayan 32143 azerbaycanlidan 32127 neferi muselman 10 neferi pravoslav 3 neferi yehudi idi Derbendde Asura merasimleri Diger dunya sieleri kimi Derbend sieleri de her Meherrem ayinin 10 da Imam Elinin oglu Huseynin Kerbala doyusunde oldurulmesi hadisesini merasimlerle qeyd edirler Bu merasim Asura adlandirilmaqdadir Derbend seherinde kecirilen Asura gunu barede ilk melumat XVIII esrde yasamis I Lerx terefinden verilmekdedir Derbendli alim Mirze Kerim bey Suayb o 1895 oz eserinde Azerbaycan dilinde teskil edilen Saxsey Vaxsey merasimi barede yazmisdir Bu gun sie muselmanlari matem ve defn mersiye oxuyur hemcinin hemin hadiselerin epizodlarini eks etdiren xususi teatr tamasalari teskil edirler Derbendde Asuranin ozunemexsus xususiyyetleri var onun bezi ayinleri Azerbaycan ve Irandakilardan ferqlenir ve bu hadisenin xalq terefinden serh edilmesi ile sie ilahiyyatcilarinin fetvalari arasinda ferq var Meherrem ayinin ilk 10 gununde sieler mescidlere gedirler Mescidde muqeddes hesab edilen sie dini edebiyyati ve Quran oxunulur lakin yeniyetmeler isteseler demir zencirlerden duzeldilmis qamcilarla ozlerini qamcilayirlar Doqquzuncu gun neziri yerine yetirenler qoc qurbani kesirler ve eti kasiblara paylanir Kulminasiya aksiyasi onuncu gunun Asura gunu axsami Derbend sielerinin Cume mescidine toplasaraq burada oz dini ayinlerini icra etdikleri zaman bas verir Axsama dogru hami yaxinliqdaki evlere dagilir orada qohum ve dostlar toplasir Bu meclislerde muqeddes metnler oxunur Huseyniyye adlanan Sahsey Vaxsey rituali icra olunur Gecenin qaranliginda sehere yaxin merasimin butun istirakcilari kucelerden birine enerek Xezer denizine teref gedirler ona yaxinlasaraq oz arzulari ile suya notlar atirlar Oxsar benzemeler Iranda da var Subh acilmazdan evvel mominler yeniden mescide ve heyete toplasirlar orada teyin olunmus vaxtda peygemberin nevesi Huseynin vefat etdiyi saat seyidler peygemberin neslinden olanlar Huseynin portretini cixarirlar Dasinandan sonra heyetin ortasina ag goyercinler buraxilir bundan sonra hami eve gedir Asura gununun butun gunu o cumleden gecesi sieler yatmamalidir Tedqiqatcilar Asurani seherin azerbaycanli sie ehalisinin sexsiyyet gostericisi hesab edirler DilDagistan azerbaycanlilari Azerbaycan turkcesinin Derbend ve Terekeme dialektini danismaqdadirlar Azerbaycan turkcesinin Asagi Qatrux kendinde danisilan lehcesi de ferqlilik teskil etmekdedir ve icinde Lak dilinin tesirini dasimaqdadir Derbend lehcesi Azerbaycan dilinin serq dialektleri qrupuna daxil iken Terekeme lehcesi Serq dialektlerinin Quba ve Samaxi siveleri qrupuna benzemekdedir Dagistandaki butun azerbaycanlilarin danisiq dili hem terekemelerin hem Derbendde yasayan seherlilerin hem Tabasaranda yasayanlarin qonsu xalqlarin danisiq dillerinden xususen Tat ve Qumuq dillerinden tesirlenmisdir 2010 cu ilin siyahiyaalinmasi neticelerine gore Dagistanda yasayan 130 919 neferin 129 620 neferinin ana dili Azerbaycan dili iken 426 neferin rus 161 neferin Lezgi 110 neferin Tabasaran 45 neferin Dargin 44 neferin Avar 37 neferin Qumuq 18 neferin Agul 16 neferin Tat 10 neferin Lak 10 neferin Rutul 3 neferin Andean 1 neferin Karata ve 1 neferin de Saxur dili olmusdur Lingua franca kimi Esrler boyunca xususen Dagistanin cenubunda Azerbaycan dili lingua franca kimi istifade edilmisdir Muysken Dagistanda yasayan xalqlar oz aralarinda kommunikasiya qurarken bu dilden istifade etmisdirler Azerbaycan dilinin bu funksiyasi XVI XVII esrlerde xususen genis yayilmisdir Etnoqraf ve statistikaci Nikolay Zeydlic de Dagistanin bu hissesinde Azerbaycan dilinden umumi danisiq dili kimi istifade edildiyinden behs etmekdedir 1836 ci ile aid olan qaynaqda qeyd edilmisdir ki Derbendin yerli muselmanlari Tatar yeni Azerbaycan dili ve ya turkcesi dilinden istifade etmekdedirler lakin bu dil tekce muselmanlar arasinda yox ermeniler ve yehudiler arasinda da genis istifade edilmekdedir Dagistanin Samur bolgesinde Azerbaycan dili XVIII XIX esrlerde genis yayilmisdi Bu dil Samur vadisinde yasayan xalqlar arasinda umumi kommunikasiya dili kimi istifade edilmekde idi Azerbaycan dilinin bu xususiyyeti XIX esrde yasamis Qafqaz uzre mutexesis ve mexsusi olaraq Qafqaz xalqlarinin dillerini arasdiran P K Uslar terefinden de qeyde alinmisdi XIX esre qeder Azerbaycan dili Qumuq ve Avar dilleri ile birlikde Dagistanin tepeliklerinde ve duzenliklerinde lingua franka funksiyasi icra etmisdir Dagistani XIX esrin sonlarinda ziyaret eden K F Gan bildirirdi ki demek olar ki butun Dagistanda turk tatar dilinin bele demek mumkunse beynelmilel dil kimi qebul edilir Eyni zamanda onun Dagistanin muxtelif xalqlari arasinda Azerbaycan dilini qeyri beraber seviyyede bilinmesi ile bagli da qeydleri movcud idi O ki qaldi yoldasimin danisdigi turk tatar diline o Samur mahalinda bize boyuk xidmetler gosterdi Qaziqumuxda onu az basa dusduler ve o yeni Azerbaycan dili orada yasayanlara artiq avarlara tamamile yad idi Dagistanin cenubunu ziyaret etmis botanik ve entomoloq A K Becker bunlari yazmisdi Turk Azerbaycan dialekti Tat dialektini tedricen suretle evez etmekdedir bu dil Cenubi Qafqazin muselman eyaletleri ve Derbend sakinleri ile munasibetler ucun ehemiyyetli olduguna gore onu oyrenmeye konullu olan daglilar arasinda da yayilmisdir Eyni lehceden tez tez onlarla qohum olan lakin evvelce onlara anlasilmaz dillerde danisan daglilar da istifade edirler Hesen Alkadariye gore coxdilli insanlar gorusdukleri ve ya kommunikasiya qurduqlari zaman ya Azerbaycan dilinde ya da Cagatay Turkcesinde yeni Qumuq dilinde unsiyyet qururdular O onlarin necesen haradan gelirsen kimi korlanmis nitq ifadelerinden istifade ederek bir teher oz islerinin ohdesinden geldiklerini de qeyd edir Basqa muelliflerin de qeydlerinden aydin olur ki daglilarin cox hissesi Azerbaycan dilini serlis bir sekilde istifade edirmisler Meselen Dagistanda olmus latviyali yazici E Birzniek Upit de qeyd edir ki sohbetler tatar dilinde Azerbaycan lehcesinde gedir Bu yerli ruslarin ve butun yetkin lezgilerin de vehsicesine danisdiqlari danisiq dilidir Rus dilcisi ve etnoqrafi L P Zaqurski de asagidaki sozleri qeyd etmekdedir Azerbaycan lehcesi Dagistanin cenub serqinde derin kok salmisdir kifayet qeder ucqar rayonlardan olan alpinistler Derbende gelirler cox vaxt hetta tatar dilini oyrenmek ucun pulsuz emekle mesgul olurlar Bundan basqa biz sexsen sahid olmusuq ki Azerbaycan dialekti Dagistan daglilarinin cetin catilan yerlerinde bele yayilmaga baslamisdir Endianlar ve ya Dagistanin bu hissesinin daglilari buna misaldir kim ki Cenubi Qafqazin muselman eyaletlerini ticaret meseleleri ucun ziyaret edir onlar Tatar dilini