Qumuqiya

Qumuqiya (qumuqca:Къумукъ) və ya digər forması ilə Qumuqustan — Xəzər dənizi sahilləri boyunca, Qumuq platosunda, Dağıstan dağlarının ətəklərində, Terek çayı boyunca yerləşən tarixi və coğrafi region. Qumuqiya termini ilə türk xalqlarından olan qumuqların tarixən və hal-hazırda yaşadıqları ərazilər nəzərdə tutulur. Qumuqiya Dağıstan bölgəsinin əsas taxıl ehtiyacının qarşılandığı bölgə hesab edilir. İpək yolunun mühüm qolları və s. digər vacib ticarət yolları bu bölgədən keçmişdir.

Qumuqiya
Bayraq
Ümumi məlumatlar
İnzibati mərkəz	Tərki
Əsası qoyulub	VIII əsr
Ləğv edilib	XIX əsr
İndiki adı	Rusiya Federasiyasının ərazisindəki müxtəlif subyektlər arasında paylaşılıb.

Qumuqiya müasir Dağıstan Respublikasının, Çeçenistanın və Şimali Osetiyanın bir hissəsini təşkil edirdi.

Qumuqiyanın regionları

Şərqi Avropanın etnoqrafik xəritəsində Qumuqiya. Dr. G. Gerland tərəfindən 1880-ci ildə hazırlanmışdır.

Qumuqiyada mövcud olmuş bölgələrdən biri şamxallıqdır. Buranın bir digər adı Tərki şamxallığıdır (qumuqca:Tarğu Şawhallıq). Şamxallığın VIII əsrdə formalaşdığı və XIX əsrə qədər davam etdiyi düşünülməkdədir. Lakin bu dövlət qurumu XVI əsrdə müxtəlif feodal hakimliklərinə parçalanmışdır. Şamxallığa Rusiya imperiyası son qoymuşdur. Şamxallığın hakimi olan şəxs bütün Dağıstanın hakimi hesab edilirdi və şamxal titulu ilə yanaşı Dağıstan valisi titulunu da daşıyırdı. XVI əsrin sonunda şamxallıq de-fakto Osmanlı imperiyasının vassalı olan dövlətlərdən biri olmaqla yanaşı, özünün də Balkariyadan Şimali Qafqaza qədər uzanan vassal bölgələri mövcud idi. XVI əsrdən etibarən şamxallıq Rusiya dövlətinin cənub sərhədinə yönəlik xarici siyasətində mühüm yer tutmağa başladı. Çünki şamxallıq Rusiyanın cənuba doğru irəliləməsində əsas əngəl idi. Bu yöndə irəliləmə üçün Rusiya eyni zamanda Səfəvi və Osmanlı imperiyaları ilə də mübarizə aparmalı idi.

Şamxalın mülkləri

Şamxal mülkü və ya Şamxal ulusu deyildikdə birbaşa şamxalın sülaləsinin hakimiyyəti altında olan torpaqlar nəzərdə tutulur. Bu adlandırma şamxallığın XVI əsrdə parçalanmasından sonra belə dəyişmədən 1867-ci ildə dövlətin Rusiya tərəfindən ləğv edilməsinə qədər saxlanılmışdır. Bu bölgədə yaşayan qumuqlar şamxallılar adlandırılırdılar. Qafqaz müharibəsi zamanı bir çox anti-rus qumuq üsyanları bu bölgədə meydana çıxmışdır. Şamxal mülkünə bir neçə yarımmüstəqil siyasi birliklər də daxil idi:

• Mehdioğlu (qumuqca:Mehdi ulu biylik) və ya Cenqutay (qumuqca:Cüngütey biylik) mülkü Mehdinin sülaləsinin mülkü anlamına gəlmişdir. Bu bəylik XVI əsrdə Tərki şamxallığının parçalanması nəticəsində meydana çıxmışdır. Bu bəylik 1741-ci ildə Nadir şah Əfşarın ordusunu Cenqutay məntəqəsi yaxınlığındakı Aymaki adlı yerdə məğlub etməsi ilə məşhurdur. Bu zaman Mehdioğlu ordusuna komandanlıq etməkdə idi.
• Bammatulu (qumuqca:Bammat ulu biylik, yəni Bammatın sülaləsinin mülkü) bəyliyinə və Qarabudaqkənd bölgələri daxil idi və o da Tərki şamxallığının XVI əsrdə parçalanması nəticəsində meydana çıxmışdı.
• Boynak və ya Buynak (qumuqca:Boynaq biylik) bəyliyi əhalisinin əksəriyyətini qumuqların təşkil etdiyi kiçik bəylik idi. Bəylik qumuqlar arasında Yarım-Şamxal deyə adlandırılmaqda idi və mərkəzi Boynak məntəqəsi idi. Burada bəylik edən şəxs şamxal taxtının varisi hesab edilirdi və bu münasibətlər Böyük Britaniya daxilindəki Uels şahzadəsi tituluna bənzəməkdə idi.

Şimali Qumuqiya

Şimali və ya Sulakötəsi Qumuqiya Terek-Sulak çayları hövəsində, Qumuq düzənliyiniМансуров və bəzi buna birləşik əraziləri əhatə etməkdədir. Bura şamxallıqdan ayrı tədricən əhəmiyyət qazanmış, xüsusən şamxalın ailəsindən olan və Endirey bəyliyini yaradan Endireyli Sultan Mahmudun hakimiyyətə gəlməsi ilə daha da güclənmişdir. Sultan Mahmud ətraf xalqları da öz ətrafında birləşdirmiş və ruslara qarşı mübarizə aparmışdır. Onun Qaraman döyüşündə qələbə qazanaraq rusları məğlub etmişdi. Rus tarixçisi Karamzin bu məğlubiyyətlə rusların Qafqazı ələ keçirməsinin 100 ildən çox ertələndiyini iddia edir.

Endireydən başqa Şimali Qumuqiyada mövcud olan bəyliklər Aksay (qumuqca:Yaxsay biylik) və Köstək (qumuqca:Köstek biylik) bəylikləri idi. Şimali Qumuqiya bəylərinin torpaqlarına Xaçqalıq, Aux və Salataviya əraziləri də daxil idi.Qumuq bəylər öz ərazilərində digər xalqların da məskunlaşmasına icazə verirdilər, lakin bu proses zamanı onların öhdəliyinə müəyyən mükəlləfiyyətlər qoyulurdu. Məsələn, burada məskunlaşmasına icazə verilən çeçenlərə İslamı qəbul etmək məcburiyyəti qoyulmuşdu.

XIX əsrin bir çox hissəsində Sulakötəsi Qumuqiya və ya Şimali Qumuqiya Terek quberniyasının Qumuq qəzasını təşkil edirdilər. Qafqaz müharibəsinin sonlanmasından sonra bu bölgə Xasavyurt məntəqəsinə transfer edildi.

