Dərbənd xanlığı əfşarlar dövlətinin süqutu nəticəsində yaranmış Azərbaycan xanlıqlarından biri Xanlığın əsası 1747 ci il

Dərbənd xanlığı — Əfşarlar dövlətinin süqutu nəticəsində yaranmış Azərbaycan xanlıqlarından biri. Xanlığın əsası 1747-ci ildə Məhəmmədhəsən xan tərəfindən qoyulmuşdur. Dərbənd xanlığı 1806-cı ildə Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunmuşdur.Rusiyaya birləşdirilərkən Dərbənd xanlığının sahəsi 7 min km². idi.

Dərbənd xanlığı
Xanlıq
Dərbənd xanlığı sərhədləri ilə
→ 1747 — 1806
Paytaxt	Dərbənd
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili, fars dili
Dövlət dini	İslam (Şiə)
Ərazisi	7 min kv. km.
Əhalisi	Azərbaycanlılar, ləzgilər dağ yəhudiləri və s.
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Sülalə	İbrahimqulu (Kürçi)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xanlığın ərazisi müasir Dağıstanın cənubunu əhatə edirdi və mərkəzi Dərbənd şəhəri idi.

Tarixi

1509-cu ilə qədər Dərbənd əsasən Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində olmuşdur. Bu tarixdə Dərbənd Səfəvi hökmdarı I İsmayıl tərəfindən ələ keçirilmiş və burada formalaşdırılmış qızılbaş idarəetmə sisteminin bir hissəsi olmuşdur. Bundan sonra Səfəvilər burada xeyli sayda məscid və digər motivli memarlıq nümunələri tikdirmiş, xüsusən I Abbas şəhərin istehkamlarının gücləndirilməsinə, limanının genişləndirilməsinə diqqət yetirmişdir. Dərbənd qızılbaş əmiri tərəfindən idarə edilirdi və bu əmir Şirvan bəylərbəyinə tabe idi. Dərbənd hakiminin müavini olan naib yerlilər arasından təyin edilirdi və bu vəzifə irsi keçirdi.

Rus hücumu və sonrası

Dağıstanın böyük bir hissəsi uzun müddət Səfəvi imperiyası tərəfindən idarə edilmişdi. XVII əsrin əvvəllərində Dərbənd Səfəvi şahından sultan titulu almış və qızılbaş tayfalarından Ustaclı, Rumlu, Şamlı və digər tayfalara mənsub olan şəxslər tərəfindən idarə edilməkdə idi.

XVIII əsrin birinci rübündən etibarən Səfəvi imperiyası zəifləməyə başladı və bu zəifləmə nəticəsində Şimali Qafqazda qızılbaş hakimiyyətinə qarşı üsyanlar meydana çıxdı. Səfəvilərin zəifləməsindən istifadə edən ruslar və osmanlılar bu bölgəni öz əllərinə keçirməyə çalışırdılar. 1722-ci ildə I Pyotr Səfəvi imperiyası ilə müharibəyə başladı. Bununla da 1722–1723-cü illəri əhatə edən Rus-Səfəvi müharibəsi başladı. Yürüş nəticəsində Dərbəndi ələ keçirən Pyotr daha da cənuba doğru irəlilədi. Bu rusların Dərbəndə və onun cənubuna həyata keçirdikləri ilk yürüş idi. Dərbəndin bu zaman hakimi olan İmamqulu xan şəhərin açarlarını Pyotra təqim edib ona tabe oldu. Pyotr bu barədə sebata bu məktubu yazmışdı:

Bu şəhərin meri bizi qarşıladı və qapının açarını gətirdi. Doğrudur, bu insanlar bizi təmənnasız məhəbbətlə qəbul etdilər və bizi gördüklərinə elə sevindilər ki, sanki özlərini mühasirədən xilas etdilər.

I Pyotr İmamqulu xanı yenidən Dərbəndin hakimi təyin etdi və ona general-mayor rütbəsi təqdim edildi. Pyotra qədər ona xidmət edən döyüşçülər də yenidən İmamqulu xanın əmrinə keçirildi. 1723-cü ildə imzalanmış Peterburq müqaviləsi ilə ruslar Dərbənddən Ənzəliyə qədər Xəzər sahili torpaqları ələ keçirsələr də, yeni Səfəvi şahı bunu qəbul etmədi. Osmanlıların Qafqaza hərbi müdaxiləsi, qızılbaş ordu gücünün yenidən parlaq sərkərdə Nadir xanın rəhbərliyində yüksəlişə keçməsi rusları çətin vəziyyətə saldı. Onlar 1735-ci ildə imzalanmış Gəncə müqaviləsi ilə bütün ələ keçirdikləri torpaqları tərk edərək geri çəkildilər.

1735-ci ildə Krım xanı Əhməd Əhməd xan Usmini Dərbənd hakimi təyin edilməsinə nail ola bildi. Nadir şah daha sonra onu Ustaclı və Qaraçorlu tayfasından olan sultanlarla dəyişdirdi. Nadir şahın 1747-ci ildə ölümündən sonra Dərbənd onun yaxın sərkərdələrindən biri olan Məhəmməd xan Gərəkli tərəfindən idarə edildi. Nadirin ölümündən sonra şəhərə geri dönən İmamqulu xanın oğlu Məhəmmədhəsən şəhərdə hakimiyyəti ələ keçirdi. Dərbənd xanlığının formalaşması barədə I. Berezin bu sözləri yazmaqdadır:

…İran fatehinin sui-qəsdçilərin zərbələri ilə düşməsi ilə birlikdə öz hakimlərindən narazı olan Dərbənd sakinləri Məhəmmədhəsəni 1747-ci ildə öz hakimləri etdilər…

Xanlığın yaranması

1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra onun imperiyası parçalanmağa başladı və xeyli sayda xanlıqlar ortaya çıxmağa başladı. Belə xanlıqlardan biri də Dərbənd xanlığı idi. 1747-ci ildən etibarən Dərbənd xanlığı müstəqil olaraq fəaliyyətə başladı və onun ilk xanı İmamqulu xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan oldu.

Quba xanlığından asılılıq

1765-ci ildə Qubalı Fətəli xan Dərbəndi ələ keçirdi və onun torpaqlarını öz mülklərinə birləşdirdi. Ona bu fəth zamanı Tabasaran şamxalı, üsmisi və qazısı yardım etmişdi. Xanlığım tabe etdirilməsindən sonra onun keçmiş xanı Məhəmmədhəsən kor edildi və əvvəlcə Qubada, sonra da Bakıda həbsə atıldı. Bundan bir müddət keçdikdən sonra o, Bakıda vəfat etdi.

1774-cü ildə Qubalı Fətəli xan Gavduşan çölündə Qarabağ, Şəki xanlıqları və Dağıstan hakimlərinin birləşmiş qüvvələri ilə döyüşə girib məğlub oldu və özü yaralanıb Salyan ərazisinə geri çəkildi. Ağır məğlubiyyətdən sonra Fətəli xan yaxın adamlarından birini Qızlar qalasında məskunlaşan rus ordu komandanı general-mayor Medemlə danışıqlara göndərdi. Medem Fətəli xana yardım etmək üçün yürüşə başladı. Bu zaman Dərbənd qalası mühasirəyə alınmışdı. İlk toqquşmalarda İran-Xarab döyüşündə usmiliyin ordusu Başlı yaxınlığında darmadağın edildi. Bundan sonra general Medem Başlını ələ keçirib dağıtdı.

Fətəli xanın ölümündən sonra onun birləşdirdiyi xanlıqlar da ayrılmağa başladılar. Onun varisi Əhməd xan yalnız iki il xan ola bildi və 1791-ci ilin martında vəfat etdi. Ondan sonra Qubanın yeni xanı onun qardaşı Şeyxəli xan oldu. Şeyxəli xanın siyasətindən narazı olan Dərbənd yenidən özünün müstəqilliyini elan etdi. 1799-cu ilin mayında Fətəli xanın ən kiçik oğlu Həsən ağa yeni Dərbənd xanı elan edildi. 1802-ci ildə Həsən ağa öldü və Şeyxəli xan yenidən Dərbəndi Quba xanlığına birləşdirdi.

Qacarların hücumu və xanlığın sonu

Birinci Qacar-Rus müharibəsi zamanı 1806-cı ildə Dərbənd rus ordusu tərəfindən işğal edildi. Müharibəni sonlandıran və 1813-cü ildə imzalanmış Gülüstan sülhünə görə Dərbənd Rusiyaya verildi. Bundan başqa, Qacar şahı Fətəli şah Bakı, Gəncə, Şirvan, Şəki, Quba, Gürcüstan və Dağıstanın ruslar tərəfindən ələ keçirilməsini tanıdılar.

Əhalisi və coğrafiyası

Dərbənd xanlığının ərazisi Usmisinin mülkündən cənuba, qərbdə sərhədinə, cənubda isə Quba xanlığının şimal-şərq sərhədlərinə qədər uzanırdı. Buraya, cümlədən Dərbənd şəhərinin özü və Ulus Mahalın kəndləri də daxil idi. Rus tarixçisi S. M. Bronevski yazır ki, Dərbənd şəhərinin mövqeyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən Dərbənd xanlığı Samur çayından Dərvaqçaya qədər Xəzər dənizinin sahili boyunca 45 verst uzunluğundadır. Dənizdən dağlara qədər eni 20 verst, ən böyük eni isə qərbdə Tabasaran və Qazıqumuq mülklərinə qədər 25 verstdir. Şimalda Qaraqaytaq usmiliyinin mülkləri ilə, cənubda isə Quba xanlığı ilə həmsərhəddir. Dubrovinin məlumatına görə xanlığın əhalisinin böyük bir hissəsi azərbaycanlılardan ibarət idi.

Rus tarixçisi və XVIII əsrin sonlarında Qafqazda olmuş Semyon Mixailoviç Bronevski Dərbənd barədə bunları yazmışdır:

1796-cı ildı orada 2.189 ev var idi. Onlardan biri zərbxana, 450-i dükan, 15-i məscid, 6-ı karvansara, 30-u ipək emalatxanası, 113 kağız dəyirmanları, 50-i digər sənətkarlıq dükanları idi. Hər iki cinsdən olan sakinlərin sayı 10 mindən az idi. Onların hamısı Şiə məzhəbindən və iranlı [ruslar burada iranlı deyərkən Azərbaycan türklərini nəzərdə tuturlar] idilər. İstisna olaraq bir neçə erməni də var idi.

Bundan başqa o, əlavə edir:

Digər sakinlərə gəldikdə isə, onların sayı 2000-i keçməzdi. Onlar əslən İrandan gələn Şahsevən və Tərəkəmə kimi tayfalar idi və qədim dövrlərdə Dağıstana köçürülmüş, 17 kəndə məskunlaşmış və Şiə məzhəblərini qorumuşdular. Onlar Tatar dialektində (Azərbaycan türkcəsində) danışırdılar. Onlar çalışqan fermerdirlər, bir növ çörək, pambıq, zəfəran hazırlayır, ipəkçiliklə məşğul olurlar və şəhərin odun, kömür və ərzaq ehtiyatları kimi ehtiyac duyduğu təbii sərvətlərə töhfə verirlər. Onların torpaqları bütün təchizat, çəmənliklər, meşələr və sularla dolu idi. Dağ xalqları öz basqınları ilə dincliklərini pozurlar, lakin ehtiyatlı olduqları, cəsur və həmişə silahlanmış olduqları üçün bunu təbiətlərində də əksr etdirə bilirlər. Dərbənd xanlığı şəhər ilə birlikdə çoxu da süvari olan — kimlərki Dəbənddə ən yaxşı şəkildə hörmət görürdülər — və sayı da 4 mindən çox olmayan ordu çıxara bilirdi.

Dərbənd xanlığına aid gümüş sikkə 1805-ci il.

Hakimləri

1.	Məhəmmədhüseyn xan	1747–1765
2.	Fətəli xan	1765–1789
3.	Əhməd xan Qubalı	1789–1791
4.	Şeyxəli xan Qubalı	1791–1796
5.	Həsən Ağa	1796–1797
6.	Şeyxəli xan Qubalı	1797–1799
7.	Həsən Ağa	1799–1802
8.	Şeyxəli xan Qubalı	1802–1806

Həmçinin bax

Azərbaycan xanlıqları

İstinadlar

"Большая российская энциклопедия, т. 8, 2007, стр. 55"
Tadeusz Swietochowski «Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community», Cambridge University Press, 2004, стр. 11

Orijinal mətn (ing.)

The removal of a khan did not necessarily amount to a departure from traditional forms of government. During the 1820s in Azerbaijan seven Russian provinces - Baku, Derbent, Sheki, Karabagh, Shirvan, and Talysh — were created, each governed by a nachal'nik (military commander). The new administrative units were in essence khanates without khans. Their boundaries, in most cases, corresponded to those of the former principalities, and their Russian commanders ruled in accordance with local laws and customs. This system of government, known officially as "military-popular" (voenno-narodnyi), did not affect the status of native officials at low and intermediate levels so long as they were not objectionable to the Russians. The territorial subdivision into mahals and the courts of Shari'a (divinely inspired law of Islam) remained intact, and Persian continued to be the official language of the judiciary and local administration.
Илья Павлович Петрушевский «Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв.», издательство Ленинградского гос. университета имени А. А. Жданова, 1949. Стр. 6:

Orijinal mətn (rus.)

Среди источников по проблеме феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX в. на первом месте назовем персоязычные документальные источники. Языком официальных актов не только в Кызылбашском государстве, но и в полунезависимых закавказских ханствах вплоть до эпохи присоединения их к России и даже некоторое время после него был новоперсидский (фарси). Этот язык, непонятный массе азербайджанского и армянского, так же как и татского, талышского, курдского крестьянства, в закавказских ханствах играл роль классового литературного языка феодальной верхушки.
Дубровин Н. Ф. История войны и владычество русских на Кавказе. Очерк Кавказа и народов его населяющих: Закавказье. — СПб., 1871. — Т. 1, книга 2. — С. 328.
«Историческая география Дагестана, XVII — нач. XIX в: Историческая география Южного Дагестана.» — Махачкала, 2001. — С. 122. Ф. Ф. Симонович писал: «Народ Кубинского владения происходит с дербентским от одних поколений и секты Алиевой, изъемля Юхарибаш и Кубинский Дагестан, причисляющих к дагестанским татарам, исповедующим магометанскую веру секты Алиевой и Сунинской»
Minahan, James. Encyclopedia of the stateless nations. 3. L - R. . 2002. 1086. ISBN .

Orijinal mətn (ing.)

Muslim Arabs conquered the lowlands in A.D. 728, introducing their new Islamic religion, with its unifying religious and social system. A flourishing Muslim civilization developed in the coastal plains, centered on Derbent, on the edge of Lezgin territory. The city became a major political and cultural center of the Muslim empire known as the Caliphate. The influence of Muslim society converted most of the lowland clans, but the highland clans continued to resist all invaders and to cling to their own folk religions until the eighteenth century. Politically, the Lezgins were divided; those in the north were included in the Derbent khanate, while the southern clans formed part of the Kuba khanate.
Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. III ҹилд: Гajыбов – Елдаров. Баш редактop: Ҹ. Б. Гулиjeв. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjaсы, 1979, cəhифə 413.

Orijinal mətn (az.)

ДӘРБӘНД ХАНЛЫҒЫ – 18 әсрин орталарында Азәрб.-да јаранмыш кичик феодал дөвләти. Гарагајтаг усмилији, Табасаранла, Газыгумух вә Губа ханлығы илә һәмсәрһәд иди.
Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004.
. 2015-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-11.
"Dərbənd xanlığı". 2022-01-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-11.
"Qan yaddaşımız". 2023-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-11.
Аликберов, 2003. səh. 847
Bournoutian, 2021. səh. 258
Гаджиева, 1999. səh. 169
Пиотровский, 1988. səh. 414
Любин və digərləri, 1988. səh. 414
"Русско-иранский договор 1723". gatchina3000.ru. 21 fevral 2008. 9 sentyabr 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2023.
"Гянджинский трактат 1735". gatchina3000.ru. 4 noyabr 2011. 9 sentyabr 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2023.
Tucker, 2006
Абдуллаев, 1958. səh. 14
Zonn, 2010
Рамазанов, 1964. səh. 184
İnayətullah Rza. Aran adı niyə məhv oldu ?.
Абдуллаев, 1965. səh. 524-525
Bakıxanov, 2000. səh. 162
Потто, 1886
Mustafayev, 1989. səh. 35
Dowling, 2014. səh. 35
Гаджиев, Давудов və Шихсаидов, 1967
История Дагестана, 1967. səh. 326
Хан-Магомедов, 1958
Броневский, 1823. səh. 176-177
Дубровин, 1823. səh. 329
Броневский, 1996. səh. 176-177
Броневский, 1999. səh. 176-177

Mənbə

С. Ш. Гаджиева. Дагестанские азербайджанцы, XIX — начало XX в.: историко-этнографическое исследование. Восточная литература. 1999.
Пиотровский Б.Б. История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. Moskva: Наука. 1988.
Ernest Tucker. NĀDER SHAH. Encyclopædia Iranica. 2006.
Timothy C. Dowling. Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond [2 volumes]. ABC-CLIO. 2014.
Zonn, Igor S.; Kosarev, Aleksey N.; Glantz, Michael; Kostianoy, Andrey G. The Caspian Sea Encyclopedia. Springer. 2010. ISBN .
Х. Х. Рамазанов, А. Р. Шихсаидов. Очерки истории Южного Дагестан. Махачкала: Дагестанский филиал Академии наук СССР. 1964.
Camal Mustafayev. Azərbaycanın şimal xanlıqları və Rusiya: XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəlləri. Bakı: Elm. 1989.
С. М. Броневский. Историческия выписки о сношениях России с Персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со времен Ивана Васильевича доныне. Центр "Петербургское востоковедение". 1996.
М. Г. Гаджиев, О. М. Давудов А. Р. Шихсаидов. ИСТОРИЯ ДАГЕСТАНА С ДРЕВНЕЙШИХ ВРЕМЁН ДО КОНЦА XV В . Moskva: Наука. 1967.
Аликберов А.К. Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр ад-Дарбанди и его суфийская энциклопедия "Райхан ал-хака'ик" (XI-XII) вв.). под. ред С.М. Прозорова. 2003. ISBN .
George A. Bournoutian. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move Into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801-1813. Brill. 2021. 318.
История Дагестана. 1. Moskva: Наука. 1967.
С. О. Хан-Магомедов. Дербент. Moskva: 1958.
Дубровин Н. Ф. История войны и владычество русских на Кавказе. Очерк Кавказа и народов его населяющих: Закавказье. 1. СПб. 1871.
Г. Б. Абдуллаев. Из истории Северо-Восточного Азербайджана в 60-80-х гг. XVIII в. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1958.
Г. Б. Абдуллаев. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1965.
Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. Bakı: Minarə. Əsgərli, M. tərəfindən tərcümə olunub. 2000.
Мустафаев Дж. М. Северные ханства Азербайджана и Россия: конец XVIII — начало XIX в. Bakı: Elm. 1989.
В. П. Любин, Х. А. Амирханов, П. У. Аутлев и др.; Отв. ред. Б. Б. Пиотровский; Введ. А. П. Новосельцева. История народов Северного Кавказа с древнейших времён до конца XVIII в. Moskva: Наука. 1988. ISBN .
С.М. Броневский. Кавказцы / Титъ Каменецкий. 1. Москва: Типография Селивановского. 464.
Василий Потто. Генерал Медем (Кавказская линия с 1762 по 1775 год) // Кавказская война - От древнейших времен до Ермолова. 1. Москва: Типография Селивановского. 1886.

Xarici keçidlər

Бутков П. Г. Сведения о Кубинском и Дербентском владениях: 1798 г.
Sovet Ensiklopediyası: "Dərbənd xanlığı Azərbaycan ərazisndə mövcud olmuşdur."

[1] "Большая российская энциклопедия, т. 8, 2007, стр. 55"

[Tadeusz-2] Tadeusz Swietochowski «Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community», Cambridge University Press, 2004, стр. 11

Orijinal mətn (ing.)

The removal of a khan did not necessarily amount to a departure from traditional forms of government. During the 1820s in Azerbaijan seven Russian provinces - Baku, Derbent, Sheki, Karabagh, Shirvan, and Talysh — were created, each governed by a nachal'nik (military commander). The new administrative units were in essence khanates without khans. Their boundaries, in most cases, corresponded to those of the former principalities, and their Russian commanders ruled in accordance with local laws and customs. This system of government, known officially as "military-popular" (voenno-narodnyi), did not affect the status of native officials at low and intermediate levels so long as they were not objectionable to the Russians. The territorial subdivision into mahals and the courts of Shari'a (divinely inspired law of Islam) remained intact, and Persian continued to be the official language of the judiciary and local administration.

[Очерки-3] Илья Павлович Петрушевский «Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв.», издательство Ленинградского гос. университета имени А. А. Жданова, 1949. Стр. 6:

Orijinal mətn (rus.)

Среди источников по проблеме феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX в. на первом месте назовем персоязычные документальные источники. Языком официальных актов не только в Кызылбашском государстве, но и в полунезависимых закавказских ханствах вплоть до эпохи присоединения их к России и даже некоторое время после него был новоперсидский (фарси). Этот язык, непонятный массе азербайджанского и армянского, так же как и татского, талышского, курдского крестьянства, в закавказских ханствах играл роль классового литературного языка феодальной верхушки.

[4] Дубровин Н. Ф. История войны и владычество русских на Кавказе. Очерк Кавказа и народов его населяющих: Закавказье. — СПб., 1871. — Т. 1, книга 2. — С. 328.

[5] «Историческая география Дагестана, XVII — нач. XIX в: Историческая география Южного Дагестана.» — Махачкала, 2001. — С. 122. Ф. Ф. Симонович писал: «Народ Кубинского владения происходит с дербентским от одних поколений и секты Алиевой, изъемля Юхарибаш и Кубинский Дагестан, причисляющих к дагестанским татарам, исповедующим магометанскую веру секты Алиевой и Сунинской»

[6] Minahan, James. Encyclopedia of the stateless nations. 3. L - R. . 2002. 1086. ISBN .

Orijinal mətn (ing.)

Muslim Arabs conquered the lowlands in A.D. 728, introducing their new Islamic religion, with its unifying religious and social system. A flourishing Muslim civilization developed in the coastal plains, centered on Derbent, on the edge of Lezgin territory. The city became a major political and cultural center of the Muslim empire known as the Caliphate. The influence of Muslim society converted most of the lowland clans, but the highland clans continued to resist all invaders and to cling to their own folk religions until the eighteenth century. Politically, the Lezgins were divided; those in the north were included in the Derbent khanate, while the southern clans formed part of the Kuba khanate.

[7] Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. III ҹилд: Гajыбов – Елдаров. Баш редактop: Ҹ. Б. Гулиjeв. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjaсы, 1979, cəhифə 413.

Orijinal mətn (az.)

ДӘРБӘНД ХАНЛЫҒЫ – 18 әсрин орталарында Азәрб.-да јаранмыш кичик феодал дөвләти. Гарагајтаг усмилији, Табасаранла, Газыгумух вә Губа ханлығы илә һәмсәрһәд иди.

[8] Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004.

[9] . 2015-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-11.

[10] "Dərbənd xanlığı". 2022-01-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-11.

[11] "Qan yaddaşımız". 2023-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-11.

[FOOTNOTEАликберов2003847-12] Аликберов, 2003. səh. 847

[FOOTNOTEBournoutian2021258-13] Bournoutian, 2021. səh. 258

[FOOTNOTEГаджиева1999169-14] Гаджиева, 1999. səh. 169

[FOOTNOTEПиотровский1988414-15] Пиотровский, 1988. səh. 414

[FOOTNOTEЛюбин_və_digərləri1988414-16] Любин və digərləri, 1988. səh. 414

[17] "Русско-иранский договор 1723". gatchina3000.ru. 21 fevral 2008. 9 sentyabr 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2023.

[18] "Гянджинский трактат 1735". gatchina3000.ru. 4 noyabr 2011. 9 sentyabr 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2023.

[FOOTNOTETucker2006-19] Tucker, 2006

[FOOTNOTEАбдуллаев195814-20] Абдуллаев, 1958. səh. 14

[FOOTNOTEZonn2010-21] Zonn, 2010

[FOOTNOTEРамазанов1964184-22] Рамазанов, 1964. səh. 184

[23] İnayətullah Rza. Aran adı niyə məhv oldu ?.

[FOOTNOTEАбдуллаев1965524-525-24] Абдуллаев, 1965. səh. 524-525

[FOOTNOTEBakıxanov2000162-25] Bakıxanov, 2000. səh. 162

[FOOTNOTEПотто1886-26] Потто, 1886

[FOOTNOTEMustafayev198935-27] Mustafayev, 1989. səh. 35

[FOOTNOTEDowling201435-28] Dowling, 2014. səh. 35

[FOOTNOTEГаджиев,_Давудов_və_Шихсаидов1967-29] Гаджиев, Давудов və Шихсаидов, 1967

[FOOTNOTEИстория_Дагестана1967326-30] История Дагестана, 1967. səh. 326

[FOOTNOTEХан-Магомедов1958-31] Хан-Магомедов, 1958

[FOOTNOTEБроневский1823176-177-32] Броневский, 1823. səh. 176-177

[FOOTNOTEДубровин1823329-33] Дубровин, 1823. səh. 329

[FOOTNOTEБроневский1996176-177-34] Броневский, 1996. səh. 176-177

[FOOTNOTEБроневский1999176-177-35] Броневский, 1999. səh. 176-177