tamamile serbest sekilde danisirlar Agullar arasinda yalniz Azerbaycana otxodnik kimi gedenler azerbaycanca danisa bilirdi Xorsex adli Lak kendinde de buna oxsar veziyyet var idi Movsumluk isci hesab edilen otxodniklerin fealiyyet sayesinde Azerbaycan dili Arcinler arasinda yayilmaga baslamisdi Azerbaycan dili Kirki ve Varsit kimi Dargi kendlerinin sakinlerinin oz dogma dilleri olan Qaytaq dilinden sonra ikinci dilleri olmusdu Hetta Dargi aileleri oz ovladlarini 3 4 ayliq azerbaycanli ailelerine qalmaga gondermekle onlarin dillerini oyrentmeye calisirdilar 26 sentyabr 1861 ci ilde Samur bolgesinde acilan ilk dunyevi mekteb olan Axti mektebinde iki dil Rus ve Azerbaycan dilleri tedris edilmekde idi Bu metkebde Azerbaycanli muellim ve etnoqraf Mehemmedhesen Efendiyev bir muddet Azerbaycan dilini tedris etmek ucun islemisdi XX esrin evvellerinde Lezgi milli teatrinin ilk sehnelesdirilen eserleri Azerbaycan dilinde yazilmis ve ifa edilmisdi Qeyd etmek lazimdir ki ilk Lezgi milli teatri 1914 cu ilde yaradilmisdi Lezgi Rutul ve ya Tabasaran xalqlarindan olsalar da bir cox dagistanli sairler tekce Azerbaycan dilinde eserler yazmamis hem de bu dildeki edebi eserlerden oz eserlerini yazarken tesirlenmisdirler Lezgi sairi Asiq Suleyman Stalski onun eserlerini rus diline tercume eden edebiyyat tenqidcici yazici ve sair E Kapiyev ile Kapiyev ozu Lak milletinden idi bu dilde unsiyyet qururdu Kapiyev 1940 ci ilde kecirilen folklorsunaslarin konresinde demisdi Defterde ozum ucun mufessel setirlerarasi varianti tertib ederken ve redaksiya deyilen is gederken Suleyman oz seirlerini mene Turkce Azerbaycan turkcesi dikte ve serh edirdi 1923 1928 ci illerde Azerbaycan dili Dagistan mekteblerinde yegane tedris dili olmusdur Sovet hokumetinin elan etdiyi muxtariyyet huququndan istifade eden Dagistan milli dovlet quruculugunun ideoloqlari da Turk diline vurgu edirdiler Dagista Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin Merkezi Icraiyye Komitesinin katibi olmus N Samurski inanirdi ki yerli mekteblerde tedris yalniz Turk dilinde tedris edilmelidir cunki yerliler Rus diline nifret etmekdedirler diger yerli dillerin ise tedrisatda istifade edilmek ucun potensiali yoxdur Karpov bu barede yazirdi Eger nezere alsaq ki bele bir plana uygun olaraq yaxin gelecekde butun Dagistan ziyalilari turkce danisib yazmali idiler onda rus dili butun resmi tecrubeni terk etmek mecburiyyetinde qalacaqdi 1926 ci il siyahiyaalinmasi heyata kecirilerken Kure Samur ve Qaytaq Tabasaran dairelerinde sexsi vereqeler yalniz Turk dilinde hazirlanmisdi O dovrde Azerbaycan dili turk dili adlanirdi Dagistanin diger yerlerinde ise bu vereqeler rus dilinde hazirlanmis veziyyetde idi Dagistanin ilk medeni maarif edebiyyat ve incesenet jurnali olan Maarif Yolu Azerbaycan dilinde yayimlanmaqda idi 1932 ci ilde rutullarin meskunlasdigi ve merkez olan Rutul kendinde cixan ve Qizil Coban adli qezet de Azerbaycan dilinde yayimlanmaqda idi Her bir halda 1928 ci ilden etibaren yerli diller Azerbaycan dilini sixisdirmaga basladi ve ilkin olaraq Qumuq dili birinci yere qoyuldu ve artiq 1933 cu ilde umumi modele gore birden bire 11 dilin 1936 ci ilden 12 dil suretli inkisafi baslandi 1936 ci ilden 1994 cu ile qeder quvvede qalmis Dagistan MSSR in gerbinde RFSR Dagistan MSSR ve Butun Dunya Proleteriatlari Birlesin ifadeleri muxtelif dillerde elece de Azerbaycan dilinde de yazilmisdi Cenubi Dagistanda XX esrin ortalarinda Azerbaycan dili hele de muxtelif xalqlar arasinda kommunikasiya dili olaraq qalmaqda idi 1950 ci illerin evvellerinde Sovet etnoqrafi L Lavron qeyd edirdi Cenbubi Dagistanda demek olar ki her yerde Azerbaycan dili ikinci dildir O melumat verirdi ki rutullar evde isde ve meclislerde oz ana dillerinden istifade edirler lakin meclislerde bu dili bilmeyenler lezgiler saxurlar ve s varsa danisanlar daha cox Azerbaycan dilinde danisirlar Azerbaycan dilinden hemcinin Rutul kendlerinde kollektiv fermalarin ve kend sovetlerinin resmi is gedisatinda da yazi dili kimi istifade edilirdi Kitabxanalara gelince o zaman onlar esasen rusdilli kitablar ile zengin idiler Bele ki Sinaz kendinin daxma oxu otaginin kitabxanasinda 1000 kitabdan cemi 30 u Azerbaycan dilinde idi Kecmisde Azerbaycan dili Agul kendi olan Bursaqda esas tedris dili iken Tsirx kendinde bu funksiya Dargi dili terefinden icra edilmekde idi Agullarin yasadiqlari diger yerlerde ise Lezgi dili tedris dili kimi istifade edilmekde idi 1938 1952 ci illerde Saxur mekteblerinde tedris prosesi Azerbaycan dilinde heyata kecirilirdi lakin sonradan bu rus dili ile evez edildi 1952 ci ilde bir cox Rutul kendlerindeki mekteblerde de Azerbaycan dili esas tedris dili olmaqda idi Bele mekteblerde oxuyan usaqlar mektebe daxil olarken artiq mueyyen qeder azerbaycanca sozu bilir ve bu dilde mueyyen ifadeler istifade etmekde olurdular 1938 ci ilde rutullar ucun yazi dilinin yaradilmasinin yersiz hesab edilmesinin sebeblerinden biri de mehz bu idi L I Lavrov buna sebeb kimi rutullarin Azerbaycan dili kimi inkisaf etmis bir dili hamiliqla bilmesi ni gostermekde idi Bir diger etnoqraf G A Sergeyeva rutullar barede danisarken qeyd edirdi Artiq yazi dilleri olan qonsularinin azerbaycanlilarinin dillerini bilen kicik xalq ucun yazi dili yaratmagin hec bir mentiqi yoxdur Rutul kendi olan Xnovda yasayan ehalinin 90 95 faizi Azerbaycan dilinde danismaqda idi Onlar kendin yerlesdiyi bolgenin cox hissesinde meskunlasan lezgilerle qarsilasdiqlari zamani bu dilden istifade edirdiler Bu dil hele de Saxur xalqi arasinda guclu tesire malikdir 1952 ci ilde Dagistan saxurlarinin 88 faizi ve 1982 ci ilde 87 9 faizi azerbaycanca danisa bilmekde idi 1960 ci illerde Arcin xalqi arasinda aparilmis arasdirma sayesinde belli olmusdu ki onlarin 6 faizi azerbaycancani bilmekde imisler Diger dillerle linqvistik elaqeler Iki etnik icmanin uzunmuddetli temasi zamani meydana cixan ikidillilik ona getirib cixardi ki Azerbaycan dili diger dilleri unsiyyet vasitesi olmaqdan sixisdirib cixartdi XVIII esrin sonlari XIX esrin evvellerinde azerbaycanca artiq tabasaranlilarin ikinci dili olmusdu Bu dilin tesiri 1860 ci illerde daha da guclenmisdi Azerbaycan dilinin Tabasaran dilini evez etmesi prosesi Tabasaranin cenubunda bas vermekde idi Azerbaycanlilarin yasadiqlari yere nisbeten uzaq olan Simali Tabasaranda ise yalniz kisi ehali azerbaycanca danisa bilirdi ve burada azerbaycancanni tesiri cenub ile muqayisede zeif idi Tabasaranlar ucun Azerbaycan dili tekce iqtisadi aile ve meiset elaqeleri o cumleden tez tez bu iki etnosun numayendelerinden qarisiq nikahlar olurdu olan ve ticaret yollarinin erazisinden kecdiyi yaxin qonsunun dili rolunu oynamirdi onun vasitesile derbend azerbaycanlilari ile ticaret meselelerinde elaqe saxlaya bilirdiler Oz dogma dilini itirme faktlarina XIX esrin ikinci yarisinda da rast gelmek mumkundur Meselen 1870 ci illerde dilci ve etnoqraf L P Zagurski qeyd edirdi ki tabasaranlilar tedricen daha cox oz dogma dillerini unudurlar ve bu dilin yerini azerbaycanca doldurur A K Becker de eyni dovrde yasanan bu proses barede yazmisdi Turki Azerbaycani dialekti bezi dagli dilleri uzerinde ehemiyyetli tesire malikdir ve Derbende yaxin yasayan tabasaranlilar tedricen daha cox oz dpgma dillerini unutmaqdadirlar 1890 1907 ci illerde nesr edilmis Brockhaus ve Efron Ensiklopedik Lugetinde de buna benzer qeydlere rast gelinmekdedir Sonuncu ile Azerbaycan turkleri nezerde tutulur yaxin elaqelere ve davamli munasibetlere gore tabasaranlilar ozlerinin Azerbaycan dialektini qebul etmekde ve tericen oz dogma dillerini unutmaqdadirlar Hetta bu proses XX esrin ikinci yarisinda da davam etmekde idi 1959 cu ilde Tabasarani ziyaret etmis L Lavrov yazirdi ki Tabasaran dili regionda demek olar ki haminin bildiyi Azerbaycan dili terefinden evez edilmekdedir XX esrin evvellerinde Dagistan dillerini arasdiran alman dilci ve etnoqraf A Dirr terefinden de diger xalqlarin azerbaycanca bilmesi fakti qeyde alinmisdir Tabasaranlilar arasinda Tatar dilinin bilinmesi genis yayilmisdir lakin bu Dagistanin serqinde ve cenubunda beledir ve qadinlar qadinlar bunu hec bilmir Eyni zamanda o Tabasaran dilini Turk dillerinden biri kimi siniflendirmisdir Tabasaran dilinde bir sozun saitlerini bir biri ile eynilesdirmek isteyi gucludur bu turk tatar diline xas xususiyyetdir Bu ifadeye esasen azerbaycanca neinki Tabasaran dilinin lugetine tesir gostermis eyni zamanda onun qramatik xususiyyetlerini de deyisdirmisdir Gundelik heyatdan tabasaranca kimi diger dillerin de azerbaycancanin tesiri ile yox olmasi hadisesi azerbaycanlilarla tatlarin temas etdikleri bolgelerde de musahide edilmekde idi Bu Dagistanin tatlar ile azerbaycanlilarin birlikde yasadiqlari yerlerde bas vermekle birlikde daha intensiv sekilde yasanmaqda idi Tatlar baximindan ozlerinin boyuk qonsularinin dilini danisa bilmek onlarla ticaret ede bilme imkani ucun ehemiyyetli hesab edilirdi Hemcinin azerbaycanca bilmek tek azerbaycanlilarla unsiyyet ucun vacib hesab edilmirdi Dagistanin diger cenub xalqlari da bu dili bilmekde idi Buna gore de azerbaycanca danisan tat eyni zamanda he azerbaycanlilar hem de cenubu qeyri azerbaycanlilarla unsiyyet qurub ticaret ede bilirdi Azerbaycan dilinin Tat dilini evez etmesi fakti XIX esrde A K Becker terefinden de qeyd edilmisdir 1873 cu ilde Derbendin belediyye bascisi A V Komarov Derbendeki tat kendleri barede danisarken qeyd etmisdi ki bu kendlerde son dovrde tat dilinin Turk Azerbaycan dili ile evez edilmesi prosesi getmekdedir Bir muddet sonra basqa bir musahide antopoloq K M Kurdov terefinden edilmisdir Tatlar oz dillerinde danismaqdan yayinirlar Rukel kendinin sakinleri camaat olaraq hamiliqla tat dilinde danismamaq qerarina gelmisdirler ve indi yalniz bezi yasli insanlar tatca sozleri anlaya bilmekdedir yerde qalan sakinler ise Tatarca danismaqdadir Dogma dillerine qarsi eyni menfi yanasma diger Tat kendlerinin sakinlei arasinda musahide edilmekdedir 1926 ci il siyahiyaalmasina gore tabasaranlilarin 7 2 faizi tatlarin 7 3 faizi Azerbaycan dilini ozunun dogma dili hesab etdiyini bildirmisdir 2010 cu il siyahiyaalmasi ise gostermisdir ki azerbaycanca 361 tabasaranlinin 169 lezginin 99 darginin 23 qumugun 22 avarin 17 rusun 15 lakin 14 rutulun 13 agulun 6 saxurun 5 ermeninin 3 osetinin 2 tatarin 1 yehudinin ve 1 cecenin ana dilidir Azerbaycan dilinden cixmis ifadelere Dagistan dillerinde xususen Cenubi Dagistan dillerinde six six rast gelinmekdedir Lezgi qrupuna daxil olan dillerin luget terkibinde diger turkizmlerle muqayisede Azerbaycan dilinden alinma esas yer tutur Azerbaycan sozlerinin alinma sebebi lezgi dillerinde danisanlarin azerbaycanlilara bilavasite yaxinligi ve onlar arasinda coxesrlik sosial iqtisadi medeni tarixi ve ticaret elaqeleridir Muasir Tabasaran dilinin lugetinde Azerbaycan dilinden alinma xeyli sayda soz vardir Buraya muxtelif murekkeb ifadeler de daxildir Meselen isletmis apub baxis apub qarsilamus apub tebrik apub kimi ifadeler misal gosterile biler Bunun neticesidir ki Tabasaran dilinde hal hazirda sait harmoniyasi yeni aheng qanunu vardir Ekincilik bagciliq ve umumiyyetle kend teserrufati ile bagli terminlere aid olan azerbaycancadan gelmis ifadeler lezgi dilinde butun diger Dagistan dilleri ile muqayisede xeyli zengindir Bele ki lezgi dilinin ayrilmaz bir hissesine cevrilmis alca bostanci yemis meyve taxil tum uzum xarman sel sefteli sozleri avar dargin ve lak dillerinde yoxdur Movcud veziyyet Hal hazirda Azerbaycan dili Dagistanin resmi dillerinden biridir Dagistan azerbaycanlilarinin bu dilde nesr edilen Derbend adli qezetleri vardir Hemcinin Dagistanda Azerbaycan dilinde tedris kecilen mektebler de movcuddur 1978 ci ilden etibaren Rusiya Federasiyasinin radiosunun bu bolgedeki ofisi gundelik Azerbaycan dilinde verilis yayimlamaqdadir Bu verilis gundelik 30 deqiqeden ibaretdir Bundan basqa 1986 ci ilden etibaren televiziyada da illik 6340 saatliq azerbaycanca verilisler verilmekdedir Medeniyyet1935 ci ilde Derbendde Azerbaycan Dovlet Dram Teatri acilmisdir Seherde mutemadi olaraq Sevinc Azerbaycan medeniyyeti festivali kecirilir Edebiyyat Dagistan azerbaycanlilari arasinda yerli incesenet fealiyyeti tarixen inkisaf etmisdir Bunlara misal olaraq XVI esr sairi Bayat Abbasi XVII esr sairi ve misal gostermek olar Derbendli azerbaycanli sairler icerisinden Asiq Valehle evlenmis Zernigar Haci Yaqub qizini 1722 1770 misal gostermek mumkundur Onun meshur eserleri siyahisina Gel eseri Valeh ve Zernigar dastani Taleh ve Heqiqet ve Deyismeler eserleri Zernigar ile Valehin poetik yarismasi daxildir XVIII XIX esrlerden etibaren terekeme azerbaycanlilari arasinda da yazi eneneleri inkisaf etmeye basladi Bele enenenin banileri Feteli XVIII esrin sonlarinda vefat etmisdir Velikendden Mehreli Xilase Pirelidir XIX esrin sonlari XX esrin evvellerinde yasamisdir Hemcinin bu siyahiya Qaradagli kendinden olan ve XIX esrin sonlari XX esrin evvellerinde yasamis asiq sair Xalidi Padar kendinden Minatullu Yusiflini de daxil etmek olar Derbend asiq mektebine Yersi kendinden Emin Sefilli Memmed Velikendden Feteli Qaradaglidan Xalid Ximeydiden Ehmed Zidyanli Aslan Kemaxli Gulbala Yuxari Calgandan Gulbala Rukelden Qara Qerib ve Ilyas Bilhediden Kezsahbey Tahirbey ve Sah Ismayil Yersiden Efendi Delicobandan Nurmehemmed Maratdan Niftulla Velikendden Minatulla Xelilov daxildir 1992 ci ilden Derbendde Azerbaycan dilinde yazan muellifleri birlesdiren Gulustan Yazicilar Birliyi fealiyyet gosterir Azerbaycandilli bedii edebiyyat Azerbaycanlilarla Cenubi Dagistan xalqlari arasinda coxillik tarixi medeni elaqeler Dagistan muellifleri esasen de lezgiler arasinda azerbaycandilli edebi yaradiciligin yayilmasina xidmet etmisdir Sovet dovru Dagistan edebiyyati tenqidcici olan F Vaqabovanin qeyd etdiyine gore Cenubi Dagistanda ikidillilik merhelesi Azerbaycan dilinde edebiyyat numunelerinin cucermesi ile elametdar olmusdur Daglarda Turk dili kimi adlandirilan bu dilin burada demek olar ki beraber edebiyyatda ise yerli diller ile muqayisede hetta daha yuksek rolu vardir Azerbaycan asiq edebiyyatinin numunesi olan qosma seirlerinin tesiri altinda lezgi edebiyyatinni qosmalari formalasmisdir lezgi asigi olan Seid Kocxyurski 1767 1812 elece de Mirze Eli Axtinski 1770 1859 oz edebi fealiyyetlerinde Azerbaycan dilinden istifade etmisdirler Lezgi yazili edebiyyatinin yaradicisi hesab edilen Yetim Emin 1838 1884 oz eserlerini hem Ereb hem Azerbaycan hem de Lezgi dillerinde yazmisdir Bundan elave onun babasi Celil ve ulu babasi Abukar da oz seirlerini Azerbaycan dilinde yazmagi ustun tutmusdurlar Hemcinin Yetim Emin usaqliqdan yaradiciligina beled oldugu Azerbaycan sairi Vaqif yaradiciliginin guclu tesirine meruz qalmisdir Vaqifin tesiri Eminin hem lezgidilli hem de azerbaycandilli yaradiciliginda yaxindan hiss edilir Bu xususiyyet en cox onun azebaycandilli yaradiciliginin erken merhelesine xarakterikdir O ilk defe Fuzulinin eserlerini Lezgi dilinde tercume etmisdir Onun Azerbaycan dilinde yazdigi en meshur eserlerden biri Samilin esir edili barede adi dasimaqdadir Yetim Eminin de yaradiciligi Seid Kocxyurskinin yaradiciligi kimi sifahi xalq edebiyyatinin yazili hala salinmis versiyasi idi ve buna gore de ozunde guclu Azerbaycan edebi tesirini ehtiva etdirmekdeydi Bir diger meshur Lezgi asigi olan Suleyman Stalski 1869 1937 de oz edebi yaradiciligin Azerbaycan dilinde yazdigi seirlerle baslamisdir Onun azerbaycanca yazdigi eserlerinden en meshurlari Mulle Qafqaz Kolxoz eserleridir Bunun uzerine o Sovet Yazicilarinin I Umumittifaq Qurultayinda oxunan bir seir bestelemisdir 185 S Stalskinin arxivinde Azerbaycan dilinde cemi bes yuz misraya yaxin 12 seir var Rutul sairleri olan ve da oz eserlerinin bir qismini Azerbaycan dilinde yazmisdirlar Tabasaranli sair XVIII esr de Azerbaycan dastanlarini hem Tabasaran hem de Azerbaycan dilinde yaratmisdir Tabasaranlilarin heyatinda muhum yer tutan edebi abideler sirasinda Azerbaycan dastani Asiq Qerib de var idi Azerbaycandilli elmi edebiyyat Cenubi Dagistanda fealiyyet gostermis ilk alim olan Haci Mehemmed ez Zirdagi 1664 1669 1721 1728 oz elmi eserlerini Azerbaycan dilinde yazmisdir O bu dilde deqiq elmlere edebiyyat tarixine etnoqrafiyaya dair materiallar hazirlamisdir O bu dilden basqa ereb ve fars dillerinden de istifade etmisdir Lezgi dunyevi yazili edebiyyatinin gorkemli numayendesi sair ve alim Hesen Alkadari 1834 1910 1892 ci ilde Dagistanin tarixine dair coxsayli serhlerle serq yazili melumatlarinin toplandigi Eser i Dagistan eserini Azerbaycan dilinde yazmisdir Eserde Alkadarinin musahideleri ve poetik elaveleri de vardir Qafqazda meshur eser olan Derbendnamenin ereb fars qumuq ve lak dillerindeki elyazmalarindan basqa azerbaycandilli elyazmasi da dovriyyede idi Bu salname ereb ve fars menbelerinden cixarislar esasinda tertib olunmus bir eserdir Derbendname umumiyyetle Azerbaycan dilinde yazilmis ilk tarixi eserdir Onun rus diline tercumesi 1898 ci ilde Tiflisde Maqsud Elixanov Avarski terefinden nesr edilmisdir Derbend name nin Azerbaycan elyazmalari arasinda 17 ci esrde Mehemmed Avabi Aktasi terefinden farsca variant esasinda tertib edilmis Rumyantsev siyahisi da var V V Bartold bu elyazmanin 1719 cu ilde hazirlandigini iddia edir Mirze Kazim bey 1731 ci ile aid etse de Hesen Orazeyev ise 1815 1816 ci illere aid etmekdedir Maqsud Elixanov Avarski bildirirdi ki XIX esrin sonunda Zaqatala dairesinde yasayan Ilisulu Xelil eby adli bir sexsde bu eserin erebdilli nusxesi ile birlikde ela sekilde qorunmus Azerbaycan versiyasi da olmusdur Lakin bu iddia basqa hec kim terefinden testiqlenmemisdir 1891 ci ilde Superxi terefinden tamamlanmis Kitab i Derbendname azerbaycandilli olmaqla birlikde Dagistanin XVI XIX esrler tarixini ehate etmekdedir Mirze Cebrayil terefinden hazirlanmis Qazi Molla Avarinin emelleri barede adli tarixi eser de Azerbaycan dilinde yazilmisdir Eserin muellifi Israfil Derbendi Superxinin ogludur ve eseri 1893 cu ilde tamamlamisdir Eser Qafqaz muharibesine hesr edilmisdir Musiqi Gurcu tarixci ve arxeoloq P Ioseliani 1861 ci ilde Dagistanda yasayan axtililari ziyaret etmisdir O bu ziyaretden sonra Lezgi asiqlarinin fealiyyeti barede bunlari yazmisdir Axtililar cunqur ve balaban klarnet kimi boru calmaqla musayiet olunan mahni oxumagi sevirler Mugenniler asiqlar bezen musabiqeler teskil edirler ki bu da Qubadan meshur olanlar Nuxadan bezen Yelizavetpoldan ve Qarabagdan ifacilari ozune celb edir Mahnilar lezgi dilinde bundan da cox hallarda Azerbaycan dilinde oxunur Mehemmedxanov yazir ki 1980 ci illerde Tabasaran toylarinda esasen Azerbaycan musiqileri fa edilmisdir Muasir Dagistan ifacilari arasinda azerbaycanli mugennilerin eserlerinin ifa edilmesi genis yayilmisdir Muasir Dagistan ifacilari arasinda Telman Ibrahimov Minaya Penceliyeva Aslan Huseynov Elbrus Canmirzoyev Pierre Aidjo ve Elcin Quliyevin repertuarinda Azerbaycan dilinde mahnilar var Enenevi fealiyyetlerDagistanin sahil duzenliyinde yasayan azerbaycanlilarin esas mesguliyyeti coxsaxeli tebiete malik kend teserrufati idi Esas ekinler denli bitkiler ve her seyden evvel bugda idi Suni suvarmadan o cumleden celtik ekinden genis istifade olunurdu Suvarma qurgulari vasitesile kendlere suyun paylanmasi ucun islenmis sistem var idi Xalq seleksiyasi Dagistanda duyu ve bugdanin Sari Bugda Istanbul Bugda ve ya Arnavutka Ag Bugda sortlarini yaratmisdir Yuksek mehsuldar bugda kimi Terekeme Budai Terekeme bugdasi xeyli meshurlasmisdi Zeferan ekini genis yayilmisdi 19 cu esrin ikinci yarisinda ipek yun ve pambiq parcalar ucun boyalarin istehsali ucun istifade edilen kok bitkisi becerilmesi intensiv inkisaf etmisdi Burada meddecilik ve ipekcilik qedim mesguliyyetler olmus xarici ticaret ucun esas istifade edilen mehsul hesab edilmisdirler Et ve sud mehsullari istehsali ucun maldarliq da muhum sahe idi Yerli ekinciliyin bir xususiyyeti camislarin yuk dasinmasi ve cekici quvve kimi istifadesi idi