Noqay tarixçisi D. S. Xıdırniyazova görə, XVII–XVIII əsrlərdə Sulakötəsi Qumuqiyada və Tərki şamxallığında digər xalqlarla yanaşı noqaylarda yaşamaqda idilər. Rus zabiti Andrey Butskovskinin hazırladığı və qumuqlara tabe olan xalqların siyahısı əks etdirilən siyahıda noqaylarında ad var idi. Həmin siyahıya görə noqaylar Aksay, Endirey və Kostek civarlarında yaşamaqda idilər. Burada yaşayan noqayların çadırlarda yaşadıqları və Aksay, Endirey, Kostek bəylərinə tabe olduqları da qeyd edilmişdir.

Dağ kəndlərindən Sulakötəsi bəylərinə hər bir evdən müəyyən qədər vergi ödənilirdi. Vergi hər evə görə 20 gümüş qəpik, bir səbət üzümdən və qoyundan ibarət idi. Belə vergi verən kəndlər Çirkey, Qostala, Zuramkəndlilər Temirov bəylərinə, İxa, Guni camaatlığı Murtəzaəli Acıyevə, Xubar, Zubutlu, Almaq, Dilim sakinləri isə Qazanalipov bəylərinə, Miatlin sakinləri Həmzəyev bəylərinə, Burtunaylar bəzi çeçen kəndləri ilə birlikdı Qaplanovlara və əsas Endirey bəylərinə vergi ödəyirdilər.

Çirkeylilərin Sulakötəsi qumuq bəylərindən asılılığı barədə ətraflı məlumat günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Endirey hakimi Alış Həmzəyev 1751-ci il oktyabr tarixli və Qızılyar komendantı L. İ. Debeugobriyaya yazılmış məktubunda bunları qeyd etmişdi:

Və bu Çirkevskaya [Çirkey] kəndi atalarım tərəfindən bizə qalmışdır və biz də atalarımız kimi onlardan həm mal-qara, həm də başqa cür bütün vergiləri alırıq., çünki onlar tabedirlər…bizə və sizə görə [müqayisədə] orada böyük yoxdur…Əgər fərman verərsənsə, səndən bunu mənə bildirməni istəyirəm və əgər fərman yoxdursa, onlar üçün sənin üçün heç bir cəhd göstərmə.

Elmlər namizədi P. B. Əbülsəlamovun fikrincə, bu sənəd çirkeylilərin Endirey knyazlarından asılılığının mövcudluğundan və vergilərin ödənilməsindən xəbər verir. Əbülsəlamovun dediyinə görə, Endirey, Aksay və Kostek knyazları arasında çirkeevlilərə görə çəkişmələr olub.

Kiçik kəndlər istisna olmaqla, müasir xəritədə qumuqların ənənəvi yaşayış yeri.

Cənubi Qumuqiya

Cənubi Kumukiya deyildikdə Tərki şamxallığından cənubda yerləşən və qumuqlar tərəfindən məskunlaşdırılmış bölgə nəzərdə tutulur.

• Utamış sultanlığı və ya Gamri mülkü (Kumyk: Ötemiş biylik, Hamri biylik) da XVI əsrdə şamxallıqdan ayrılan torpaqlar üzərində qurulmuşdur. Bu sultanlıq I Pyotrun Xəzərsahili torpaqlara etdiyi 1723-cü il yürüşü zamanı Utamışlı Sultan Mahmudun komandanlığında ruslara göstərdiyi şiddətli müqaviməti ilə məşhurdur. I Pyotr tərəfindən məğlub edildikdən Utamış sultanlığı Qaytaq usmiliyinin bir hissəsinə çevrildi. Utamışlı Sultan Mahmud eyni zamanda qumuq və digər dağıtanlı xalqların Nadir şaha qarşı apardığı mübarizədə də iştirak etmiş və qızılbaş ordusu üzərində bir neçə qələbə qazanmışdır.
• Aşağı Qaytaq Qaytaq usmiliyinin aşağı hissəsində olan və Qaytaq usmisinə tabe olan camaatlıqlar birliyi idi. Buradakı əsas qumuq yaşayış məntəqəsi Məcəlis və Başlı (və ya Başlıkənd) idi. Hər iki məntəqə müxtəlif vaxtlarda usmiliyin paytaxtı funksiyasını yerinə yetirmişdir.

Terek Qumuqiyası

Terek və Sunja çayları arasındakı bölgə də eyni zaman da qumuq bəylərinin ərazisi idi. Burada yaşayan qumuqlar əsasən tarixdə Terek qumuqları adlandırılırdılar və əsasən Tümən bəyliyi (və ya digər adı Şamxal Tüməni), Braqun bəyliyi,Qızıl Ordanın Madzar şəhəri ilə assosiasiya edilirdilər. Hal-hazırda bu bölgələr Rusiya Federasiyasının Çeçenistan, Şimali Osetiya və İnquşetiya qurumlarına daxildir.

Erən dönəmdə Qumuqiyadan bəhs etmələr

Qumuqiya ifadəsinə ilk dəfə rast gəlinməsi ərəb qaynaqlarına təsadüf edir. X əsrdə yaşamış ərəb müəllifi əl-Məsudi öz əsərində "Qumik mülkü" adlı yerdən bəhs etməkdədir. Britaniyalı şərqşünas Henri Yule Qumuq ifadəsinin Terek çayının cənubunda yaşayan qumuqların saldıqları məntəqələri ifadə etmək üçün işlədildiyini yazmaqdadır.

Şərq mənbələrinə görə Qumuq Sərirdən şimalda və Cidan/Xunzandan (həmçinin erkən feodal kumuk dövləti) qərbində yerləşirdi, həmçinin şimaldan və ya şimal-şərqdən Zırıxgeranla həmsərhəd idi. Qumuqiya Alaniya ilə həmsərhəd idi ki, bu da B. A. Kaloyevə qumuqların və alanların düzənlik ərazilərini bitişik hesab etməyə əsas verirdi. "Dərbəndnamə"yə görə, Qumuğun əsasını Gəlbax və İxran bölgələri təşkil edirdi.

Plano Carpiniyə görə isə, Komuk və Tərk xalqları monqollar tərəfindən fəth edilmişdirlər. Əmir Teymurun fəthləri zamanı (XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəlləri) onun saray tarixçiləri "qumuqların bütün torpaqları" ifadəsindən bəhs etməkdədirlər. Teymuri dönəmini araşdıran tarixçilər qumuqların həmin dövrdə yaşadığı ərazilərin siyahısını hazırlamışdırlar. Bu ərazilərə "Bugaz-Kum", "Kazi-Kumuk (Gazi-Kumukluk)", "Mamuktu", Qaytaq daxil idi.

XV–XVII əsrə aid Rusiya dövlətinə aid diplomatik sənədlərdə Qumuqiya ifadəsi üçün Qumuq torpağı (rusca:Кумыцкая земля).deyə bəhs edilməkdədir.

