Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Noqaylar və ya noğaylar – Türk xalqlarından biri, özlərini "Qaranoğay" və ya "Noğay-Qaraqaş" adlandırırlar. 2002-ci ildə aparılmış siyahıya almanın yekunlarına əsasən Rusiya Federasiyasında 90.666 nəfər noqay yaşayır. Türk dilinin qıpçaq qrupuna daxil olan noqay diliində danışırlar. Etnik və linqvistik baxımdan qazax və qaraqalpaqlara ən yaxın xalqdırlar.
 | ||||||
| Ümumi sayı | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 103 661 (2010) | ||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||
| ||||||
| Dili | ||||||
| Dini | ||||||
| Qohum xalqlar | ||||||
Etnogenez
Noqay xalqı türk boyları olan oğuz, qıpçaqların və monqol-manqıtların qarışması nəticəsində XV əsrdə Volqa, və İrtış çayları ərazisində formalaşmışdır. Etnoad Noğay adından götürülüb (XIII əsr) – Noğay Qızıl Orda dövlətinə qarşı üsyançılardan biri olub. Noğay adına tarixdə ilk dəfə, orta əsrlərdə, Monqol imperiyasının dağılmasından sonra rast gəlinir. Monqol imperatorluğunun ulusu olan Qızıl Orda imperatorluğunun dağılmasından sonra yaranan kiçik xanlıqlar (Qazan, Krım, Sibir və digər) arasında Noğay Xanlığı da var idi.
Noqaylar həmçinin qırğız tayfaları arasında da mövcuddurlar. Məşhur dastana görə Manas Baba Noğay olub.
Antropologiya
Antropoloji baxımdan noqaylar, kiçik güney Sibir irqinə aiddir, hansı ki, monqoloid və avropoid arasında keçid sayılır. Monqoloid xüsusiyyətləri noqayları öz ətraflarından kəskin fərqləndirir. Noqayların müxtəlif qrupları müxtəlif dərəcədə qarışıqlıqlığa uğrayıblar. Misal üçün, kuban və kumsk noqaylarının intensiv olaraq yerli adıgeylər (çərkəzlər) ilə qarışması nəticəsində onlarda daha çox avropoid xüsusiyyətləri nəzərə çarpır.
Yayılma əraziləri
Öncələr noqaylar Qara dənizdən Aral dənizinə qədər olan ərazilərdə yaşayırdılar. Hazırda əsasən Quzey Qafqazda – Dağıstan, Stavropol, Qaraçay-Çərkəz, Həştərxan (Astraxan) bölgələrində və Çeçenistan ərazilərində yaşayırlar.
Noqaylar həmçinin Türkiyə və Rumıniya ərazilərində də yaşayırlar. Rusiyanın Moskva və Sankt-Peterburq kimi böyük şəhərlərində noqay diasporları fəaliyyət göstərir.
Qaraçay-Çərkəz Respublikasında (Rusiya Federasiyası) noqayların milli rayonlarının yaradılması haqqında qərar 2005-ci ilin yayında verilmişdir, hansı ki, 2006-cı il referendumunda təsdiqlənmişdir. Qaraçay-Çərkəz Muxtar Respublikasında yaşayan beş çoxsaylı xalqlardan biri də noqaylardır.
Tarixi
Noqayların Krım dönəmi. (XVII-XVIII əsr)
Qızıl Orda dövlətinin süqutundan sonra noqaylar aşağı Volqa ərazilərində yaşayırdılar ancaq 17ci əsrdə kalmıkların doğudan yürüşü noqayları quzey Qafqaz, Krım ərazilərinə çəkilməsinə səbəb oldu. Noqayların digər hissəsi Aral dənizin güney hissələrinə köç edərək, qaraqalpaqların əsasını qoydular. Öz ata torpaqlarında qalmağı üstün tutan noqaylar isə Kiçik Juzun tərkibinə qoşularaq özlərini "kazak" adlandırmağa başladılar.
1728-ci ildə noqayların bir hissəsi Qara dənizin quzey bölgələrinə köç edərək orada Osmanlıların asılılığını qəbul etdilər. Rusların həmin ərazilərə yürüşündən sonra isə (1771) noqaylar Kubana köçürüldülər.
Noqaylar Rusiyanın tərkibində. (XVIII əsr)
1783 cü ildə II Yekaterina Qara dəniz ətrafı dövlətlərin işğalı, əhalisinin isə Ural ətrafına köçürülməsi haqda fərman (manifest) verdi. Deportasiya cəhdləri noqaylar arasında yeni etiraz dalğası yaratdı. Etirazı yatırtmaq üçün noqayların üzərinə Suvorovun başçılığı altında qoşun göndərildi, hansı ki, noqaylara divan tutaraq onların böyük hissəsini qılıncdan keçiri.