Dagistanda azerbaycanlilarin enenevi mesguliyyetleri xalcaciliq zergerlik ve elvan metallarin istehsali agac das emali ve s dir 1920 ci illerden baslayaraq regionun senayelesmesi Dagistan ehalisi ucun yeni imkanlar acmisdir Meskunlasma2010 cu ilde heyata kecirilmis siyahiyaalinmaya esasen resmi saylari 130 919 nefer 2002 ci ile olan qeyri resmi texminlere esasen 200 000 neferdir Resmen Dagistan ehalisinin 4 50 ni teskil edirler Kompakt halda Derbend Dagistan Isiqlari Mahacqala ve Qizilyar seherlerinde Derbend Tabasaran Qizilyar Meherremkend ve Rutul rayonlarinda yasayirlar Derbend rayonu rayonun 38 kendi ve 2 qesebesi var Onlarin her birinde azerbaycanlilar yasayirlar Kendlerden 16 si tamamile azerbaycanlilardan ibaretdir ve monoetnik terkibe sahibdir Bu kendlerden elave daha 8 kendde ehalinin yaridan coxu etnik azerbaycanlilardan ibaretdir Qalan kendlerde ise azerbaycalilar azliqdadirlar Berekey Delicoban Velikend Yuxari Calgan Asagi Calgan Sabnova Cemikend Zidyan Qazmalar Zidyan Mitehi Qazmalar Mitehi Qala Mugarti Muzayim Padar Kommuna Rukel Tatlar Qaradagli Bilhedi Belici kend Erebler Hecux Cinar Nugdi Rubas Selik Ullu Terekeme Xezer Tabasaran rayonu rayon ehalisi tamamiyle kendlerde yasayir bele ki rayon erazisinde seher ve ya qesebeler yoxdur Rayonda umumilikde 74 kend movcuddur Azerbaycanlilar Tabasaran rayonunun terkibine daxil olan bir cox kendde yasamaqdadirlar onlardan 8 i monoetnik azerbaycanli kendleridir Maraga Canaq Xili Penceh Yersi Zil Erak Dervaq Xucni Yekraq Rutul rayonu Asagi Qatrux Qizilyar rayonu Bolsebredixinskoe Persidski Meherremkend rayonu Yeni Aul Qurah rayonu Erebler Siyahiyaalinmlara esasen Dagistanin inzibati vahidlerinde azerbaycanlilarin sayi Inzibati vahid Erazi 2002 ci il 2010 cu ilUmumi azerbaycanli Umumi azerbaycanli Dagistan respublikasi 50 278 km 2 576 531 111 656 4 33 2 910 249 130 919 4 50 Derbend rayonu 821 km 86 494 50 247 58 09 99 054 57 476 58 02 Derbend seheri 69 6 km 101 031 32 064 31 74 119 200 38 523 32 32 Tabasaran rayonu 801 km 54 732 8 896 16 25 52 886 9 731 18 40 Dagistan Isiqlari seheri 9 3 km 26 346 6 917 26 25 27 923 6 465 23 15 Mahacqala seheri 498 km 545 258 6 750 1 24 696 885 6 333 0 91 Qizilyar rayonu 3047 km 57 748 1 506 2 61 67 287 1 584 2 35 Meherremkend rayonu 654 6 km 58 694 539 0 92 62 195 1 021 1 64 Qizilyar seheri 32 3 km 51 024 892 1 75 51 707 804 1 55 Kaspiysk seheri 32 9 km 77 650 676 0 87 100 129 797 0 80 Xasavyurd seheri 38 5 km 121 817 765 0 63 131 187 795 0 61 Rutul rayonu 2170 km 23 503 603 2 57 22 926 359 1 57 Buynaksk seheri 20 95 km 61 437 403 0 66 62 623 344 0 55 Izberbas seheri 22 9 km 40 987 395 0 96 55 646 274 0 49 3020 km 28 587 266 0 93 31 683 225 0 71 Qizilyurd seheri 23 7 km 47 679 94 0 20 43 421 128 0 29 Qayakend rayonu 640 km 52 739 57 0 11 54 089 88 0 16 1270 km 21 053 83 0 39 24 848 60 0 24 Yujno Suxokumsk seheri 91 7 km 9 777 52 0 53 10 035 56 0 56 Qaytaq rayonu 678 24 km 26 870 23 0 09 31 368 37 0 12 Xasavyurd rayonu 1425 km 125 454 42 0 03 141 232 33 0 02 Qarabudaqkend rayonu 1460 km 60 620 38 0 06 73 016 29 0 04 Babayurd rayonu 3262 3 km 41 331 24 0 06 45 701 24 0 05 Doqquzpara rayonu 376 9 km 14 330 22 0 15 15 357 23 0 15 666 3 km 54 036 8 0 01 58 835 23 0 04 Qurah rayonu 740 km 15 206 124 0 82 15 434 22 0 14 Serqoqala rayonu 528 4 km 29 665 12 0 04 27 133 22 0 08 Qizilyurd rayonu 524 km 70 440 36 0 05 61 876 20 0 03 Xiv rayonu 620 km 20 747 17 0 08 22 753 18 0 08 Levasi rayonu 830 km 64 371 8 0 01 70 704 18 0 03 Buynaksk rayonu 1842 09 km 65 018 10 0 02 73 402 18 0 02 Noqay rayonu 9000 km 21 685 12 0 06 22 472 15 0 07 Novolak rayonu 218 2 km 22 019 7 0 03 28 556 15 0 05 Kazbek rayonu 583 8 km 33 140 1 0 01 42 752 15 0 04 Botlix rayonu 687 9 km 50 469 3 0 01 54 322 14 0 03 Axti rayonu 1120 km 31 592 8 0 03 32 604 13 0 04 Dahadayev rayonu 760 4 km 38 359 4 0 01 36 709 7 0 02 560 km 27 460 18 0 07 29 547 6 0 02 Lak rayonu 750 km 12 382 4 0 03 12 161 3 0 02 Qunib rayonu 609 5 km 25 106 13 0 05 25 303 3 0 01 Agul rayonu 793 5 km 11 290 3 0 03 11 204 2 0 02 Caroda rayonu 1010 km 11 792 0 0 0 11 777 2 0 02 1611 5 km 22 108 9 0 04 22 165 2 0 01 Kuli rayonu 649 km 10 760 0 0 00 11 174 1 0 01 Gergebil rayonu 341 9 km 18 366 1 0 01 19 910 1 0 01 Samil rayonu 920 km 26 053 1 0 01 28 122 1 0 01 Xunzax rayonu 551 91 km 30 203 2 0 01 31 691 1 0 01 622 8 km 52 455 0 0 00 53 558 1 0 01 Qeydler1926 ci il siyahiyaalinmasinda azerbaycanlilar turk kimi qeyde alinib Konstitusiyaya esasen respublikanin dovlet dilleri rus dili ve Dagistan xalqlarinin butun dilleridir Bununla bele cemi 14 dil rus avar agul Azerbaycan dargin qumuq lak lezgi noqay rutul tabasaran tat saxur cecen dillerinin oz yazi dili var ve bu diller dovlet dili kimi fealiyyet gosterirler Istinadlarrosstat gov ru 2022 Perepis 2010 goda Dagstat 2014 O korennyh malochislennyh narodah Respubliki Dagestan 2011 08 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 04 Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii soglasno perepisi naseleniya 2021 goda rosstat gov ru 30 dekabr 2022 13 dekabr 2023 tarixinde archive missing url cite web url accessdate missing url Ibragimov M R A 2002 Gadzhieva 1999 seh 28 Mahmudova 2006 seh 146 Gadzhieva 1999 seh 5 Gadzhieva 1999 seh 107 Islammagomedov 1981 seh 22 Islammagomedov 1981 seh 24 Gadzhieva 1990 seh 11 Gadzhieva 1990 seh 19 Teksty perevody kommentarii vvedenie i prilozheniya L I Lavrova 1966 seh 193 Gadzhieva 1999 seh 108 Hajdakov 1961 seh 96 Lavrov 1962 seh 120 Dzhidalaev 1972 seh 298 300 Ramazanov 1964 seh 68 Ramazanov 1964 seh 82 Kavkazskij kalendar na 1910 god 1911 seh 280 Kavkazskij kalendar na 1912 god 1913 seh 166 Pamyatnaya knizhka Dagestanskoj oblasti 1895 seh 380 381 Svod statisticheskih dannyh o naselenii Zakavkazskogo kraya izvlechyonnyh iz posemejnyh spiskov 1886 g 1893 Kavkazskij kalendar na 1915 god 1916 seh 137 Kavkazskij kalendar na 1857 god 1858 seh 404 Sbornik statisticheskih svedenij o Kavkaze 1869 seh 121 Kavkazskij kalendar na 1886 god 1886 seh 133 Spisok naselyonnym mestam Dagestanskoj oblasti 1888 seh 62 Uslar 1890 seh 3 Alkadari 1929 seh 169 Spisok naselyonnyh mest 1927 seh 137 Gasanov 1994 seh 34 35 Gasanov 1994 seh 35 36 Volkova 1983 seh 44 Kavkazskij kalendar na 1857 god 1858 seh 371 Spiski naselyonnyh mest Dagestanskoj oblasti 1869 seh 98 Spisok naselyonnym mestam Dagestanskoj oblasti 1888 seh 39 Kavkazskij kalendar na 1910 god 1910 seh 252 Kavkazskij kalendar na 1912 god 1912 seh 155 Kavkazskij kalendar na 1915 god 1915 seh 124 Pamyatnaya knizhka Dagestanskoj oblasti 1895 seh 316 317 Lavrova 1966 seh 178 Gadzhieva 1999 seh 102 Genko 1941 seh 86 Volkova 1983 seh 51 Volkova 