Qumuqiya barədə qaynaqlar

VIII əsr

Britannica Ensiklopediyasına görə, qumuqlar artıq VIII əsrdə Xəzər dənizi regionunda əksəriyyəti təşkil etməkdə idilər, bundna başqa, məqalədə göstərilir ki, hal-hazırda Çeçenistanın bir hissəsi olan Mitşik çayı hövzəsi o dövrdə Qumuqıstan adlandırılırdı.

Qumuqların nənəvi məskunlaşma ərazisi Qumuqiyadır. Qumuqiya deyildikdə Dağıstan Respublikasının indiki Xasavyurt bölgəsi və Çeçenistan Respublikasının Qudermes bölgəsi, Xəzər dənizinin qərb sahili və dağətəyi ərazilər. Dağıstan Respublikası cənubda Uluçay çayına qədər, Şimali Osetiya Respublikasında Terek çayı boyunca ərazilər, Çeçen və Kabardin-Balkar Respublikası, həmçinin Terek boyu Aralığı.

XI əsr

XI əsrin ikinci yarısında Qumuq və bu adla bağlı etnonim Səlcuqlu qaynaqlarında da keçməkdədir. Həmçinin, bu ad barədə məlumat Türk dili barədə məlumat vermək üçün yazılmış və öz dövrünün Türk ensiklopediyası kimi dəyərləndirilə biləcək referanslar kolleksiyasında da məlumat verilmişdir. Mahmuq Qaşqarlı Divanü Lüğat-it-Türk adlı bu əsərində Qumuq sözünü qeyd etdikdən sonra onların bir Türk tayfası olduğunu, həmçinin bu tayfanın bəyinin də bu adı daşıdığını bildirir. Bundan başqa, Qaşqarlı şəxsən bu bəylə danışdığını da qeyd edir.

XIV əsr

Teymuri qaynaqları "qumuqların yaşadığı bütün bölgələrin" və ya Mamaktu bölgəsinin adını çəkmişdirlər. Müasir araşdırmaçılar bu adları Qumuq düzənliyi ilə eyniləşdirməkdədirlər. Professor Əşrəf Əhmədov "Zəfərnamə" əsərinə yazdığı qeydlərində bildirir ki, "Mamaktu və Qazı Qumuq Dağıstanın şimalında qumuqların yaşadıqları yerlərdir". Professor Bubenok özünün "Qızıl Orduda Alanlar-Asilər" adlı əsərində bildirir ki, Bugaz-Qum və Mamaktu bölgələri qumuqların yaşadıqları bölgələr olaraq qəbul edilə bilər. Bundan başqa, A. E. Kriştopa da Mamaktu/Qumuq bölgəsinin ilə eyniləşdirilməsi fikrini müdafiə etmişdir.

XVI–XVII əsrlər

Qumuq hakimlərindən asılı olan siyasi qurumların sərhədləri bir zamanlar Balkariyaya qədər uzanmaqda idi. XVIII əsrın sonlarında Çegem Gorgenin hakimi rus çarına etdiyi müraciətində özlərinin bir zamanlar Tərki hakimi Buday Şamxala vergi verdiklərini yazmışdı.

19-cu əsrin əvvəllərində rus kəşfiyyatçısı. İ. N. Berezin kumukların Qafqazda ərəb istilasından əvvəl meydana çıxdığına inanırdı.

XVIII əsr

18-ci əsrin əvvəllərindəki rus mənbələrində V. P. Şeremetyevə görə, bütün qumuq cəmiyyətlərinin (əslində bütün qumuqların) sayının 100 min nəfərə yaxın olduğu göstərilir.

XVIII–XIX əsrlər

Rus tarixçisi və hərbçisi Dubrovin 1871-ci ildə yazırdı ki, Sulak çyının sağ sahilinə əlavə olaraq (yəni Şamxal qumuq əraziləri nəzərdə tutulur), Qumuq düzənliyi, Sulak çayından DƏrbəndə qədərki ərazilərdə qumuqlar yaşamaqda idilər. Beləliklə, qumuqlar 1871-ci ildə Tərki şamxallığında yaşayanların hamısını, Mehdioğlu xanlığında yaşayanların isə bir hissəsini təşkil etməkdə idilər.

1832–1833-cü illər İvan Blaramberg Şimali Qumuqiyanın sərhədlərini belə təsvir edir:

Qumuqların ərazisi Terek, Aksay, Göysu [bir digər adı Sulak] çaylarından başlayaraq Xəzər dənizinə qədərki əraziləri əhatə edir və Xəzər dənizi onun şərq sərhədini təşkil edir. Şimalda o [qumuqların ərazisi], Terekin aşağı axarlarındakı bataqlıqlarda bitir, qərbdə isə Aksayın hər iki axarının aşağı tərəflərindən Terekin sağ sahilində yerləşən Əmir-Acı-Yurt meşəsinə qədər, cənubda Dağıstan, Salatavianların, Auxianların və Kaçkalikianların ərazisi ilə həmsərhəddir. Sulakın cənub qolu olan və Quru-Göysü çayı qumuqları Tərki şamxallığı ərazisindən ayırmaqdadir.

Həmçinin, Blaramberg qeyd edir ki, müəyyən dövr ərzində Kaçkaliıq (hal-hazırda Çeçenistanın ərazisidir, buraya Blaramberqin Ussungur deyə qeyd etdiyi Oysunqur da daxildir), İstisu da qumuqlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdı, lakin onlar sonradan çeçenlər ilə qarışdılar. Bu məlumat daha erkən qaynaqlar tərəfindən də təstiqlənməkdədir. Yakob Reineqqs 1790-cı illərdə yazırdı ki, Oysunqurun əhalisi ümumilikdə 800 ailədən ibarədir və onlar qumuq-tatar dilində danışmaqdadırlar. O, eyni zamanda İstisu camaatlıqlarından da bəhs edərkən bu adın qumuq-tatarcasında istisu anlamına gəldiyini və tayfanın da qumuqlardan formalaşdığını yazır. Bundan başqa, Reineqqs Boraqun adlı qumuq camatlığının da mövcud olduğunu yazmaqdadır.

Həmçinin Blaramberq qeyd etmişdir ki, müəyyən vaxtlarda Kaçkalık əhalisi, o cümlədən Oysunqur (onun Ussunqur var) və İstisu da sonradan çeçenlərlə qarışan qumuqlar yaşamışdır. Bunu əvvəlki qeydlər də təsdiqləyir: 1790-cı illərdə Jacob Reineggs 800 ailədən ibarət olan Oysunqur sakinlərinin "qumuq-tatarca danışdığı", "İstisu" cəmiyyətinin dilinin isə "ilıq su" mənasını verən qumuq-tatar dili olduğunu və tayfanın mənşəyini qədim zamanlardan götürdüyünü qeyd etmişdir". Həmçinin Reineggs Braqun camaatlığının da tatarlara məxsus olduğunu yazır.

1877–1878-ci illərdə Pavel Kovalevski qeyd edirdi ki, Qumuq düzənliyinin və qumuq mülklərinin sərhədi qərbdə Kaçkalıq silsiləsindədir. Bu silsilə hal-hazırda Çeçenistan sərhədləri daxilində qalmaqdadır.

Tarixçi Arsen Akbiyev yazır ki, Sulakötəsi qumuqları əslində Salataviya bölgəsində yaşamışdırlar. O, buna sübut kimi bildirir ki, 1843-cü ilə qədər qumuq bəylər və ya uzdenləri Salatavdakı torpaqların əksəriyyətinə sahib idilər və buralardakı dağlarda məskunlaşmış bütün camaatlıqlar onlara bac-xərac verməyə məcbur idi. 1732-ci ildə Qızılyar qalasının komendantı A. Axverdov məruzəsində bildirirdi ki, qumuqlar "Terek çayının sağ sahilində, çaydan 20, 18, 15, 13 verst məsafədə yaşamaqda idilər və oraya keçmiş zamanlarda Aksay sahibkarları tərəfindən gətirilmiş, indi adı Altı Kaçılıq olan yerlərdə məskunlaşdırmışlar". Çeçen camaatlıqlarından biri olan Qaçalıqların Aksay bəyləri tərəfindən buraya gətirilib məskunlaşdırılması iddiası Semyon Bronevski (1763–1830) tərəfindən də təstiqlənməkdədir. Eyni ad 1812-ci ildə Butskovski adı altında keçməkdədir. XIX əsrin ikinci yarısına qədər Kaçalıq qumuq bəylərinin mülkiyyəti olaraq qalmaqda davam etdi.

1732-ci ildə Qızılyar qalasının komendantı A. Axverdov məruzəsində bildirirdi ki, qumuqlar "Terek çayının sağ sahilində, çaydan 20, 18, 15, 13 verst məsafədə yaşamaqda idilər və oraya keçmiş zamanlarda Aksay sahibkarları tərəfindən gətirilmiş, indi adı Altı Kaçılıq olan yerlərdə məskunlaşdırmışlar". Çeçen camaatlıqlarından biri olan Qaçalıqların Aksay bəyləri tərəfindən buraya gətirilib məskunlaşdırılması iddiası Semyon Bronevski (1763–1830) tərəfindən də təstiqlənməkdədir. Eyni ad 1812-ci ildə Butskovski adı altında keçməkdədir. XIX əsrin ikinci yarısına qədər Kaçalıq qumuq bəylərinin mülkiyyəti olaraq qalmaqda davam etdi.

XIX əsrdən bir nümunə olaraq torpaq komitəsinin yazılarından biri göstərilir. Kaçalıqlılar Aksay çayı boyunca uzanan torpaqların sahibliyinə iddia edən zaman bildirilmişdi:

onlara (Sultan-Mutun varislərinə) Qarabulaq və Çeçenlər tərəfindən yasaq [vergi] ödənilirdi, Qazi Mollanın üsyanına qədər yasaq Kaçalığın, Auxun və Salataviyanın 6 yaşayış məntəqəsi tərəfindən ödənilməkdə idi və bu torpaqlar onların tam mülkiyyəti hesab edilirdi.

Müstəmləkə dövrü

• XVIII əsrin sonlarında və XIX əsrin əvvəllərində bölgədəki rus canişinləri olan Qudoviç, Tormasov və Rtişşev dağlarda yaşayan çeçenləri Qumuq düzənliyinə, Qumuq bəyliklərinin ərazisinə və Terek boyuna köçürməyə başladı. Ruslar bunu həm çeçen ağsaqqallarına rüşvət verərək və bəzi çeçenlərin Rusiyaya qatılmaq istəyindən yararlanaraq həyata keçirirdilər. Aleksey Yermelovun dövründə bu vəziyyət dəyişdi və artıq Qumuq torpaqlarında məskunlaşmış çeçenlər ruslatra qarşı müqavimətə qatılmağa məcbur oldular.

• XIX əsrin ortalarında çeçenlərin Qumuq torpaqlarına köçürülməsi siyasəti Canişin Vorontsov tərəfindən də davam etdirildi. O, çeçenləri qumuqların torpağını ələ keçirməyə vadar edirdi.
• İnquşlar Terek Qumuqiyasının qərb hissəsində yerləşən qumuq mülklərində kabardiyalı torpaqlarında yerləşdirilmişdir.
• Məsələn, Sulakötəsi Qumuqiyada (Xasavyurt bölgəsi) 1870-ci ildə yalnız çeçen sub-etnosu olan 5.912 auxiyalı var idi, lakin 1877-ci ildə ümumi çeçenlərin sayı 14.000 nəfərə yüksəldi. Bu çeçen artımı 1897-ci ildə də davam etdi və sayları 18.128 nəfərə çatdı.
• 1920-ci ildə Sovet Rusiya Terek bölgəsindəki bəzi Qumuq torpaqlarını Çeçenistana daxil etdilər. Bunun səbəbi çeçenlərin Şimali Qafqazda bolşevik hakimiyyətinin qurulmasına göstərdikləri yardım idi.
• Dağlardakı əhalinin Qumuq düzənliklərinə köçürülməsi siyasəti Sovet İttifaqı dövründə də davam etdi.

Bu siyasət hal-hazırda da davam etməkdədir. Rusiya İmperiyası, sonra Sovet hökuməti və bu gün də Rusiya Federasiyasının müasir Dağıstan Respublikasında davam edən digər xalqların Qumuq torpaqlarına davamlı olaraq köçürülməsi nəticəsində 19–21-ci əsrlərdə qumuqların doğma əraziləri kəskin şəkildə azaldı, nəticədə indi qumuqlar öz torpaqlarında azlıq təşkil etdilər.Rus-Qumuq müharibələri və Şimali Qafqazın Rusiya tərəfinən fəthi nəticəsində qumuqların dövlət qurumları öz müstəqilliklərini itirdilər. Bundan sonra isə bir neçə Rusiya imperiyası inzibati vahidləri arasında bölündülər. Beləliklə, XVIII əsrin sonlarından və XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Çar və Sovet Rusiyası qumuq torpaqlarına başqa xalqları köçürmə siyasəti həyata keçirməyə başladı. 1811-ci ildə General Tormasov dağlarda yaşayan çeçenləri düzənlik ərazilərə enməyə razı salmaq barədə əmr vermişdi. Qafqazın bir digər rus canişini General Vorontsov eyni qumuqların torpaqlarını kolonizasiyalaşdırma siyasəti həyata keçirməyə çalışırdı. O, bu siyasətində ən çox çeçenlərdən yararlanmaqda idi. Vorontsov iddia edirdi ki, "qumuqların bu torpaqlarda heç bir haqqı yoxdur".Qumuq əraziləri olan Salativiya, Aux və Kaçalıq bu siyasət nəticəsində tədricən çeçenlər tərəfindən məskunlaşdırıldı.

1870-ci illərdə Xasavyurtun bütün cənub hissəsi — Qerzel-auldan Endireyə qədər çeçenlərlə məskunlaşdırıldı. Bu siyasət bəzən rusların hərbi gücü hesabına həyata keçirildi. 1870-ci ildən 1877-ci ilə qədər və 1897-ci ilə qədər buradakı çeçenlərin sayı durmadan artdı. Terek-Sunja aralığındakı qumuqların sayı isə tədricən aşağı düşdü və bəzi yerlərdə müasir Çeçenistanın bir hissəsinə çevrildi.

1850-ci illərdə Terek Qumuqiyasındakı bəzi bəylər və xanlar öz torpaqlarının bir hissəsini yerli qumuqlara payladılar. Yerli hakim dairələrin yenu gələnləri qumuq torpaqlarında məskunlaşdırma siyasətləri uzun müddət davam etdi və XX əsrin əvvəllərində də baş verdi.

Şamxallığın ləğvi və Qumuq dairəsinin ləğvi

Tərki şamxallığının son şamxalı Şəmsəddin xan

1867-ci ildə Tərki şamxallığı rus hakim dairələri tərəfindən ləğv edildi. Bu bəziləri tərəfindən qumuq dövlətçiliyinin sonlandırılması kimi qiymətləndirilir. 1869-cu ilin 30 dekabrında Qafqaz müharibəsinin bitməsi ilə birlikdə Terek oblastındakı (Şimali Qumuqiya) Qumuq qəzası ləğv edildi və Xasavyurt dairəsi adlandırıldı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinin verdiyi məlumata görə, XIX–XX əsrlərin qovşağında Dağıstandakı qumuqların sayı 32.087 nəfər idi və bura Şimali Qumuqiya bölgəsi daxil edildi. 1891-ci il siyahıyaalınmasına görə, Dağıstan və Terek oblastlarında 108.800 qumuq yaşamaqda idi.

Müasir coğrafiya

Keçmiş Qumuqiya Rusiya daxilində bir neçə inzibati vahidə parçalanmışdır. Onun əraziləri üzərində müasir Dağıstan Respublikası, Şimali Osetiya Respublikası, Çeçenistan Respublikası və İnquşetiya Respublikası formalaşdırılmışdır.

Qumuqların tarixi baxımından əsas mədəni vacibliyə sahib şəhərlər onların tarixi paytaxtı olan Tərki (şamxalların taxtının olduğu yer), Anjiqala (müasir Maxaçqala), Endirey, Aksay (Dağıstan), Qazanış, Boynak (şamxalın köməkçisinin və varisinin taxtının olduğu yer), Başlı, Erpeli, Qarabudaqkənd və Məcəlisdir.

Digər vacib məntəqələrin siyahısına Heli, Paraul, Cenqutay, Braquni (Çeçenistan), Qızılyar (Dağıstan), Qızılyardır (müasir Osetiya).

Qeydlər

1. "1917-ci ilə qədər qumuq sözü kumukların yaşadığı ərazini də - Qumuqiyanı - ifadə edirdi."
2. "Qumuqlar Dağıstan Respublikası daxilində uzun müddət düzənlik və təpəlik ərazilərdə məskunlaşmışdırlar. Onlar əsasən Dağıstanın Babayurd, Xasavyurt, Qızılyurt, Buynak, Kumtorkalinski, Qarabudaqkənd, Qayakənd, qismən də Qaytaq (Yangikənd, Tümənlər, Məcəlis) regionlarında yaşamışdırlar."
3. "Birincisi, Çeçenistan Respublikasının Qudermes və Qroznı vilayətlərində kumukların böyük qrupları tarixən ilkin etnik ərazilərdə yaşayır."
4. "İndi tutduqları torpaqlarda məskunlaşan ilk çeçenlər yaxınlıqdakı dağlardan gəliblər. 1770-ci ilə qədər onların əhalisi az idi və onlar qumuq hökmdarlarına tabe olub, onlardan torpaqlar alırdılar."
5. "XVII-XVIII əsrlərdə bu ərazidə digər xalqlarla birlikdə Endirey, Aksay və Kostek noqayları, Tərki şamxallığında isə Tərki noqayları yaşayırdılar."
6. "Qumuqlara tabe olan noqaylar Böyük və Kiçik Noqayların qalıqları idilər və köçəri həyat yaşayırdılar. Orada Aksayev bəylərinə məxsus olan 500 çadır [noqay], Endirey və Kostek bəylərinə məxsus olan 600 çadır [noqay] var idi. Onlar əsasən qoyun sürüləri, qismən də mal-qara, at ilxıları otarırdılar, sonuncuların sayı az idi. Hər bir şey baxımından Endireydəkilər AKsaydakılardan daha əhəmiyyətli idilər. Bəylərə heç bir vergi verilmirdi, təkcə qətl, oğurluq və döyüşməyə görə müəyyən edilən cəzalardan başqa. Bu cəzanı da əsas bəylər toplayırdı. Bundan sonra onlar köməkçi döyüşçüləri təmin edirdilər. Bu noqaylar Aksayın, Yamansunun və Kazma çaylarının aşağı axarları boyunca yaşamaqadırlar."
7. "Qumuqlar Dağıstanın aran hissəsinin yerli əhalisidir. Onlar Dağıstan MSSR-in yeddi rayonunda: Xasavyurt, Babayurt Qızılyurt, Buynakski, Qarabudaqkənd, Qayakənd və Qaytaqda, Maxaçqala yaxınlığındakı altı kənddə və Maxaçqala, Xasavyurt, Buynaksk, İzberbaş və Dərb şəhərlərində kompakt şəkildə yaşayırlar. Qumuqların kiçik bir qrupu Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında yaşayır. Nəhayət. bir neçə qumuq kəndi Şimali Osetiyaya yerləşməkdədir... Qumuqlarınməskunlaşdığı ərazi şərqdə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir."
8. "Qumuqların yaxın qohumu olan qaraçaylar və balkarlar Qafqazın ətəklərində, qumuqlar isə Dağıstanın Xəzəryanı rayonlarında yaşayırlar."
9. Düzənlik və dağətəyi Dağıstanın ərazisi, indi qumuqlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdır.
10. Qumuqlar əsasən öz tarixi ərazilərində yaşayırlar və son onilliklərdə heç bir xüsusi yenidən məskunlaşma əlamətləri göstərmirlər - bunlar Terek-Sulak ovalığı və Dağıstanın ətəkləridir.
11. "Qumuqiya həm də qumuqların məskunlaşdığı əraziləri, Uluçaydan Terekə qədər düzənlikləri və dağətəyi əraziləri əhatə edirdi."
12. "əl-Qarnatiyə istinad edərək Britannica Ensiklopediyası qumuqlar barədə yazır:"VII əsrdəki ərəb işğalları zamanı qumuqlar Xəzər dənizi bögləsində əsas etnosu təşkil edirdilər. Bu dönəm zamanı, Mijik çayı hövzəsi artıq Qumuqustan adlandırılmaqda idi. Qumuqlar Şimali Qafqazdakı Xəzərlərin varisidirlər."
13. "Qumuqlar hələ ərəblərin işğalından əvvəl Qafqaza gəlmiş türk tayfasıdır. Bu əhali sonralar monqollarla birlikdə gələn tatarlarla qarışmışdır və buna görə də, qumuqlar həm fizioqnomiya, həm də dil baxımından bizim şimal tatarları ilə qohumluq təşkil edirlər."

