irtış rus Иртыш qaz Ertis q türk Ertiş çin 额尔齐斯河 É ěrqísī hé çində Qazaxıstanda və Rusiyada çay Ob çayının əsas sol qol

İrtış (rus. Иртыш, qaz. Ertis, q.türk Ertiş, çin. 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé)— Çində, Qazaxıstanda və Rusiyada çay, Ob çayının əsas sol qol. İrtış çayının uzunluğu 4248 km təşkil edir (uzunluğuna görə Ob çayından böyükdür). Ob çayı ilə birlikdə İrtış 1643 min km² hövzə genişliyi ilə Rusiyada birinci, Asiyada ikinci, dünyada isə altıncı ən geniş çaydır.

İrtış
rus. Иртыш, qaz. Ертіс, çin. 额尔齐斯河 — É'ěrqísī hé
İrtış çayı (Rusiya)
Ölkələr	Rusiya Qazaxıstan ÇXR

Mənbəyi	Monqolustan və Çinin sərhədində Altay silsiləsin dağları

Mənsəbi	Ob çayı --> Kara dənizi
Uzunluğu	4248 km
Meyilliyi	0.03 m/km
Su sərfi	3000 m³/san
Su hövzəsi	1643000
Hövzəsinin sahəsi	1 643 000 km²
mənbəyi mənsəbi İrtış çayı Sibirın fiziki xəritəsində: 47° 24′ 52.3″ N, 90° 12′ 55.96 61° 4′ 50″ N, 68° 49′ 50″ E
^[ru]	14010100112115300000027
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Coğrafiya

İrtış 4,248 metr (13,937 ft) uzunluq ilə dünyada ən uzun çay qoludur (ikinci yerdə Missuri çayı). Çin (525 kilometr), Qazaxıstan (1700 kilometr), Rusiya (2010 kilometr) ərazilərindən axır.

İrtış çayı öz mənbəsini Monqolustan və Çinin sərhədində yerləşən Altay dağlarından götürür. Qara İrtış çayı Çindən Zaysan dərəsilə Qazaxıstana keçib, Zaysan axar gölünə tökülür. Bu çayın mənsəbində böyük delta yaranmışdır.

Hidroqrafiya

Ertis çayı üzərində asma körpü (Qazaxıstan)

İrtış çayının yuxarı axarlarda qar və cüzi miqdarda yağış suları ilə; aşağı axarlarda qar, yağış və qrunt suları ilə qidalanır. Su rejimi müxtəlifdir. Yuxarı axarlarda aprel ayından daşqınlar başlayır, iyun ayında isə suyun səviyyəsi maksimum həddə çatır, oktyabra qədər çayın səviyyəsi enir. Çayın aşağı axarlarında daşqın mayın sonundan başlayır, iyunda maksimum səviyyə enir. Səviyyənin enməsi sentyabr ayına qədər davam edir. İllik axının 50 %-i yaz aylarında olur.

Hövzəsinin ümumi sahəsi 1 643 000 kv. kilometr təşkil edir. Çayın meyilliyi 0,03 m-dir.

Su tərkibi

Duzsuz, təmiz çay suyudur. Suyun minerallaşması mövsümdən asılı olaraq 136-253 mq/dm³ arası dəyişir. İrtış çayının duz tərkibi hidrokarbonatlı kalsium, nadir hallarda isə natrium elementlərindən ibarətdir.

Qolları

Qolları: Kalcir, Kürşim, Narım, Buqtırma, Ülbi, Oba, Qızılsu, Çar, Tobıl, Qamıstı, Om, Tara, Uy, Şiş, , Oşa, Çağan, Qonda, Usolka, Vaqay.

Çay üzərindəki şəhərlər

Mənbəyindən mənsəbinəcən Ertis çayının üstündə olan şəhərlər: Göktokay(Fuyun), Burçun (hamısı Çin); Serebryansk, Öskemen(keçmiş Üst-Kamenoqorsk), Semey(keçmiş Semipalatinsk), Kurçatov, Aqsu(1993-cü ilə qədər Yermak adlanırdı), Pavlodar (hamısı Qazaxıstan); Omsk, Tara, Tobolsk, (Rusiya)

İstinadlar

Древнетюркский словарь, Ленинград, 1969 г. (s. 182)
Захарчева Е. Г., Вяткина Г. А. «Иртыш — главная водная артерия Омской области» 2014-02-22 at the Wayback Machine, Омский филиал ФГУ «ТФГИ по Сибирскому федеральному округу» Федерального агентства по недропользованию"

[1] Древнетюркский словарь, Ленинград, 1969 г. (s. 182)

[TFQİ-2] Захарчева Е. Г., Вяткина Г. А. «Иртыш — главная водная артерия Омской области» 2014-02-22 at the Wayback Machine, Омский филиал ФГУ «ТФГИ по Сибирскому федеральному округу» Федерального агентства по недропользованию"