1983 seh 48 Pamyatnaya knizhka Dagestanskoj oblasti 1895 seh 314 315 Kavkazskij kalendar na 1910 god 1911 seh 236 Kavkazskij kalendar na 1912 god 1913 seh 148 Kavkazskij kalendar na 1915 god 1916 seh 116 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala Izd Dagstatupravleniya 1927 seh 64 Spisok naselyonnym mestam Dagestanskoj oblasti 1888 seh 40 Kavkazskij kalendar na 1910 god 1911 seh 186 Kavkazskij kalendar na 1912 god 1913 seh 126 Kavkazskij kalendar na 1915 god 1916 seh 90 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala Izd Dagstatupravleniya 1927 seh 72 Volkova 1966 seh 27 Gasanov 1994 seh 144 Gasanov 1994 seh 146 Gadzhieva 1990 seh 10 Gadzhieva 1999 seh 104 Gadzhieva 1999 seh 169 Gadzhieva 1999 seh 169 170 Ibragimov M R A 2002 seh 512 Ibragimov M R A 2002 seh 510 Gadzhieva 1990 seh 23 Postanovlenie Gossoveta Respubliki Dagestan ot 18 10 2000 191 O korennyh malochislennyh narodah Respubliki Dagestan lawru inf 2011 08 19 tarixinde Istifade tarixi 2011 01 03 Rossiya i Azerbajdzhan ukrepili soyuz pered samym vtorzheniem v Ukrainu 2022 03 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 26 Deklaraciya o soyuznicheskom vzaimodejstvii mezhdu Azerbajdzhanskoj Respublikoj i Rossijskoj Federaciej 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2022 03 26 Islammagomedov 1981 seh 17 Alimova 1992 seh 17 18 Gadzhieva 1990 seh 4 Gadzhieva 1999 seh 100 Dadanov 1986 seh 122 Azerbajdzhancy v Dagestane 2016 03 06 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 19 RESPUBLIKA DAGESTAN 2010 g www ethno kavkaz narod ru 2012 05 30 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 03 19 Alimova 1992 seh 22 Sbornik svedenij o kavkazskih gorcah 1875 seh 14 17 Perepis kak instrument assimilyacii www tsumada ru 2012 2013 10 05 tarixinde Istifade tarixi 3 fevral 2024 Dagestan ESBE Dagestan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop Dagestan 2024 01 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 fevral 2024 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Raspredelenie naseleniya po rodnomu yazyku i uezdam Rossijskoj Imperii krome gubernij Evropejskoj Rossii Dagestanskaya oblast vsya demoscope ru 22 iyun 2011 8 iyul 2023 tarixinde Istifade tarixi 3 fevral 2024 Otchyot glavnogo rukovoditelya polevoj poezdki oficerov Generalnogo shtaba Kavkazskogo voennogo okruga v Chechne Dagestane i na Lezginskoj linii v 1902 godu Voennaya tipografiya v zdanii Glavnogo Shtaba 1903 seh 162 Ibragimov 2007 seh 75 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam RSFSR demoscope ru 2012 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 3 fevral 2024 Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii www gks ru Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki 2012 2012 06 01 tarixinde Istifade tarixi 3 fevral 2024 Rukovoditel Derbenta posetil meropriyatie musulman azerbajdzhancev www regnum ru 27 aprel 2012 2015 04 27 tarixinde Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam RSFSR Demoskop 2012 03 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 10 29 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 10 01 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1959 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 10 01 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 09 30 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1979 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 09 30 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 09 30 Vserossijskaya perepis naseleniya 2002 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Demoskop 2012 01 19 tarixinde Istifade tarixi 2012 04 22 Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam Rossii Federalnaya sluzhba gosudarstvennoj statistiki 2012 04 27 tarixinde arxivlesdirilib Bartold 1977 seh 427 Petrushevskij 1944 seh 77 Krishtopa 1970 seh 119 Gadzhieva 1999 seh 123 Mahmudova 2006 seh 145 Derbent gorod Dagestanskoj oblasti Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 1893 2024 02 03 tarixinde arxivlesdirilib Gadzhieva 1990 seh 130 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala Izd Dagstatupravleniya 1927 seh 2 Kapustina ve Solonenko 2007 seh 108 109 Naselenie Dagestana www ethno kavkaz narod ru 2012 2012 04 22 tarixinde Istifade tarixi 3 fevral 2024 Gadzhieva 1990 seh 192 Alkadari 1929 seh 12 Gadzhieva 1999 seh 331 Mahmudova 2006 seh 148 Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 g 1905 seh 80 85 Gadzhieva 1999 seh 336 Gadzhieva 1999 seh 302 Kapustina ve Solonenko 2007 seh 106 107 Ibragimov M R A 2002 seh 508 Dzhidalaev 1972 seh 298 Baskakov 1960 seh 139 Gadzhieva 1990 seh 27 O nekotoryh itogah Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda v Respublike Dagestan Statisticheskij sbornik PDF dagstat gks ru Mahachkala Izd vo Vostochnoj literatury 12 avqust 2017 8 Jul 2023 8 iyul 2023 tarixinde PDF Istifade tarixi 4 fevral 2024 Muysken 2008 seh 74 Istoriya Dagestana 1967 seh 279 Sergeeva 1989 seh 93 Volkova 1966 seh 268 Ramazanov 1964 seh 262 265 Alkadari 1929 seh 14 Arzumanov 1988 seh 50 51 Zagurskij 1880 seh 20 Sergeeva 1989 seh 119 Sergeeva 1981 seh 97 Sergeeva 1989 seh 112 Sergeeva 2006 seh 251 Magomedov 2010 seh 329 Kazie 1965 seh 235 Lezginy 1960 seh 518 519 Musaev 1974 seh 254 Musaev 1986 seh 150 151 Grenoble 2003 seh 130 Karpov 2007 seh 548 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala Izd Dagstatupravleniya 1927 seh 64 Narody Kavkazav 1960 seh 543 Alpatov 2000 seh 81 Respublika Dagestan Administrativnoe ustrojstvo naselenie territoriya 60 e gody XIX 90 e gody XX v 2001 seh 4 Sergeeva 1989 seh 121 Sergeeva 1989 seh 128 Lavrov 1953 seh 39 Shaumyan 1941 seh 11 Talibov 2005 seh 335 Sergeeva 2005 seh 255 Lavrov 1982 seh 140 Volkova 1967 seh 35 Volkova 1967 seh 33 Sergeeva 1989 seh 107 108 Sergeeva 1989 seh 113 Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona Kavkazskie yazyki Istoricheskie zhurnaly Kalajdovich s 814 818 1894 2022 01 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 fevral 2024 Gasanov 1994 seh 34 35 Gasanov 1994 seh 28 Ibragimov 2007 seh 74 75 Balaev 1986 seh 84 Kurdov 1907 seh 59 O nekotoryh itogah Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda v Respublike Dagestan Statisticheskij sbornik PDF Izd vo Vostochnoj literatury 2012 12 avqust 2017 tarixinde PDF Istifade tarixi 6 fevral 2024 Zagirov 1987 seh 110 Rossijskie universalnye enciklopedii Brokgauz Efron i Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya obedinennyj slovnik gatchina3000 ru 21 oktyabr 2011 8 aprel 2023 tarixinde Istifade tarixi 6 fevral 2024 Hanmagomedov 1967 seh 558 559 Hanmagomedov 1998 Dzhidalaev 1990 seh 75 Ibragimov M R A 2002 seh 508 509 Sajt Azerbajdzhanskogo teatra Respubliki Dagestan Azerbajdzhanskij gosudarstvennyj dramaticheskij teatr 29 avqust 2013 2014 11 08 tarixinde Istifade tarixi 1 fevral 2024 28 oktyabrya v g Derbente sostoyalsya X Respublikanskij festival azerbajdzhanskoj kultury Sevindzh 21 oktyabr 2021 25 dekabr 2021 tarixinde Istifade tarixi 1 fevral 2024 Gadzhieva 1999 seh 305 Gadzhieva 1999 seh 305 306 Gadzhieva 1999 seh 306 Gadzhieva 1990 seh 191 Hurdamieva 2000 seh 95 Setevoe izdanie Novosti kultury Novostnoj portal Ministerstva kultury Respubliki Dagestan Uchreditel setevogo izdaniya Ministerstvo kultury Respubliki Dagestan minkultrd ru 16 iyun 2021 9 iyul 2023 tarixinde Istifade tarixi 6 fevral 2024 Vagabova 1970 seh 155 Vagabova 1970 seh 248 Istoriya Dagestana 1967 seh 412 Musaev 1974 seh 246 Narochnickij 1988 seh 376 Yarahmedov 1992 seh 7 Yarahmedov 1992 seh 11 Yarahmedov 1992 seh 35 Bolshaya sovetskaya enciklopediya 1952 seh 287 Gamzatov 1982 seh 164 Musaev 1986 seh 78 Klimovich 1975 seh 120 Tolstova 1960 seh 544 Gasanov 1994 seh 221 Alimova 1992 seh 211 Gasanov 1994 seh 155 157 Gadzhiev 1975 seh 253 Imanov 1936 seh 135 Per s arab M S Saidova Abdurahman iz Gazikumuha Kniga vospominanij sajjida Abdurahmana syna ustada shejha tarikata Dzhamaluddina al Husajni o delah zhitelej Dagestana i Chechni Mahachkala Dagestanskoe knizhnoe izdatelstvo Redakciya perevoda podgotovka faksimilnogo izdaniya kommentarii ukazateli A R Shihsaidova i H A Omarova Predislovie A R Shihsaidova 1997 5 18 Ganieva 2004 seh 192 Kaziev ve Karpeev 2003 seh 398 399 Magomedhanov 2010 seh 279 317 NARODY DAGESTANA Lakia net 6 dekabr 2000 18 aprel 2023 tarixinde Ayna qezetinin internet versiyasi Ayna az Azerbaycan Milli Strateji Tehqiqatlar Merkezinin eksperti Enver Borusoy Derbenddeki varligimiza qarsi menhus planlar 2013 07 16 at the Wayback Machine yayinlanma tarixi 03 10 2009 Oficialnyj sajt administracii Tabasaranskogo rajona Naselennye punkty 2012 11 14 at the Wayback Machine Zhurnal nauchnyh publikacij Etnokulturnyj potencial dagestanskih azerbajdzhancev i puti ego ispolzovaniya v preemstvennosti mezhpokolennyh otnoshenij na primere subetnicheskoj gruppy terekemency 2020 12 02 at the Wayback Machine Obshestvenno politicheskij ezhenedelnik ChERNOVIK statya Nash Shahsej Vahsej 2011 07 23 at the Wayback Machine Avtor stati Marko Shahbanov data publikacii 2 Fevralya 2007 goda Dagestan Statistics Federalnaya Sluzhba Gosudarstvennoj Statistiki RF Vserossijskaya perepis naseleniya Nacionalnyj sostav i vladenie yazykami grazhdanstvo Kniga 1 tom 4 g Moskva 2004 Naselenie Dagestana 2002 g 2012 04 22 at the Wayback Machine Ethno Caucasus Etnodemografiya Kavkaza Naselenie Dagestana 2010 g 2017 10 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Derbentskij rajon 2014 10 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Derbent 2012 01 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Dagestanskie Ogni 2012 01 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Mahachkala 2012 01 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Kizlyar 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Kaspijsk 2012 01 11 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Hasavyurt 2013 10 14 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Bujnaksk 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Izberbash 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Kizilyurt 2012 04 16 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Yuzhno Suhokumsk 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Kajtagskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Babayurtovskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Dokuzparinskij rajon 2022 04 01 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Kazbekovskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Botlihskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Ahtynskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Dahadaevskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Gunibskij rajon 2023 07 06 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Agulskij rajon 2013 12 27 at the Wayback Machine Pravitelstvo RD Municipalnye rajony i gorodskie okruga Spisok rajonov Gergebilskij rajon olu kecid MenbeGasanov M R Ocherki istorii Tabasarana Mahachkala Daguchpedgiz 1994 Gadzhieva S Sh Nauka 1990 Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v PDF Nauka 1990 Ibragimov M R A Azerbajdzhancy Narody Dagestana PDF Moskva Nauka Otv red S A Arutyunov A I Osmanov G A Sergeeva 2002 ISBN 5 02 008808 0 Alimova B M Tabasarancy XIX nachalo XX v Istoriko etnograficheskoe issledovanie PDF Mahachkala 1992 Islammagomedov A I Dorevolyucionnoe poselenie dagestanskih azerbajdzhancev Byt selskogo naseleniya Dagestana XIX nach XX vv Mahachkala Dagestanskoe uchebno pedagog izd vo Goskomizdata DASSR 1981 Mahmudova Z U Vzaimodejstvie etnokonfessionalnyh obshin v gorodskoj srede Derbent XIX veka Russkij sbornik Issledovaniya po istorii Rossii II Moskva Modest Kolerov 2006 Teksty perevody kommentarii vvedenie i prilozheniya L I Lavrova Epigraficheskie pamyatniki Severnogo Kavkaza na arabskom persidskom i tureckom yazykah Chast 1 Nadpisi X XVII vv Teksty perevody kommentarii vvedenie i prilozheniya L I Lavrova Moskva 1966 Hajdakov S M Ocherki po leksike lakskogo yazyka Moskva Izd vo AN SSSR 1961 Lavrov L I Rutulcy v proshlom i nastoyashem Kavkazskij etnograficheskij sbornik 3 Moskva Izd vo Akademii nauk SSSR 1962 Dzhidalaev N S Ob odnom sluchae razvitiya bilingvizma v monolingvizm Problemy dvuyazychiya i mnogoyazychiya Moskva Nauka 1972 Ramazanov H H Shihsaidov A R Ocherki istorii Yuzhnogo Dagestana Mahachkala Dagestanskij filial Akademii nauk SSSR 1964 Kavkazskij kalendar na 1910 god Chast 1 Tiflis 1911 Kavkazskij kalendar na 1912 god Chast 1 Tiflis 1913 Kavkazskij kalendar na 1915 god Otdel statisticheskij Tiflis 1916 Pamyatnaya knizhka Dagestanskoj oblasti Temir Han Shura 1895 Svod statisticheskih dannyh o naselenii Zakavkazskogo kraya izvlechyonnyh iz posemejnyh spiskov 1886 g Tiflis 1893 Kavkazskij kalendar na 1857 god Tiflis 1858 Spiski naselyonnyh mest Dagestanskoj oblasti Sbornik statisticheskih svedenij o Kavkaze I Tiflis 1869 Kavkazskij kalendar na 1886 god Tiflis 1887 Spisok naselyonnym mestam Dagestanskoj oblasti Gor Petrovsk 1888 Uslar P K Etnografiya Kavkaza Yazykoznanie IV Lakskij yazyk PDF Tiflis 1890 Alkadari G Asari Dagestan istoricheskie svedeniya o Dagestane Perevod Ali Gasanov Alkadari PDF Mahach Kala Izd Dagestanskogo nauchno issledovatelskogo instituta 1929 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala Izd Dagstatupravleniya 1927 Spisok naselyonnym mestam Dagestanskoj oblasti Gor Petrovsk 1888 Volkova N G Araby na Kavkaze Araby na Kavkaze Sovetskaya etnografiya 2 1983 Spiski naselyonnyh mest Dagestanskoj oblasti Sbornik statisticheskih svedenij o Kavkaze I Tiflis 1869 Materialy Vsesoyuznoj perepisi naseleniya 1926 goda po Dagestanskoj ASSR Vyp 1 Spisok naselyonnyh mest Mahach Kala S VIII 137 VIII Izd Dagstatupravleniya Mahach Kala 1927 Ganieva A M Ocherki ustno poeticheskogo tvorchestva lezgin Moskva Nauka 2004 Kaziev Sh M Karpeev I V Povsednevnaya zhizn gorcev Severnogo Kavkaza v XIX veke Moskva Molodaya gvardiya 2003 Magomedhanov Magomedhan Vavilonskoe stolpotvorenie etnoyazykovye processy v Dagestane Antropologicheskij forum 13 2010 Alimova B M Tabasarancy XIX nachalo XX v Istoriko etnograficheskoe issledovanie Mahachkala 1992 N V Sostav naseleniya Dagestanskoj oblasti Sbornik svedenij o kavkazskih gorcah VIII Tiflis 1875 Dadanov N R Nekotorye svedeniya o materialnoj kulture azerbajdzhancev Dagestana Arheologicheskie i etnograficheskie izyskaniya v Azerbajdzhane 1980 1981 gg Baku Elm 1986 Bartold V V Sochineniya 3 Izd vo vostochnoj literatury 1977 Petrushevskij I P Gosudarstva Azerbajdzhana v XV veke PDF Baku Izvestiya AzFAN SSSR 7 1944 Krishtopa A E Svedeniya zapadnoevropejskih puteshestvennikov XV veka o Dagestane Voprosy istorii i etnografii Dagestana 1970 Kapustina E L Solonenko M Shahsej vahsej v Derbente tradiciya Ashury v nachale XXI v SPb MAE RAN Lavrovskij sbornik Materialy Sredneaziatsko Kavkazskih issledovanij Etnologiya istoriya arheologiya kulturologiya 2006 2007 2007 Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 g LXII Dagestanskaya oblast 1905 Gadzhieva S Sh Dagestanskie azerbajdzhancy XIX nachalo XX v Istoriko etnograficheskoe issledovanie Moskva Vostochnaya literatura RAN 1999 Genko A N Arabskij yazyk i kavkazovedenie Trudy vtoroj sessii associacii arabistov 19 23 oktyabrya 1937 g Moskva Izd vo AN SSSR 1941 Volkova N G Izmeneniya v etnicheskogo sostave selskogo naseleniya Severnogo Kavkaza za gody Sovetskoj vlasti Sovetskaya etnografiya 1 1966 Baskakov N A Tyurkskie yazyki Moskva Izd vo Vostochnoj literatury 1960 Pieter Muysken Studies in language companion series From linguistic areas to areal linguistics John Benjamins Publishing Company 2008 ISBN 978 90 272 3100 0 Istoriya Dagestana PDF 1 Moskva Nauka 1967 Sergeeva G A Mezhetnicheskie svyazi narodov Dagestana vo vtoroj polovine XIX XX vv etnoyazykovye aspekty Kavkazskij etnograficheskij sbornik 9 Izd vo Akademii nauk SSSR 1989 Arzumanov V Azerbajdzhansko pribaltijskie literaturnye svyazi Baku Elm 1988 Zagurskij L P Zametka ob issledovanii kavkazskih yazykov Moskva 1880 Sergeeva G A Prirodno geograficheskaya sreda i etnokulturnye kontakty v Dagestane PDF Sovetskaya etnografiya 3 1981 Sergeeva G A Otchyot o rabote Dagestanskogo otryada Instituta etnografii AN SSSR v 1978 g Moskva Polevye issledovaniya Instituta etnologii i antropologii 2004 2006 Magomedov N A Kulturnye vzaimosvyazi narodov Yuzhnogo Dagestana i Azerbajdzhana vo vtoroj polovine XIX nachale XX v PDF Mahachkala Voprosy istorii Dagestana 2010 Kaziev S M Mamed Gasan Efendiev Azerbajdzhanskij etnograficheskij sbornik Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1965 Lezginy Narody Kavkaza 1 Moskva Izd vo Akademii nauk SSSR 1960 Musaev K M Rol vzaimosvyazej v sudbah mladopismennyh literatur Po materialam lezginskoj i nekotoryh drugih dagestanskih literatur Zhivoe edinstvo O vzaimovliyanii literatur narodov SSSR Moskva Sovetskij pisatel 1974 Musaev K M Putyom sblizheniya i edinstva o roli svyazej v stanovlenii i razvitii lezginskoj sovetskoj literatury Baku Elm 1986 Lenore A Grenoble Language policy in the Soviet Union Springer Science amp Business Media 2003 Karpov Yu Yu Vzglyad na gorcev Vzglyad s gor Mirovozzrencheskie aspekty kultury i socialnyh opyt gorcev Dagestana SPb Peterburgskoe vostokovedenie 2007 Alpatov V M M 2000 S 81 150 yazykov i politika 1917 2000 Socio lingvisticheskie problemy SSSR i postsovetskogo prostranstva Moskva 2000 Respublika Dagestan Administrativnoe ustrojstvo naselenie territoriya 60 e gody XIX 90 e gody XX v statisticheskij spravochnik Mahachkala 2001 Lavrov L I Rutulcy PDF Sovetskaya etnografiya 4 1953 Shaumyan R M Grammaticheskij ocherk agulskogo yazyka Moskva Izd vo AN SSSR 1941 Talibov B B Cahurskij yazyk Yazyki Rossijskoj Federacii i sosednih gosudarstv Enciklopediya v 3 h tomah Moskva Nauka 2005 ISBN 5 02 011267 4 5 02 011237 2 T 2 Sergeeva G A Iz istorii etnograficheskogo izucheniya narodov Gornogo Dagestana Nauchnyj otchyot nachalnika Dagestanskogo otryada G A Sergeevoj ob ekspedicionnoj rabote provedyonnoj v 1977 g Moskva Polevye issledovaniya Instituta etnologii i antropologii 2003 2005 Lavrov L I Etnografiya Kavkaza po polevym materialam 1924 1978 gg Nauka 1982 Volkova N G Voprosy dvuyazychiya na Severnom Kavkaze PDF Sovetskaya etnografiya 1 1967 Balaev A G Rol azerbajdzhanskogo yazyka v etnoyazykovyh kontaktah v dorevoyucionnoe vremya Doklady AN Azerbajdzhanskoj SSR 7 1987 Kurdov K M Taty Dagestana Russkij antropologicheskij zhurnal 3 4 1907 Zagirov V M Mahachkala Daguchpedgiz 1987 141 s Istoricheskaya leksikologiya yazykov lezginskoj gruppy Mahachkala Daguchpedgiz 1987 Hanmagomedov B G K Tabasaranskij yazyk Yazyki narodov SSSR 4 Moskva Iberijsko kavkazskie yazyki Nauka 1967 Hanmagomedov B G K Tabasaranskij yazyk Yazyki mira Kavkazskie yazyki PDF Moskva Academia 1998 Dzhidalaev N S Tyurkizmy v dagestanskih yazykah opyt istoriko etimologicheskogo analiza Moskva Nauka 1990 ISBN 5 02 011019 1 Hurdamieva S H Dastany i ashugskaya poeziya dagestanskih azerbajdzhancev dissertaciya Mahachkala 2000 Vagabova F I Formirovanie lezginskoj nacionalnoj literatury Mahachkala 1970 Yarahmedov M Azerbajdzhanskaya poeziya i Etim Emin Baku Elm 1992 Gamzatov G G Literatura narodov Dagestana dooktyabrskogo perioda tipologiya i svoeobrazie hudozhestvennogo opyta Nauka 1982 Klimovich L I Nasledstvo i sovremennost ocherki o nac literaturah Sov pisatel 1975 Pod obsh red S P Tolstova Narody Kavkaza 1 Moskva Izd vo AN SSSR 1960 Alimova B M Tabasarancy XIX nachalo XX v Istoriko etnograficheskoe issledovanie Mahachkala 1992 Gadzhiev V G O russkom perevode Derbend name Voprosy istorii Dagestana Dosovetskij period Mahachkala 1975 Imanov G Voprosy istoriografii Azerbajdzhana Nashi dostizheniya i blizhajshie zadachi Baku Nauka v ASSR za 15 let 1936 Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii soglasno perepisi naseleniya 2021 goda 2022 Tom 3 2014 Xarici kecidlerDagistan azerbaycanlilari az rus