Həmçinin bax

• Qumuqlar
• Tərki şamxallığı
• Mehdioğlu xanlığı
• Qaytaq usmiliyi
• Rus-Qumuq müharibələri

İstinadlar

1. Тишков və Александров, 1994. səh. 214
2. Ярцева, 2005. səh. 182-183
3. Нарочницкий, 1988. səh. 605
4. Абдусаламов, 2013. səh. 9
5. "О МЕСТЕ ПЕРВОНАЧАЛЬНОГО РАССЕЛЕНИЯ ГРЕБЕНСКИХ КАЗАКОВ". www.vostlit.info. 19 oktyabr 2018. 9 Aprel 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 yanvar 2024.
6. Levinson, 1996. səh. 220
7. Eurasian Studies, 1995. səh. 70
8. Ибрагимов və Макгашарипова, 2013
9. Гаджиева, 2000. səh. 7
10. Новицкий, 2009. səh. 13
11. Саид Ярбаш, Юсуп Идрисов. "Новые сведения о кумыках Северной Осетии". qumuq.ru. 6 dekabr 2018. 29 sentyabr 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 yanvar 2024.
12. Бамматова və Гаджиахмедова, 2013
13. Балашович, 2014
14. Оразаев, 2002. səh. 482
15. "Тарковское владение". Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 1901. 2023-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 yanvar 2024.
16. Шихалиев, 1993
17. Белокуров, 1889. səh. 58, 293
18. Воронов, 2015. səh. 7
19. АББАС-КУЛИ-АГА БАКИХАНОВ. "ГЮЛИСТАН-И ИРАМ". www.vostlit.info. 1 dekabr 2008. 11 iyul 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 yanvar 2024.
20. НЕВЕРОВСКИЙ А. А. "КРАТКИЙ ИСТОРИЧЕСКИЙ ВЗГЛЯД НА СЕВЕРНЫЙ И СРЕДНИЙ ДАГЕСТАН ДО УНИЧТОЖЕНИЯ ВЛИЯНИЯ ЛЕЗГИНОВ НА ЗАКАВКАЗЬЕ. Отрывок из рукописи подполковника Неверовского". www.vostlit.info. 29 mart 2013. 30 noyabr 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 4 yanvar 2024.
21. "Из "Журнала главнокомандующего отдельным Кавказским корпусом ген.-фельд. Паскевича с 16 февраля по 1 марта" о действиях Гази-Магомеда в Дагестане и мерах борьбы с ним 39". www.vostlit.info. 8 noyabr 2012. 10 aprel 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 4 yanvar 2024.
22. Абдусаламов, 2012. səh. 10
23. Акбиев, 2008. səh. 152
24. Абдусаламов, 2008. səh. 24-38
25. Козубский, 1895
26. Тамай, 1958. səh. 118—120
27. Абдусаламов, 2014. səh. 7
28. Абдуллабекови, 2010. səh. 7
29. Акбиев, 1998. səh. 152
30. Атаев, 2010
31. Мансуров, 1978
32. Идрисов, 2013. səh. 111-118
33. Акбиев, 2008. səh. 605
34. Кавказ. Рассказ кумыка о кумыках. 39. 25 sentyabr 1848.
35. Абдусаламов, 2012b. səh. 73–75
36. Абдусаламов, 2012c
37. Акбиев, 2000. səh. 283-286
38. Буцковский, 1812. səh. 283-286
39. Анчабадзе və Волкова, 1993. səh. 136
40. Броневский, 1823. səh. 176—177
41. Магомедов, 2003. səh. 63
42. Скитский, 1972. səh. 152
43. Минатулаев, 2010
44. Кидирниязов, 2014
45. Кумыкский окружной от- дел комиссии по правам личным и поземельным туземцев Терской области. Управление г. Хасавюр- та. 1890–1918 гг.
46. ЦГАРД.–Ф.379.Кизлярскийкомендант.– Оп. 1. – Д. 74, 228, 565, 656, 675, 1183. д. 228, л. 21
47. Проблемы этнолокального своеобразия в фольклоре народов Дагестана, 2011. səh. 46-79
48. Абдусаламов, 2008
49. Bruceв, 1782
50. "Походный журнал 1722 года. СПб". book-olds.ru. 1855. 2023-12-24 tarixində . İstifadə tarixi: 6 yanvar 2024.
51. "ПОЛИТИЧЕСКОЕ УСТРОЙСТВО ДАГЕСТАНА В XVIII - НАЧАЛЕ XIX вв". www.vostlit.info. 13 iyul 2017. 10 aprel 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 6 yanvar 2024.
52. Багаутдинов, 2013. səh. 128
53. "Комментарии". www.vostlit.info. 31 dekabr 2007. 31 yanvar 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 6 yanvar 2024.
54. МАГОМАДОВА, 2021
55. Гусейнов, 2012. səh. 223—226
56. Документы и материалы, 1957. səh. 215, 240
57. Навширванов, 1929. səh. 89
58. Yule, 2005
59. Калоев, 2004
60. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды, 1941
61. Бубенок, 2004
62. Кушева, 1963
63. "Kumyk people". www.britannica.com. 1998. 2023-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 7 yanvar 2024.
64. Косвен, 1960. səh. 421
65. Население земного шара справочник по странам, 1965. səh. 373
66. Кумыкская плоскость, 1907
67. Агларов, 1998. səh. 124
68. Тишков, 2003. səh. 103
69. Алексеев, 1995. səh. 130-132
70. Kurat, 1937. səh. 136-137
71. Turan, 1965. səh. 106
72. Kirzioglu, 1992. səh. 70
73. Pekacar, 1997. səh. 2062-2066
74. Mahmud, 1990
75. Идрисов, 2018
76. Ахмедов, 2008. səh. 486
77. Бубенок, 2004. səh. 327
78. Криштопа, 2007. səh. 199
79. Дациев, 2004. səh. 528
80. Британика, 1989
81. Березин, 1849. səh. 79
82. Шереметев, 11914. səh. 411
83. Дубровин, 1871. səh. 620—621
84. Бларамберг, 1999
85. Макарова, 1848
86. Аталиков, 2010. səh. 304
87. Ковалевский, 2017. səh. 304
88. ЦГАРД Ф 147. Оп. 4. Д. 5. Л. 5
89. Буцковский, 2013. səh. 13
90. Сборник сведений о кавказских горцах, 1869. səh. 37-61
91. Журнала комитета Кумыкского округа для разбора личных и поземельных прав туземцев, 1862
92. Алиева, 2004
93. Ибрагимова, 2006
94. Бирюков, 1998
95. Pokrovskiĭ, 2000
96. Османов, 2004. səh. 627
97. История Чечни с древнейших времен до наших дней, 2013. səh. 13
98. Магомадова, 2010
99. Эльдорханова, 1907
100. "Дагестан". Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary. 1905. 2024-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 yanvar 2024.
101. "Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи". «». 2011-09-16 tarixində .

Mənbə

• David Levinson. Encyclopedia of World Cultures. 6. G.K. Hall, Macmillan Reference USA, Boston, Mass., New York, 1991-1996. 1996.
• Eurasian Studies. 2. Turkish International Cooperation Agency. 1995.
• Ярцева В. Н. и др. Языки Российской Федерации и соседних государств. Moskva Наука: Наука. 2005. 606. ISBN .
• Р.А Ибрагимов, А.М. Макгашарипова. Этническая демография Дагестана: кумыки во второй половине XIX – начале XXI в. Махачкала: Махачкала Региональный центр этнополитических исследований ДНЦ РАН. 2013.Валерий Александрович Тишков, Вадим Александрович Александров -Народы России: энциклопедия Науч. изд-во Большая российская энциклопедия, 1994 — С.214
• Валерий Александрович Тишков, Вадим Александрович Александров -: . изд-во Большая российская энциклопедия, 1994 — С.214. Народы России. энциклопедия Науч - изд-во Большая российская энциклопедия. 1994.
• Бамматова Б. Г. и Гаджиахмедова Н. Э. Кумыкско-русский словарь (Къумукъча-орусча сёзлюк) - статья Шамхальство (PDF). Mahaçqala: РОССИЯНЫ ИЛМУЛАР АКАДЕМИЯСЫ ДАГЪЫСТАН ИЛМУ ЦЕНТР ГЬ. ЦАДАСАНЫ АТЫНДАГЪЫ «ГЬЮРМЕТЛЕВ БЕЛГИСИ» ДЕГЕН ОРДЕНЛИ ТИЛ, АДАБИЯТ ВА ИНЧЕСАНИЯТ ИНСТИТУТУ. 2013.
• Абдусаламов Магомед-паша Балашович. Шамхальство Тарковское в политике России на КавказевВ конце XVI в. - первой половине XVII. Дагестанский государственный институт народного хозяйства. 2014.
• Гасан Оразаев. Памятники тюркоязычной деловой переписки в Дагестане XVIII В. (опыт историко-филологического исследования фонда «Кизлярский комендант»). Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН. 2002. 482.
• Девлет-Мирза Шихалиев. Рассказ кумыка о кумыках. Махачкала:: Даг. кн. изд-во. 1993.
• Белокуров Сергей Алексеевич. Сношения России с Кавказом. Выпуск 1-й. 1578-1613 гг. Университетская тип. 1889. 715.
• Н. И. Воронов. Сборник статистических сведений о Кавказе. I. Тифлис. 2015.
• Арсен Акбиев. Кумыки. Вторая половина XVII — первая половина XVIII века Дагестанское книжное издательство. Махачкала: Дагестанское книжное издательство. 1998.
• М.-П. Б. Абдусаламов. Территория и население шамхальства Тарковского в трудах русских и западноевропейских авторов XVIII-XIX вв. 2012.
• Абдусаламов Магомед-Паша. Кумыкские феодальные владения в политической жизни Дагестана в первой половине XVIII века. Махачкала. 2008.
• Е. И. Козубский. Памятная книжка Дагестанской области Авторы. Темир-Хан-Шуринский округ: Русская тип." В.М. Сорокина. 1895.
• А. И. Тамай. К вопросу о провале дагестанской компании шаха Надира. Учёные записки ИИЯЛ. Махачкала. 1958.
• Абдусаламов Магомед-Паша Балашович. Кумыкские феодальные владения в контексте русско-иранского противоборства на Кавказе в 50-х гг. Xvii в. История и археология. 2014.
• Руслан Абдуллабекович Атаев. Бамматулинское владение в XVII — начале XIX в. Махачкала: Ин-т истории, археологии и этнографии Дагест. науч. центра РАН. 2010.
• А. Л. Нарочницкий. История народов Северного Кавказа (конец XVIII в. — 1917 г.). Moskva: Академия наук СССР. 1988.
• Абдусаламов Магомед-Паша Балашович. Административное управление шамхальства Тарковского в XVII–ХVIII веках. История и археология. 2013.
• С.Ш. Гаджиева. Кумыки:историческое прошлое, культура, быт (PDF). 1. Махачкала. 2000.
• Игорь Яковлевич Новицкий. Управление этнополитикой Северного Кавказа. 2009. ISBN .
• М. Х. Мансуров. СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ ЗАСУЛАКСКОЙ КУМЫКИИ ВО 2-ой ПОЛОВИНЕ XIX ВЕКА. 1978.
• Юсуп Идрисов. Засулакская линия Тарковского княжеского рода: судьба поколений. Генеалогия народов Кавказа: история и современность. 2013.
• Акбиев А. С. Начальный период деятельности Солтан-Мута (конец XVI — начало XVII вв.). Махачкала: Материалы первой научной конференции, посвященной 460-летию Султан-Мута — сына Чопана шамхала Тарковского, основателя Эндиреевского владения. 2008.
• Абдусаламов, М.-П. Б. Взаимоотношения кумыкских феодальных владений с обществами Се- верного Дагестана в XVIII в. Воронеж: Вестн. Воронеж. гос. техн. ун-та. 2012b.
• Абдусаламов, М.-П. Б. ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ЗАСУЛАКСКИХ ФЕОДАЛЬНЫХ ВЛАДЕНИЙ С ОБЩЕСТВАМИ СЕВЕРНОГО ДАГЕСТАНА И СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ЧЕЧНИ В XVIII ВЕКЕ. 2012c.
• Акбиев, А. С. Общественный строй кумыков в ХVII–ХVIII вв. Махачкала: дом «Новый день». 2000.
• Буцковский А.М. Выдержки из описания Кавказской губернии и соседних горских областей. 1812.
• Анчабадзе Ю. Д., Волкова Н. Г. Этническая история Северного Кавказа XVI—XIX века. Moskva: Народы Кавказа. 1993.
• С. М. Броневский. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе: Часть II. СПб: Петерб. востоковедение. 1823.
• Магомедов А. Р. Народы Дагестана. Махачкала. 2003.
• Б.В. Скитский. Очерки народов Северного Кавказа. Орджоникидзе. 1972.
• Минатулаев К. А. Динамика численности и этнического состава населения Хасавюртовского округа (1867—1926). 2010.
• Кидирниязов Д. С. Расселение ногайцев Северного Кавказа в XV–XIX вв. Институт истории, археологии и этнографии ДНЦ РАН. 2014.
• Проблемы этнолокального своеобразия в фольклоре народов Дагестана. Махачкала. 2011.
• Bruce P. H. London, 1782. Memoirs of Peter Henry Bruce, esq., a military officer in the services of Prussia, Russia, and Great Britain: Containing an account of his travels in Germany, Russia, Tartary, Turkey, the West-Indies…. London. 1782.
• Сапиюлла Багаутдинов. Ахмед-Хан Дженгутаевский — забытый герой Кавказа. Махачкала: Краеведческое общество «Анжи-Кала». 2013.
• Т.С. МАГОМАДОВА. Первые русские крепости в междуречье Терека и Сунжи в 16-17 вв. 2021.
• Гусейнов Г. Тюменское княжество в контексте истории взаимоотношений Астраханского ханства и Кумыкского государства с Русским в XVI в. / Средневековые тюрко-татарские государства. Казань. 2012.
• Кабардино-русские отношения в XVI-XVIII вв. Документы и материалы. Том I. 1. Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR. 1957.
• Навширванов З. Ш. предварительные заметки о племенном составе тюркских народностей, пребывающих на юге России и в Крыму. Симферополь: Известия Таврического общества истории, археологии и этнографии. 1929.
• Henry Yule. Cathay and the Way Thither, Being a Collection of Medieval Notices of China. 1. Asian Educational Services. 2005.
• Б. А. Калоев. Осетины: Историко-этнографическое исследование. Moskva: Наука. 2004.
• Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды, том II. Извлечения из персидских сочинений, собранные В. Г. Тизенгаузеном. II. М.-Л. АН СССР. 1941.
• О. Б. Бубенок. АЛАНЫ-АСЫ В ЗОЛОТОЙ ОРДЕ (XIII—XV ВВ.) (PDF). Нац. акад. наук Украины, Ин-т востоковедения им. А. Крымского. 2004.
• Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией (вторая половина XVI — 30-е годы XVII века). Moskva: Утверждено Институтом истории АН СССР. Изд. АН СССР. 1963.
• М. О. Косвен. . Академия Наук СССР. 1960. 1292.
• Население земного шара справочник по странам. Наука. 1965.
• Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). Кумыкская плоскость. СПб. 1890.
• М.А. Агларов. . Российская Академия Наук. 1998.
• В. А. Тишко. Институт этнологии и антропологии, Российская Академия Наук. 2003. ISBN .
• М. Е. Алексеев. Государственные языки в Российской Федерации энциклопедический словарь-справочник. Москва: Академия. 1995.
• А. С. Дациев. Кизляр-Наме. История терско-кумских кумыков. Махачкала.: Издт. «Новый день». 2004.
• Британская энциклопедия. Британская энциклопедия. 14. Анкара. 1989.
• И. Н. Березин. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Казань: Университетская типография. 1849.
• . 1862.
• Бларамберг Иван Федорович. . Нальчик: Издательство: Издательский центр «Эль-фа». 1999.
• В. П. Шереметев. . Москва: Синодальная Типография. 1914.
• Дубровин Николай Федорович. . Тип. Департамента уделов: СПб. 1871–1888.
• Т. Н. Макарова. Татарская грамматика кавказского наречия. 1848.
• Аталиков. Кавказ: европейские дневники XIII—XVIII веков. Нальчик: Издательство М. и В. Котляровых. 2010.
• Ковалевский Павел Иванович. . 2017.
• С. М. Броневский. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Moskva. 1823.
• Сборник сведений о кавказских горцах. Вып. II. Тифлис. 1869.
• Akdes Nimet Kurat Peçenek Tarihi, Istanbul 1937. Peçenek Tarihi. İstanbul. 1937.
• Osman Turan. Selçuklular Tarihi ve Türk - İslam Medeniyeti. Ankara: ÖTÜKEN NEŞRİYAT. 1965.
• Fahrettin Kirzioglu. Kipçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1992.
• Çetin Pekacar. Kumuk Türkleri. Yeni Türkiye -Türk Dünyast Ozel Sayisi: II, Say:: 16, Yil: 3. 1997.
• KAŞKARLI MAHMUD. DİVANÜ LÜGATİ'T-TÜRK. Ankara: KÜLTÜR BAKANLIĞI YAYINLARI. 1990.
• Ю.М. Идрисов. Кумыкский архив: сборник статей и материалов. Вып. 1. Махачкала: Издательский дом «Абусупиян». Ю.М. Идрисов (научный редактор), Р.П. Гарунов (ответственный редактор), А.Б. Ибрагимов, Х.А. Алханаджиев, С.А. Хамурзаев, И.М. Махтибеков. 2018.
• А. Ахмедов. Шараф ад-Дин Йазди. Упоминание о походе счастливого Сахибкирана в Симсим и на крепости неверных, бывших там // Зафар-наме (Книга побед Амира Темура (сер. XV в.), в варианте перевода с персидского на староузбекский Муххамадом Али ибн Дарвеш Али Бухари (XVI в.)) / Пер. со староузбек., предисл., коммент., указатели и карта А. Ахмедова. Ташкент: Академия наук Республики Узбекистан. Институт востоковедения имени Абу Райхана Беруни - SAN’AT. 2008.
• Бубенок О. Б. Аланы-асы в Золотой Орде (XIII—XV вв.). Истина. 2004.
• Криштопа, А.Е. Дагестан в XIII - начале XV вв. Очерк политической истории. Moskva: ТАУС. 2007.
• Алиева В. Ф., Гимбатов Ш. М., Эльдаров Э. М., Эфендиев И. И. Современные миграционные процессы в Дагестане. Махачкала: Региональные аспекты социальной политики. 2004.
• З. Х. Ибрагимова. Чеченцы в зеркале царской статистики (1860—1900). Москва: ПРОБЕЛ-2000. 2006.
• Бирюков А. В. Российско-чеченские отношения в XVII — середине XIX вв. Вопросы истории № 2. 1998.
• Pokrovskiĭ, N. I. Kavkazskie voĭny i imamat Shamili︠a︡. Moskva: ROSSPĖN. 2000. ISBN .
• А. И. Османов. История Дагестана с древнейших времен до наших дней. Т. I. История Дагестана с древнейших времен до XX века. Moskva. 2004.
• История Чечни с древнейших времен до наших дней. 3. 2013.
• З. Х. Ибрагимова Монография Москва «ПРОБЕЛ-2000» 2006. ЧЕЧЕНЦЫ В ЗЕРКАЛЕ ЦАРСКОЙ СТАТИСТИКИ (1860—1900). Москва: ПРОБЕЛ-2000. 2006.
• Т. Э. Эльдорханова. Из стенограммы выступления члена Государственной думы второго созыва от Терской области. 1907.