1812 ci ildə Qara dənizin bütün quzey bölgələri Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Bundan sonra yerli xalqların Osmanlı imperatorluğu ərazisinə kütləvi axını başladı. Tarixi mənbələr təsdiq edir ki, həmin dönəmlərdə köç edənlərin sayı 500 mindən 1 milyona qədər olub ancaq onların nə qədərinin noqaylar olması dəqiq məlum deyil. Çünki həmin emiqrantlar arasında müsəlman tayfaları o cümlədən krım tatarları və.s var idi. Qalan noqaylar isə Tavriya və Kuban quberniyalarının tərkibinə qatılaraq, oturaq həyata keçdilər.
1853-56 cı il Krım müharibəsindən sonra (Osmanlı, Britaniya, Fransa, Sardin krallığı- Rusiya) noqayları yenidən Osmanlıya simpatiyada təqsirləndirdilər və onların Rusiya ərazilərindən qovulması dalğası yenidən gücləndi. On minlərcə əhali zorla köçürüldü. Bundan sonra Qara dəniz ətrafında az sayda qalan noqaylar, krım tatarlarının tərkibinə qatıldılar, əsas deportasiya olunmuş hissə isə Anadolu türkləri tərəfindən getdikcə assimləyə uğradılar.
XX əsrin ortalarında noqaylar yalnız Dağıstan, Çeçenistan və Stavropol bölgələri arasında bölüşdürülmüş Noqay düzündə yaşamağa başladılar.
Dinləri
Noqaylar İslam dininin hənəfi məzhəbinə aid edilir.
Mətbəxləri
Noqayların milli-ənənəvi mətbəxinə süd içkiləri olan ayran və kımız daxildir.
Xarici keçidlər
- Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Nogai
- Information on Nogay 2007-02-07 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" — Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации 2013-12-04 at the Wayback Machine
- Сайти расмии Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон: Ҷилди 3. Ҳайати миллӣ ва донистани забонҳо, шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон 2017-01-13 at the Wayback Machine
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (az.). Elm nəşriyyatı. 2021. səh. 475. ISBN .
noqay (-lar)
- "Rusiya Federativ Respublikası Statistika Komitəsi : 2002 – ci il siyahıya alması". 2006-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-03-03.
Həmçinin bax
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Noqaylar ve ya nogaylar Turk xalqlarindan biri ozlerini Qaranogay ve ya Nogay Qaraqas adlandirirlar 2002 ci ilde aparilmis siyahiya almanin yekunlarina esasen Rusiya Federasiyasinda 90 666 nefer noqay yasayir Turk dilinin qipcaq qrupuna daxil olan noqay diliinde danisirlar Etnik ve linqvistik baximdan qazax ve qaraqalpaqlara en yaxin xalqdirlar Noqaylar Noqaylar 1838 ci ilUmumi sayi103 661 2010 Yasadigi erazilerRusiya 103 660 2010 Tacikistan 1 2010 Dilinoqay dili rus diliDiniIslamQohum xalqlarTurk xalqlariEtnogenezNoqay xalqi turk boylari olan oguz qipcaqlarin ve monqol manqitlarin qarismasi neticesinde XV esrde Volqa ve Irtis caylari erazisinde formalasmisdir Etnoad Nogay adindan goturulub XIII esr Nogay Qizil Orda dovletine qarsi usyancilardan biri olub Nogay adina tarixde ilk defe orta esrlerde Monqol imperiyasinin dagilmasindan sonra rast gelinir Monqol imperatorlugunun ulusu olan Qizil Orda imperatorlugunun dagilmasindan sonra yaranan kicik xanliqlar Qazan Krim Sibir ve diger arasinda Nogay Xanligi da var idi Noqaylar hemcinin qirgiz tayfalari arasinda da movcuddurlar Meshur dastana gore Manas Baba Nogay olub AntropologiyaAntropoloji baximdan noqaylar kicik guney Sibir irqine aiddir hansi ki monqoloid ve avropoid arasinda kecid sayilir Monqoloid xususiyyetleri noqaylari oz etraflarindan keskin ferqlendirir Noqaylarin muxtelif qruplari muxtelif derecede qarisiqliqliga ugrayiblar Misal ucun kuban ve kumsk noqaylarinin intensiv olaraq yerli adigeyler cerkezler ile qarismasi neticesinde onlarda daha cox avropoid xususiyyetleri nezere carpir Yayilma erazileriOnceler noqaylar Qara denizden Aral denizine qeder olan