Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qazaka — Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri, Atropatena hökmdarlarının yay iqamətgahı, Atropatena dövlətinin paytaxtı, Azərbaycanda, eləcə də bütün Şərq zərdüştiliyin əsas ibadətgahlarından, böyük mədəniyyət mərkəzlərindən biri, zəngin şəhər olmuşdur.
| Qədim şəhər | |
| Qazaka | |
|---|---|
 | |
| Ölkə |  İran |
| Salınma tarixi | e.ə. III əsr |
| adı | Təxti Süleyman |
| Milli tərkibi | atropatenlilər, yunanlar |
| Müasir yeri | Takab |
| | |
Etimologiyası
Şəhərin adı qədim yunan dilli mənbələrdə Qazaka kimi qeyd edilir. Qazaka ərəb işğalları dövründən etibarən mənbələrdə Cənzə və ya Şiz adlandrılır. "Şiz" və ya "şiçikan" sözünə pəhləvi dilli mənbələrdə tez-tez rast gəlmək olur. Pəhləvi dilində bu söz xəzinə və yaxud ləl-cəvahirat saxlanan yer anlamında işlədilirdi. Erməni dilli mənbələrdə "Qandzak" və ya "Kandzak" formasında verilmiş bu ad ərəblərdə "Cənzə", farslarda isə Gəncə formasında işlədilmişdir. Məhz buna dayanan İran alimləri şəhərin adını fars dilləri vasitəsiylə izah etməyə çalışırlar.
Qiyasəddin Qeybullayevin saklar haqqındakı araşdırmaları zamanı bəlli olmuşdur ki, həm Qazaka (Gəncək), həm də Şimali Azərbaycandakı Gəncə şəhəri sakların məskunlaşdığı ərazidə yaranıb formalaşmış, hətta Şimali Azərbaycandakı Gəncə şəhəri uzun müddət Sak çarlığının siyasi mərkəzi – paytaxtı olmuşdur. Həmçinin Orta Asiyada da sakların məskunlaşdığı yerdə Gəncə sözü ilə bağlı bir neçə toponim, oronim və etnonim olmuş, onlardan bəziləri günümüzə qədər çatmışdır. Q. Qeybullayev Şimali Azərbaycandakı Gəncə və Cənubi Azərbaycandakı Gəncək şəhərlərinin adının sakların ən böyük tayfalarından biri olan gəncəklərinadı ilə bağlı olduğunu isbat etmişdir.
Tarixi
Qazaka şəhəri Atropatena dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Şəhərin dəqiq salınma vaxtı bilinməsə də, hələ Midiya dövründən ərazidə yaşayışın olması bilinir. Strabonun göstərdiyinə görə Atropatena hökmdarlarının yay iqamətgahı olan Qazaka düzənlik ərazidə yerləşirdi. İ. Purdavudun yazdığına görə Atropatenanın iki paytaxtı olmuşdur. Onlardan biri Qazaka, digəri isə Ərdəbildir. (Plini isə İ. Purdavudun bu fikrinin əksinə olaraq Atropatenanın ikinci paytaxtının Vera şəhəri olduğunu göstərir.) Müəllifə görə Ərdəbil parflarda asılılıq dövründə də Atropatenanın mərkəzi idi. İran arxeoloqu Ə. Sərəfraz isə Təxti Süleyman abidələrinə əsaslanaraq Qazakanın bir şəhər kimi hələ parfların hakimiyyətindən əvvəl mövcud olduğunu deyir.
Qazaka ərəb işğalları dövründən etibarən mənbələrdə Cənzə və ya Şiz adlandrılır. Strabonun göstərdiyinə görə Atropatena hökmdarlarının yay iqamətgahı olan Qazaka düzənlik ərazidə yerləşirdi. Midiya şəhərləri haqqında məlumat verərkən Fisqanzakın adını çəkir.
İstər Atropatenanın müstəqilliyi, istərsə də asılı olduğu dövrdə Qazaka Orta və Yaxın Şərqdə iqtisadi – siyasi nöqteyi – nəzərdən qabaqcıl şəhərlərdən biri idi. Ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi və hökmdarlar məxsus olan Azərgüşnasp məbədinin burada yerləşməsi, habelə əlverişli təbii – coğrafi şəraiti tarixən onun iqtisadi – siyasi cəhətdən inkişafına səbəb olmuşdur. Şəhər haqqında daha geniş məlumatlar ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsindən sonrakı dövrə aid mənbələrdə saxlanmışdır.
Məsudinin yazdığına görə, ərəblər qışı İraqda, yayı isə Azərbaycanda – Əl-Şizdə keçirirmişlər. İstər Atropatenanın müstəqilliyi, istərsə də asılı olduğu dövrdə Qazaka Orta və Yaxın Şərqdə iqtisadi – siyasi nöqteyi – nəzərdən qabaqcıl şəhərlərdən biri idi. Ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi və nüfuzlu Azərgüşnasp məbədinin burada yerləşməsi, habelə, əlverişli təbii – coğrafi şəraiti tarixən onun iqtisadi – siyasi cəhətdən inkişafına səbəb olmuşdur.
Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, Qazaka şəhəri Güney Azərbaycanın Qərbində və Təkabın Şimal – Şərqində müasir Təxti Süleymanın yerləşdiyi ərazidə olmuşdur. Təxti Süleyman Şimal – Qərbdən Marağa, Cənub – Şərqdən Zəncan və Qərbdən Sənəndəc və Bicar şəhərləri ilə həmsərhəddir. Bu ərazinin rütubətli iqlimi və Təxti Süleymanda yerləşən gölün suyunda müxtəlif mineral maddələrin mövcud olması tarixən burada yaşayış məntəqəsinin salınmasına şərait yaratmışdır. Həmin ərazinin Qərbində olan keçilməz dağ silsiləsinin də öz növbəsində yaşayış məntəqəsinin təhlükədən qorunmasında böyük rolu olmuşdur.
İbn Xordadbeh Gəncək şəhərini Azərbaycanın görkəmli şəhərlərindən biri hesab edərək onu Sasani şahı , Urmiyanı isə Zərdüştün şəhəri adlandırır. İbn Fəqih isə, məşhur Azərgüşnasp məbədinin burada olmasından bəhs edir. Bu fikri Məsudi də təsdiqləyir. Ümumiyyətlə Gəncək şəhərinin ictimai – siyasi əhəmiyyətindən bəhs edən bir sıra ərəb tarixçiləri və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində Sasani şahlarnın tacqoyma mərasimi ilə əlaqədar olaraq paytaxt Mədaindən bura piyada gələrək atəşgahı ziyarət etmə faktına rast gəlinir. Yaqut Həməviyə görə bu şəhər müasir Marağa ilə Zəncan arasında yerləşməklə bərabər və Dinavər şəhərlərinin yaxınlığında olmuşdur. Şəhər haqqında Məsudi yazır: :"Gözəl və heyrətləndirici binaların qalıqlarında çöx müxtəlif nəqqaşlıq nümunələri gözə çarpır. Bu nümunələrdə göyün, ulduzların, qitələrin, dənizlərin, abad yerlərin, bitki və heyvanat aləminin şəkilləri aydın görünməkdədir."
Firdovsiyə görə, Xosrov Pərviz Bəhram Çubinlə apardığı müharibədə Qazakadakı Azərgüşnasp məbədinə gəlib orada oda sitayiş etmişdir. Ümumiyyətlə Sasani şahları çətinliyə düşərkən həmin atəşgaha gələrək müqəddəs oda yalvarmaqla ondan köməklik diləyirmişlər. Belə ki, V Bəhram (420–432) Orta Asiyada – ağ hunların hökmdarı ilə vuruşmazdan əvvəl buraya gəlib müqəddəs oda sitayiş etmiş və qələbə arzulamışdır. Müharibədə qalib gəldikdə V Bəhram əsir düşmüş xaqanı arvadı ilə birlikdə, onun mirvari ilə bəzədilmiş qılıncını, tacını, qiymətli daş – qaşlarını məbədə göndərmişdir.
Təbərinin yazdığına görə Gəncək şəhərində qiymətli və nadir əşyaların toplanması ilə əlaqədar olaraq ona bu ad ("gənc" sözü fars dilində xəzinə deməkdir) verilmişdir.
X əsrin səyyahı cəvahirat və qiymətli metallar əldə etmək üçün Şizə gəlmişdi. Məsərə görə dağda salınmış bu şəhər və Dinavər şəhərlərinə yaxın olmuş və Marağa ilə Zəncan arasında yerləşmişdir. O yazır: "Şəhər divarlarını dərin bir göl əhatə etmişdir."
Qazaka Bizans imperatoru İraklinin soyğunçu yürüşünə kimi (623–624) öz əzəməti ilə Şərqin ən məşhur şəhərlərindən biri olmuşdur. İraklinin şəhəri talayıb, sərvətlərini qarət etmsindən sonra şəhər tədricən süqut etmişdir.
V. V. Bartolda görə "Atropatena hökmdarlarının paytaxtı olan Qazaka erməni dilli mənbələrdə Qandzak, Kəndzak, fars dilli mənbələrdə Gəncə, ərəb dilli mənbələrdə isə Cənzək və Şiz adlanmaqla dövrünün ən mühüm dini mərkəzlərindən biri olmuşdur."
Tədqiqi
Qazaka şəhərinin qədim və erkən orta əsrlər tarixi haqqında İran tarixçilərindən H. Pirniya, Ə. Kəsrəvi, M. Cavan, C. Fəqih, arxeoloq Ə. Sərəfraz, ədəbiyyatşünaslardan İ. Purdavud, M . Müin, S. Nəfisi və başqaları öz əsərlərində məlumat vermiş, lakin bu şəhərin tarixi, memarlıq quruluşu və Azərbaycan, eləcə də Şərq tarixində oynadığı böyük rolu heç biri ətraflı tədqiq etməmişdir. Azərbaycan alimlərindən , məhdud imkanlarına baxmayaraq, şəhərin tarixi haqqında müəyyən tədqiqat işləri aparmış, mənbələrdə bu şəhər haqqında verilən məlumatları araşdırmışdır. Digər bir Azərbaycan alimi Cəfər Qiyasi isə şəhərin memarlıq quruluşu, şəhər qalasının strukturu, eləcə də şəhərin mühüm abidələrindən olan Azərgüşnasp məbədinin memarlıq xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir.
Şiz qalası 12400 m². əraziyə malikdir. Qala dəniz səviyyəsindən 24500 m, ətrafında olan sahələrdən isə 18–20 m hündürdə yerləşir. Qala divarları daş və əhənglə tikilmişdir. Qala 36 bürcə malikdir. Yarımdairəvi formada olan bürclər biri digərindən 22–26 m aralıda yerləşərək hər biri 10 m enə malikdir. Qalanın Şimal qapısı 5,3 m hündürlüyə və ¾ m enə malikdir. Ümumiyyətlə qala divarının hündürlüyü 7,3–8,3 m, eni isə 3,9 m-dir.
1819-cu ildə ser Robert Ker Porter səfəri zamanı bu qədim şəhəri kəşf edir. 1937-ci ildə Artur U. Pop və Donald N. Vilber tərəfindən abidə ərazisində qısa tədqiqat aparılır, Erix F. Şmit isə abidənin fotolarını çəkir. 1958-ci ildə abidə İsveç arxeoloqları tərəfindən tədqiq edilir. Lakin abidədə ilk sistemli tədqiqatlar 1970-ci illərdə R. Nyumann və D. Huffun rəhbərliyi ilə tərəfindən aparılıb.
Qazaka şəhərinin qədim və erkən orta əsrlər tarixi haqqında İran tarixçilərindən H. Pirniya, Ə. Kəsrəvi, M. Cavan, C. Fəqih, arxeoloq Ə. Sərəfraz, ədəbiyyatşünaslardan İ. Purdavud, M . Müin, S. Nəfisi və başqaları öz əsərlərində məlumat vermiş, lakin bu şəhərin tarixi, memarlıq quruluşu və Azərbaycan, eləcə də Şərq tarixində oynadığı böyük rolu heç biri ətraflı tədqiq etməmişdir. Azərbaycan alimlərindən , məhdud imkanlarına baxmayaraq, şəhərin tarixi haqqında müəyyən tədqiqat işləri aparmış, mənbələrdə bu şəhər haqqında verilən məlumatları araşdırmışdır. Digər bir Azərbaycan alimi Cəfər Qiyasi isə şəhərin memarlıq quruluşu, şəhər qalasının strukturu, eləcə də şəhərin mühüm abidələrindən olan Azərgüşnasp məbədinin memarlıq xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir.
Abidələri
Təxti Süleyman
Qədim Qazaka şəhərinin yerləşdiyi ərazi müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif arxeoloqlar tərəfindən tədqiq edilmiş və aşkara çıxarılmış bütün abidələr Təxti Süleyman abidələri adlandırılmışdır. 2003-cü ilin iyul ayından qədim şəhər yerini əhatə edən qala və qala daxilindəki abidələr (Azərgüşnasp məbədi də daxil olmaqla) UNESCO-nun Dünya Mədəni İrsi siyahısına daxil edilib. Bu abidəyə semitik ad, Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalından sonra verilib. Təxti Süleyman ərazisində yerləşən "Böyük Alov" və ya "Hökmdar alovu"nun qorunduğu Azərgüşnasp məbədi Sasanilərin hakimiyyəti dövründə şahların taxta çıxmazdan əvvəl ziyarət etdikləri əsas müqəddəs məbəd olub. Azərgüşnasp məbədindəki alov, eyni zamanda "ādur Wishnāsp" adlandırılmış və döyüşçü təbəqəsinə məxsus hesab edilmişdir.
Əfsanəyə görə, Kral Süleymanın köməyə ehtiyacı olduğu zaman bu ərazidə yüz metr dərinliyi olan kraterdə saxlanan bədheybətlərdən istifadə etmişdir, krater isə "Zindani Süleyman" adlandırılmışdır. Digər bir krater isə qalanın içində yerləşir və onun içi bulaq suyu ilə doludur. Deyilənə görə, Süleyman orada süni göl yaratmışdır və həmin göl də günümüzə çatmışdır.
Abidə ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar yaşayış mərkəzi kimi bu ərazinin e.ə. VI–V əsrlərdə, Midiya dövründə əsasının qoyulduğunu, Atropatena-Parfiya dövründə isə qalanın və şəhərdəki bir çox tikililərin inşa edildiyi ortaya çıxarmışdır. Şəhər Atropatena dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Tədqiqatlar zamanı ərazidən Sasani şahlarına və Bizans imperatoru (408–450) aid sikkələr tapılmışdır.
Azərgüşnasp məbədi
Azərgüşnasp məbədi Atropatenanın Qazaka şəhərində yerləşməklə zərdüştiliyin əsas məbədlərindən biri olmuşdur. Uzun müddət öz əhəmiyyətini saxlayan məbəd, Bizans imperatoru İraklinin Azərbaycana yürüşü zamanı (623–624) dağıdılaraq qarət edilmişdir. Qazaka şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı məbədin xarabalıqları aşkar edilmişdir.
X əsrin səyyahı görə: "Qazakada olan atəşgah əhali arasında müqəddəs sayılmış, Şərqdə və Qərbdə olan atəşpərəstlər öz odlarını buranın odundan alışdırmışdır. Atəşgahın gümbəzində gümüş hilal yapışdırılmışdır. Bir neçə hakimin həmin hilalı qoparması cəhdi baş tutmamışdır. Güman edildiyinə görə bu tilsimdir". Müəllifin yazdığına görə heyrətləndirici cəhət atəşgahın odunun 700 il müddətində fasiləsiz yanması və külünün olmamasıdır.
İran tarixçisi İ. Purdavud qeyd edir ki, Avestanın bir nüsxəsi də Azərgüşnasp məbədində saxlanılmışdır. O, Dinkorda istinad edərək belə bir fikri irəli sürür: "Şübhəsiz, Avestanın bir nüsxəsi Azərbaycanın Şiz (Qazaka) şəhərində olan məşhur Azərgüşnasp məbədində, digər nüsxəsi isə (Persepalis) olan dövlət arxivində saxlanılırdı".
Şiz qalası
Şiz qalası və ya Gəncək qalası Qazaka şəhərini əhatə edən dairəvi formalı müdafiə qalasıdır. Atropatennın Parfiya vassallığında olduğu dövrdə inşa edilmiş qala, Sasani şahlarının sifarişi ilə əsaslı bərpa edilmişdir.
Tarixi mənbələr məlumat verir ki, atropatena hökmdarları tərəfindən inşa edilmiş qala divarları Bizans imperatoru İraklinin Atropatenaya hücumu zamanı qalaya atılan ağır vəznli cismlər vasitəsiylə dağıdılmışdır.
Tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikrincə qala divarları parfların hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Divarların memarlıq üslubu ilk baxışdan parfların digər qalalarını xatırladır. Ümumiyyətlə Parfiya dövründə əksər qalalar dairəvi şəkildə inşa edilirdi. Lakin və Təxti Süleyman ellips şəklində tikilmişdir.
Nuiumen Şiz qalasının Sasanilər tərəfindən tikildiyini göstərir. O deyir: "Ola bilsin ki, Sasanilər qalanı tikdikdə parfiyalıların tikinti üslubundan istifadə etmişlər." Müəllifə görə Azərbaycan və İran ərazisində olan dairəvi binalar eyni tipli binalardan daha qədimdir.
İstinadlar
- Benveniste E. Le nim de la ville de Ghazna. JA, 226, 1935
- R. und E. Naumann — Takht-i Suleiman, München, 1976
- A. Fazili — Azərbaycanın qədim və ilk orta əsrlər tarixi İran tarixşünaslığında, Bakı, Elm, 1984, səh 163
- Q. Qeybullayev — Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994, səh 257–259
- İ. Purdavud — Qətha, Bombey, 1927, səh. 15
- Плиний — О сельском хозяйстве, М, 1967, стр 168
- Ə. Sərəfraz — Taxte Süleyman, Təbriz, 1347
- A. Fazili — Atropatena (e.ə. IV — b.e VII əsri), Bakı, Elm, 1992
- С. Ю. Касумова — Южный Азербайджан в III–IV вв., Баку, 1983, стр. 113
- C. Qiyasi — Azərbaycan. Qalalar, qəsrlər. Moskva, 1994, səh. 27
- Ахундов Д. А., Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1986
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 14
- R. Ker Porter — Travels in Georgia, Persia, Armenia and Ancient Babylonia, II, london, 1822
- Zakeri, Mohsen. Sasanid soldiers in early Muslim society: The origins of Ayyaran and Futuwwa. Harrassowitz Verlag. 32. ISBN .
- İ. Purdavud — A Brief Review of Iranian History, The Iran League, 1962, səh 12
- И. Алиев — Очерк Истории Атропатены, Баку, Азербайджанское Государственное Издательство, 1989
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qazaka Azerbaycanin en qedim seherlerinden biri Atropatena hokmdarlarinin yay iqametgahi Atropatena dovletinin paytaxti Azerbaycanda elece de butun Serq zerdustiliyin esas ibadetgahlarindan boyuk medeniyyet merkezlerinden biri zengin seher olmusdur Qedim seherQazaka37 00 44 sm e 46 12 06 s u Olke IranSalinma tarixi e e III esradi Texti SuleymanMilli terkibi atropatenliler yunanlarMuasir yeri TakabQazaka seherinin qalintilari indiki Texti SuleymandaEtimologiyasiSeherin adi qedim yunan dilli menbelerde Qazaka kimi qeyd edilir Qazaka ereb isgallari dovrunden etibaren menbelerde Cenze ve ya Siz adlandrilir Siz ve ya sicikan sozune pehlevi dilli menbelerde tez tez rast gelmek olur Pehlevi dilinde bu soz xezine ve yaxud lel cevahirat saxlanan yer anlaminda isledilirdi Ermeni dilli menbelerde Qandzak ve ya Kandzak formasinda verilmis bu ad ereblerde Cenze farslarda ise Gence formasinda isledilmisdir Mehz buna dayanan Iran alimleri seherin adini fars dilleri vasitesiyle izah etmeye calisirlar Qiyaseddin Qeybullayevin saklar haqqindaki arasdirmalari zamani belli olmusdur ki hem Qazaka Gencek hem de Simali Azerbaycandaki Gence seheri saklarin meskunlasdigi erazide yaranib formalasmis hetta Simali Azerbaycandaki Gence seheri uzun muddet Sak carliginin siyasi merkezi paytaxti olmusdur Hemcinin Orta Asiyada da saklarin meskunlasdigi yerde Gence sozu ile bagli bir nece toponim oronim ve etnonim olmus onlardan bezileri gunumuze qeder catmisdir Q Qeybullayev Simali Azerbaycandaki Gence ve Cenubi Azerbaycandaki Gencek seherlerinin adinin saklarin en boyuk tayfalarindan biri olan genceklerinadi ile bagli oldugunu isbat etmisdir TarixiQazaka seheri Atropatena dovletinin paytaxti olmusdur Seherin deqiq salinma vaxti bilinmese de hele Midiya dovrunden erazide yasayisin olmasi bilinir Strabonun gosterdiyine gore Atropatena hokmdarlarinin yay iqametgahi olan Qazaka duzenlik erazide yerlesirdi I Purdavudun yazdigina gore Atropatenanin iki paytaxti olmusdur Onlardan biri Qazaka digeri ise Erdebildir Plini ise I Purdavudun bu fikrinin eksine olaraq Atropatenanin ikinci paytaxtinin Vera seheri oldugunu gosterir Muellife gore Erdebil parflarda asililiq dovrunde de Atropatenanin merkezi idi Iran arxeoloqu E Serefraz ise Texti Suleyman abidelerine esaslanaraq Qazakanin bir seher kimi hele parflarin hakimiyyetinden evvel movcud oldugunu deyir Qazaka ereb isgallari dovrunden etibaren menbelerde Cenze ve ya Siz adlandrilir Strabonun gosterdiyine gore Atropatena hokmdarlarinin yay iqametgahi olan Qazaka duzenlik erazide yerlesirdi Midiya seherleri haqqinda melumat vererken Fisqanzakin adini cekir Ister Atropatenanin musteqilliyi isterse de asili oldugu dovrde Qazaka Orta ve Yaxin Serqde iqtisadi siyasi noqteyi nezerden qabaqcil seherlerden biri idi Ticaret yollarinin bu seherden kecmesi ve hokmdarlar mexsus olan Azergusnasp mebedinin burada yerlesmesi habele elverisli tebii cografi seraiti tarixen onun iqtisadi siyasi cehetden inkisafina sebeb olmusdur Seher haqqinda daha genis melumatlar ereblerin Azerbaycani isgal etmesinden sonraki dovre aid menbelerde saxlanmisdir Mesudinin yazdigina gore erebler qisi Iraqda yayi ise Azerbaycanda El Sizde kecirirmisler Ister Atropatenanin musteqilliyi isterse de asili oldugu dovrde Qazaka Orta ve Yaxin Serqde iqtisadi siyasi noqteyi nezerden qabaqcil seherlerden biri idi Ticaret yollarinin bu seherden kecmesi ve nufuzlu Azergusnasp mebedinin burada yerlesmesi habele elverisli tebii cografi seraiti tarixen onun iqtisadi siyasi cehetden inkisafina sebeb olmusdur Aparilan tedqiqatlar gostermisdir ki Qazaka seheri Guney Azerbaycanin Qerbinde ve Tekabin Simal Serqinde muasir Texti Suleymanin yerlesdiyi erazide olmusdur Texti Suleyman Simal Qerbden Maraga Cenub Serqden Zencan ve Qerbden Senendec ve Bicar seherleri ile hemserheddir Bu erazinin rutubetli iqlimi ve Texti Suleymanda yerlesen golun suyunda muxtelif mineral maddelerin movcud olmasi tarixen burada yasayis menteqesinin salinmasina serait yaratmisdir Hemin erazinin Qerbinde olan kecilmez dag silsilesinin de oz novbesinde yasayis menteqesinin tehlukeden qorunmasinda boyuk rolu olmusdur Ibn Xordadbeh Gencek seherini Azerbaycanin gorkemli seherlerinden biri hesab ederek onu Sasani sahi Urmiyani ise Zerdustun seheri adlandirir Ibn Feqih ise meshur Azergusnasp mebedinin burada olmasindan behs edir Bu fikri Mesudi de tesdiqleyir Umumiyyetle Gencek seherinin ictimai siyasi ehemiyyetinden behs eden bir sira ereb tarixcileri ve cografiyasunaslarinin eserlerinde Sasani sahlarnin tacqoyma merasimi ile elaqedar olaraq paytaxt Medainden bura piyada gelerek atesgahi ziyaret etme faktina rast gelinir Yaqut Hemeviye gore bu seher muasir Maraga ile Zencan arasinda yerlesmekle beraber ve Dinaver seherlerinin yaxinliginda olmusdur Seher haqqinda Mesudi yazir Gozel ve heyretlendirici binalarin qaliqlarinda cox muxtelif neqqasliq numuneleri goze carpir Bu numunelerde goyun ulduzlarin qitelerin denizlerin abad yerlerin bitki ve heyvanat aleminin sekilleri aydin gorunmekdedir Firdovsiye gore Xosrov Perviz Behram Cubinle apardigi muharibede Qazakadaki Azergusnasp mebedine gelib orada oda sitayis etmisdir Umumiyyetle Sasani sahlari cetinliye duserken hemin atesgaha gelerek muqeddes oda yalvarmaqla ondan komeklik dileyirmisler Bele ki V Behram 420 432 Orta Asiyada ag hunlarin hokmdari ile vurusmazdan evvel buraya gelib muqeddes oda sitayis etmis ve qelebe arzulamisdir Muharibede qalib geldikde V Behram esir dusmus xaqani arvadi ile birlikde onun mirvari ile bezedilmis qilincini tacini qiymetli das qaslarini mebede gondermisdir Teberinin yazdigina gore Gencek seherinde qiymetli ve nadir esyalarin toplanmasi ile elaqedar olaraq ona bu ad genc sozu fars dilinde xezine demekdir verilmisdir X esrin seyyahi cevahirat ve qiymetli metallar elde etmek ucun Size gelmisdi Mesere gore dagda salinmis bu seher ve Dinaver seherlerine yaxin olmus ve Maraga ile Zencan arasinda yerlesmisdir O yazir Seher divarlarini derin bir gol ehate etmisdir Qazaka Bizans imperatoru Iraklinin soyguncu yurusune kimi 623 624 oz ezemeti ile Serqin en meshur seherlerinden biri olmusdur Iraklinin seheri talayib servetlerini qaret etmsinden sonra seher tedricen suqut etmisdir V V Bartolda gore Atropatena hokmdarlarinin paytaxti olan Qazaka ermeni dilli menbelerde Qandzak Kendzak fars dilli menbelerde Gence ereb dilli menbelerde ise Cenzek ve Siz adlanmaqla dovrunun en muhum dini merkezlerinden biri olmusdur TedqiqiQazaka seherinin qedim ve erken orta esrler tarixi haqqinda Iran tarixcilerinden H Pirniya E Kesrevi M Cavan C Feqih arxeoloq E Serefraz edebiyyatsunaslardan I Purdavud M Muin S Nefisi ve basqalari oz eserlerinde melumat vermis lakin bu seherin tarixi memarliq qurulusu ve Azerbaycan elece de Serq tarixinde oynadigi boyuk rolu hec biri etrafli tedqiq etmemisdir Azerbaycan alimlerinden mehdud imkanlarina baxmayaraq seherin tarixi haqqinda mueyyen tedqiqat isleri aparmis menbelerde bu seher haqqinda verilen melumatlari arasdirmisdir Diger bir Azerbaycan alimi Cefer Qiyasi ise seherin memarliq qurulusu seher qalasinin strukturu elece de seherin muhum abidelerinden olan Azergusnasp mebedinin memarliq xususiyyetlerini tedqiq etmisdir Siz qalasi 12400 m eraziye malikdir Qala deniz seviyyesinden 24500 m etrafinda olan sahelerden ise 18 20 m hundurde yerlesir Qala divarlari das ve ehengle tikilmisdir Qala 36 burce malikdir Yarimdairevi formada olan burcler biri digerinden 22 26 m aralida yerleserek her biri 10 m ene malikdir Qalanin Simal qapisi 5 3 m hundurluye ve m ene malikdir Umumiyyetle qala divarinin hundurluyu 7 3 8 3 m eni ise 3 9 m dir 1819 cu ilde ser Robert Ker Porter seferi zamani bu qedim seheri kesf edir 1937 ci ilde Artur U Pop ve Donald N Vilber terefinden abide erazisinde qisa tedqiqat aparilir Erix F Smit ise abidenin fotolarini cekir 1958 ci ilde abide Isvec arxeoloqlari terefinden tedqiq edilir Lakin abidede ilk sistemli tedqiqatlar 1970 ci illerde R Nyumann ve D Huffun rehberliyi ile terefinden aparilib Qazaka seherinin qedim ve erken orta esrler tarixi haqqinda Iran tarixcilerinden H Pirniya E Kesrevi M Cavan C Feqih arxeoloq E Serefraz edebiyyatsunaslardan I Purdavud M Muin S Nefisi ve basqalari oz eserlerinde melumat vermis lakin bu seherin tarixi memarliq qurulusu ve Azerbaycan elece de Serq tarixinde oynadigi boyuk rolu hec biri etrafli tedqiq etmemisdir Azerbaycan alimlerinden mehdud imkanlarina baxmayaraq seherin tarixi haqqinda mueyyen tedqiqat isleri aparmis menbelerde bu seher haqqinda verilen melumatlari arasdirmisdir Diger bir Azerbaycan alimi Cefer Qiyasi ise seherin memarliq qurulusu seher qalasinin strukturu elece de seherin muhum abidelerinden olan Azergusnasp mebedinin memarliq xususiyyetlerini tedqiq etmisdir AbideleriTexti Suleyman Texti Suleyman arxeoloji abideleri Esas meqale Texti Suleyman Qedim Qazaka seherinin yerlesdiyi erazi muxtelif dovrlerde muxtelif arxeoloqlar terefinden tedqiq edilmis ve askara cixarilmis butun abideler Texti Suleyman abideleri adlandirilmisdir 2003 cu ilin iyul ayindan qedim seher yerini ehate eden qala ve qala daxilindeki abideler Azergusnasp mebedi de daxil olmaqla UNESCO nun Dunya Medeni Irsi siyahisina daxil edilib Bu abideye semitik ad Azerbaycanin erebler terefinden isgalindan sonra verilib Texti Suleyman erazisinde yerlesen Boyuk Alov ve ya Hokmdar alovu nun qorundugu Azergusnasp mebedi Sasanilerin hakimiyyeti dovrunde sahlarin taxta cixmazdan evvel ziyaret etdikleri esas muqeddes mebed olub Azergusnasp mebedindeki alov eyni zamanda adur Wishnasp adlandirilmis ve doyuscu tebeqesine mexsus hesab edilmisdir Efsaneye gore Kral Suleymanin komeye ehtiyaci oldugu zaman bu erazide yuz metr derinliyi olan kraterde saxlanan bedheybetlerden istifade etmisdir krater ise Zindani Suleyman adlandirilmisdir Diger bir krater ise qalanin icinde yerlesir ve onun ici bulaq suyu ile doludur Deyilene gore Suleyman orada suni gol yaratmisdir ve hemin gol de gunumuze catmisdir Abide erazisinde aparilan arxeoloji tedqiqatlar yasayis merkezi kimi bu erazinin e e VI V esrlerde Midiya dovrunde esasinin qoyuldugunu Atropatena Parfiya dovrunde ise qalanin ve seherdeki bir cox tikililerin insa edildiyi ortaya cixarmisdir Seher Atropatena dovletinin paytaxti olmusdur Tedqiqatlar zamani eraziden Sasani sahlarina ve Bizans imperatoru 408 450 aid sikkeler tapilmisdir Azergusnasp mebedi Esas meqale Azergusnasp mebedi Azergusnasp mebedi Atropatenanin Qazaka seherinde yerlesmekle zerdustiliyin esas mebedlerinden biri olmusdur Uzun muddet oz ehemiyyetini saxlayan mebed Bizans imperatoru Iraklinin Azerbaycana yurusu zamani 623 624 dagidilaraq qaret edilmisdir Qazaka seherinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani mebedin xarabaliqlari askar edilmisdir X esrin seyyahi gore Qazakada olan atesgah ehali arasinda muqeddes sayilmis Serqde ve Qerbde olan atesperestler oz odlarini buranin odundan alisdirmisdir Atesgahin gumbezinde gumus hilal yapisdirilmisdir Bir nece hakimin hemin hilali qoparmasi cehdi bas tutmamisdir Guman edildiyine gore bu tilsimdir Muellifin yazdigina gore heyretlendirici cehet atesgahin odunun 700 il muddetinde fasilesiz yanmasi ve kulunun olmamasidir Iran tarixcisi I Purdavud qeyd edir ki Avestanin bir nusxesi de Azergusnasp mebedinde saxlanilmisdir O Dinkorda istinad ederek bele bir fikri ireli surur Subhesiz Avestanin bir nusxesi Azerbaycanin Siz Qazaka seherinde olan meshur Azergusnasp mebedinde diger nusxesi ise Persepalis olan dovlet arxivinde saxlanilirdi Siz qalasi Siz qalasinin qaliqlari Esas meqale Siz qalasi Siz qalasi ve ya Gencek qalasi Qazaka seherini ehate eden dairevi formali mudafie qalasidir Atropatennin Parfiya vassalliginda oldugu dovrde insa edilmis qala Sasani sahlarinin sifarisi ile esasli berpa edilmisdir Tarixi menbeler melumat verir ki atropatena hokmdarlari terefinden insa edilmis qala divarlari Bizans imperatoru Iraklinin Atropatenaya hucumu zamani qalaya atilan agir veznli cismler vasitesiyle dagidilmisdir Tedqiqatcilarin ekseriyyetinin fikrince qala divarlari parflarin hakimiyyeti dovrunde insa edilmisdir Divarlarin memarliq uslubu ilk baxisdan parflarin diger qalalarini xatirladir Umumiyyetle Parfiya dovrunde ekser qalalar dairevi sekilde insa edilirdi Lakin ve Texti Suleyman ellips seklinde tikilmisdir Nuiumen Siz qalasinin Sasaniler terefinden tikildiyini gosterir O deyir Ola bilsin ki Sasaniler qalani tikdikde parfiyalilarin tikinti uslubundan istifade etmisler Muellife gore Azerbaycan ve Iran erazisinde olan dairevi binalar eyni tipli binalardan daha qedimdir IstinadlarBenveniste E Le nim de la ville de Ghazna JA 226 1935 R und E Naumann Takht i Suleiman Munchen 1976 A Fazili Azerbaycanin qedim ve ilk orta esrler tarixi Iran tarixsunasliginda Baki Elm 1984 seh 163 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 257 259 I Purdavud Qetha Bombey 1927 seh 15 Plinij O selskom hozyajstve M 1967 str 168 E Serefraz Taxte Suleyman Tebriz 1347 A Fazili Atropatena e e IV b e VII esri Baki Elm 1992 S Yu Kasumova Yuzhnyj Azerbajdzhan v III IV vv Baku 1983 str 113 C Qiyasi Azerbaycan Qalalar qesrler Moskva 1994 seh 27 Ahundov D A Arhitektura drevnego i rannesrednevekovogo Azerbajdzhana Baku Azerbajdzhanskoe gosudarstvennoe izdatelstvo 1986 C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 14 R Ker Porter Travels in Georgia Persia Armenia and Ancient Babylonia II london 1822 Zakeri Mohsen Sasanid soldiers in early Muslim society The origins of Ayyaran and Futuwwa Harrassowitz Verlag 32 ISBN 3 447 03652 4 I Purdavud A Brief Review of Iranian History The Iran League 1962 seh 12 I Aliev Ocherk Istorii Atropateny Baku Azerbajdzhanskoe Gosudarstvennoe Izdatelstvo 1989Hemcinin baxAtropatena Azerbaycan tarixi