erazilerde yasayirdilar Hazirda esasen Quzey Qafqazda Dagistan Stavropol Qaracay Cerkez Hesterxan Astraxan bolgelerinde ve Cecenistan erazilerinde yasayirlar Noqaylar hemcinin Turkiye ve Ruminiya erazilerinde de yasayirlar Rusiyanin Moskva ve Sankt Peterburq kimi boyuk seherlerinde noqay diasporlari fealiyyet gosterir Qaracay Cerkez Respublikasinda Rusiya Federasiyasi noqaylarin milli rayonlarinin yaradilmasi haqqinda qerar 2005 ci ilin yayinda verilmisdir hansi ki 2006 ci il referendumunda tesdiqlenmisdir Qaracay Cerkez Muxtar Respublikasinda yasayan bes coxsayli xalqlardan biri de noqaylardir TarixiNoqaylarin Krim donemi XVII XVIII esr Qizil Orda dovletinin suqutundan sonra noqaylar asagi Volqa erazilerinde yasayirdilar ancaq 17ci esrde kalmiklarin dogudan yurusu noqaylari quzey Qafqaz Krim erazilerine cekilmesine sebeb oldu Noqaylarin diger hissesi Aral denizin guney hisselerine koc ederek qaraqalpaqlarin esasini qoydular Oz ata torpaqlarinda qalmagi ustun tutan noqaylar ise Kicik Juzun terkibine qosularaq ozlerini kazak adlandirmaga basladilar 1728 ci ilde noqaylarin bir hissesi Qara denizin quzey bolgelerine koc ederek orada Osmanlilarin asililigini qebul etdiler Ruslarin hemin erazilere yurusunden sonra ise 1771 noqaylar Kubana kocurulduler Noqaylar Rusiyanin terkibinde XVIII esr 1783 cu ilde II Yekaterina Qara deniz etrafi dovletlerin isgali ehalisinin ise Ural etrafina kocurulmesi haqda ferman manifest verdi Deportasiya cehdleri noqaylar arasinda yeni etiraz dalgasi yaratdi Etirazi yatirtmaq ucun noqaylarin uzerine Suvorovun basciligi altinda qosun gonderildi hansi ki noqaylara divan tutaraq onlarin boyuk hissesini qilincdan keciri 1812 ci ilde Qara denizin butun quzey bolgeleri Rusiyanin terkibine qatildi Bundan sonra yerli xalqlarin Osmanli imperatorlugu erazisine kutlevi axini basladi Tarixi menbeler tesdiq edir ki hemin donemlerde koc edenlerin sayi 500 minden 1 milyona qeder olub ancaq onlarin ne qederinin noqaylar olmasi deqiq melum deyil Cunki hemin emiqrantlar arasinda muselman tayfalari o cumleden krim tatarlari ve s var idi Qalan noqaylar ise Tavriya ve Kuban quberniyalarinin terkibine qatilaraq oturaq heyata kecdiler 1853 56 ci il Krim muharibesinden sonra Osmanli Britaniya Fransa Sardin kralligi Rusiya noqaylari yeniden Osmanliya simpatiyada teqsirlendirdiler ve onlarin Rusiya erazilerinden qovulmasi dalgasi yeniden guclendi On minlerce ehali zorla kocuruldu Bundan sonra Qara deniz etrafinda az sayda qalan noqaylar krim tatarlarinin terkibine qatildilar esas deportasiya olunmus hisse ise Anadolu turkleri terefinden getdikce assimleye ugradilar XX esrin ortalarinda noqaylar yalniz Dagistan Cecenistan ve Stavropol bolgeleri arasinda bolusdurulmus Noqay duzunde yasamaga basladilar DinleriNoqaylar Islam dininin henefi mezhebine aid edilir MetbexleriNoqaylarin milli enenevi metbexine sud ickileri olan ayran ve kimiz daxildir Xarici kecidlerJoshua Project Unreached Peoples of the World Nogai Information on Nogay 2007 02 07 at the Wayback MachineIstinadlarPortal Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Okonchatelnye itogi Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii 2013 12 04 at the Wayback Machine Sajti rasmii Agentii omori nazdi Prezidenti Ҷumҳurii Toҷikiston Ҷildi 3 Ҳajati millӣ va donistani zabonҳo shaҳrvandii aҳolii Ҷumҳurii Toҷikiston 2017 01 13 at the Wayback Machine Azerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti az Elm nesriyyati 2021 seh 475 ISBN 978 9952 523 37 9 noqay lar Rusiya Federativ Respublikasi Statistika Komitesi 2002 ci il siyahiya almasi 2006 03 03 tarixinde Istifade tarixi 2006 03 03 Hemcinin baxQaraqaslar Etnik qrup ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin